Лекции по "Экономике"

алдындағы бағалы қағаздарға байланысты міндеттемелерін  немесе клиенттің бағалы қағаздарға байланысты міндеттемелерін қамтамасыз ететін операциялар.

қарыздық  капиталды тартуды қамтамасыз ету  мақсатында экономикалық субьектілердің жүргізетін іс әрекетін білдіреді.

Бағалы  қағаздармен операцияларды  келесі топтарға бөледі:

• Кассалық операциялардың негізгі мақсаты -жасалатын мәмілелерден пайда табу тікелей бағалы қағаздардың нақты түрлерінен түсетін кіріс түрінде қарастыру болып табылады.
• Мерзімдік операциялардың негізгі мақсаты- пайда табу бағалы қағаздардың

өздерінен түскен табыс емес, олардың бағамдық өзгерістерінен түскен айырма арқылы қарастырылады.

Бағалы  қағаздар нарығындағы  негізгі операциялар  төмендегідей:

• Бағалы қағаздарды шығару немесе эмиссиялау - бұл бағалы қағаздарды

орналастыру бойынша азаматтық құқықтық мәмілелер  жасау.

• Бағалы қағаздарды орналастыру - азаматтық құқықтық мәмілелер жасасу

арқылы  эмитенттің бағалы қағаздарды олардың  бірінші иелеріне беруі.

• Бағалы қағаздарды сату - сатып алу бағалы қағаздарға меншік құқықтарының

бір иесінен  екінші иесіне беру үшін азаматтық  құқықтық мәмілелер жасасу.

• Бағалы қағаздар иелерін тіркеу немесе қайта тіркеу бағалы қағаздар иелерін

есепке  алу, бағалы қағаздар иелерінің құрамын  өзгертуді бақылау болып табылады.

• Айналымдылық - басқа құқықтар мен мүмкіндіктер беретін бағалы қағаздарды

айырбастау  бойынша операциялар.

• Бухгалтерлік есеп және аудит.
• Акция бойынша дивиденд, облигация бойынша проценттер төлеу.
• Клиринг бағалы қағаздарды шығару және есеп айырысу бойынша міндеттемелерді

орындау.

• Қайтарымсыз шығару мұрагерлік құқықты, басқа біреуге сыйлауды қамтамасыз

ету.

Бағалы  қағаздардың айналысы - бағалы қағаздарға меншік құқығын білдіретін азаматтық құқықтық мәмілелерді жасасу болып табылады

• Баға қалыптастыру - экономикалық өзгерістерді, заң ережелерін есепке алу

арқылы  баға қою процесі.

• Инвестициялық жобалау - қаржы саясатын қалыптастыру.
• Консалтинг - бағалы қағаздар нарығында анализ, болжамдау, практикалық

проблемаларды шешу бойынша білікті мамандар тарапынан  кеңес немесе ұсыныстар түріндегі  кәсіби көмек.

• Құжатты формадағы бағалы қағаздар иелерінің құқықтары сертификаттар

арқылы  куәләндырылады.

• Құжатсыз формадағы бағалы қағаздар иелерінің құқықтары реестр ұстаушының

шотындағы жазба түрінде куәләндырылады.

ҚР бағалы қағаздарды шығару және олардың айналысы « Бағалы қағаздар нарығы туралы»  заңмен және басқа да заң актілерімен реттеледі. 

Бақылау сұрақтары: 

1. Бағалы  қағаздардың мәні және түрлерін атап беріңіз?
2. Бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды қалай топтастыруға болады?
3. Бағалы қағаздарды шығару және олардың айналыс тәртібі қандай?

 
 
 

5- ші лекция

тақырып: Корпоративтік бағалы қағаздар. Акционерлік қоғамдардың акциялары

Жоспар: 

1. Акция ұғымы, түрлері
2. Жай және артықшылықты акциялар
3. Акцияларды тіркеу, сату және иеліктен шығару тәртібі
4. Акцияларды құндық бағалау

 

Акция деп акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды басқаруға қатысу, ол бойынша дивиденд және қоғам таратылған жағдайда оның мүлкінің бір бөлігін алу құқығын куәландыратын бағалы қағазды айтады.

Акцияның  нақтылы құны - барлық жай және артықшылықты акцияларға арналған және акционерлiк қоғамның құрылтай шартында айқындалатын бiрыңғай баға, осы баға бойынша акциялар құрылтайшылар арасында орналастырылады.

Акция мынадай жағдайларда  шығарылады:

• Жаңадан акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын орналастырғанда;
• Меншікті акцияландырғанда, яғни кәсіпорынды акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
• Қоғамның жарғылық капиталын молайтқанда.

Акциялар  айналыс мерзімі көрсетілмей  шығарылады. Акционерлік қоғам жай  және артықшылықты акциялар шығаруға құқылы.

Өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту  мақсатымен акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік қоғам деп танылады.

Артықшылықты  акциялардың меншік иелері қоғамның жарғысында белгіленіп, алдын ала  айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам  таратылған кезде осы Заңда белгіленген  тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар.

Акционерлік қоғамның артықшылықты акцияларының саны оның жарияланған акцияларының жалпы  санының жиырма бес пайызынан  аспауы тиіс.

• Мынадай жағдайларда артықшылықты акция акционерге қоғамды басқаруға қатысу құқығын береді:

1. қоғам  акционерлерінің жалпы жиналысы  қоғамды қайта ұйымдастыру не  тарату туралы мәселені қараса;

2. артықшылықты  акция бойынша дивиденд оны  төлеу үшін белгіленген мерзім  өткен күннен бастап үш ай  ішінде толық мөлшерінде төленбесе.

Сондықтан, артықшылықты акцияны сатып алатын тұлға ұсыныс шарттарымен мұқият танысып, қандай нақты артықшылықты акцияларды сатып алатынын айқындап алуы тиіс.

Халықаралық іс-тәжірибеде жай акцияныңда, табысы тұрақты акцияның да белгілеріне  ие болса, ондай  бағалы қағазды  гибрид бағалы қағаз деп атайды.  Мұндайда артықшылықты акциялардың дивиденд қатысында және қоғам таратылғаннан кейінгі мүліктің бір бөлігін алуға қатысты басым құқығы болады.

Артықшылықты  акциялар бойынша  төленбеген дивидендтер  жинақталып, шығарылым проспектісіне сәйкес дивидендтерді төлеудің белгіленген мерзімі өткенен кейін төленуі тиіс.

Жай акция иелерінің  құқықтары:

• 1. акционерлік қоғамды басқаруға қатысуға;
• 2. қоғам жабылып қалғаннан кейін несие берушілермен есеп айырысқан соң мүліктің бір бөлігін алуға.

Оларға  дивиденд артықшылықты акция иелеріне дивиденд төленгеннен кейін ғана төленеді.

Дивиденд  мөлшері бекітілмеген, акционерлік  қоғамның тапқан пайдасының көлеміне қарай өзгеріп отыруы мүмкін.

Жарияланған және орналастырылған акциялар ұғымдары болады.

• Жарияланған акциялар - шығарылуын Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңдарына сәйкес уәкілетті орган тіркеген акциялар
• Орналастырылған акциялар - акционерлік қоғамның бағалы қағаздардың бастапқы нарығында  құрылтайшылар және инвесторлар құнын төлеген акциялары.

Акционерлдік  қоғамның жарығысында жарияланған  акциялардың саны, түрлері мен  санаттары, сондай-ақ артықшылықты акциялардың  әрбір санаты бойынша құқықтар айқындалуы тиіс.

Құрылтайшы  акцияларды толық төлемеген жағдайда акциялардың төленбеген бөлігі акционерлік қоғамның шешімі бойынша басқа құрылтайшыларға қоғам жарғысымен белгіленген тәртіпте акцияларды сәйкесінше бөлумен төлеуге беріледі.

Ақшадан басқа, өзге де мүлікпен төлеу Қазақстан  Республикасының заңдарына сәйкес берілген лицензия негізінде әрекет ететін бағалаушы белгілейтін баға бойынша жүзеге асырылады.

Егер  қоғамның орналастырылатын акцияларын төлеуге мүлікті пайдалану құқығы енгізілсе, мұндай құқықты бағалау  осы мүлікті пайдалануға төленетін  ақының мөлшері негізге алына отырып, қоғамның оны пайдаланған бүкіл мерзіміне жүргізіледі. Аталған мерзім біткенге дейін қоғам акционерлері жалпы жиналысының келісімінсіз мұндай мүлікті алып қоюға тыйым салынады.

Акционерлік қоғам бұрын шығарылған акцияларын бөлшектеуі (сплит) немесе жинақтауы мүмкін. Бұл әрекеттер акционерлердің құқытарының шектелуіне әкеп соқтырмауы тиіс.

• Акциялар сплиті шығарылған акциялардың жалпы санын акционерлік

капиталдың  мөлшерін өзгертпей олардың нақтылы  құнын пропорционал азайта отырып, арттыру жолымен жасалады. Бұл шара азғана соманы ғана салуға мүмкіндіктері бар ұсақ инвесторларды тарту үшін өткізіледі. Бір жағына бұл, акция бағамының көтерілуіне, екінші жағынан дивиденд нормасының артуына әкеледі.

• Акцияларды жинақтау шығарылған акциялардың жалпы санын олардың нақтылы

құнын пропорционал кеміте отырып қысқарту жолымен жасалады.

Акцияларды  басқа бағалы қағаздарға айырбастауға болады. Артықшылықты акцияларды жай  акцияларға айырбастауға болады. Айырбастау бағасы артықшылықты акцияларды айырбастау туралы шешім қабылданған күнгі жай акциялардың нақтылы құнынан төмен болмайды. Айырбастау құқығы мен айырбатау шарттары акционерлік қоғамның жарғысында айқындалады. Сондай-ақ акцияларды облигацияларға айырбастау тәртібі де қарастырылады.

• Акционердің өзіне тиесілі акциялар бойынша акционерлік қоғам төлейтін кірісін

дивиденд  деп атайды.

Қоғамның  акциялары бойынша дивидендтер  төлеудің кезеңділігі қоғамның жарғысымен және (немесе) акцияларды шығару проспектісімен белгіленеді.

Дивидендтер оларды төлеу үшін белгіленген мерзімде төленбеген жағдайда акционерге дивидендтердің негізгі сомасы және ақша міндеттемесін немесе оның тиісті бөлігін орындау күніне Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қайта қаржыландырудың ресми ставкасын негізге ала отырып есептелетін өсімпұл төленеді. 
 

Бақылау сұрақтары: 

1. Акция ұғымы, түрлерін атаңыз?
2. Жай және артықшылықты акциялар дегеніміз не?
3. Акцияларды тіркеу, сату және иеліктен шығару тәртібі қандай?
4. Акцияларды құндық бағалау қалай жүзеге асады?

 
 

6 - шы лекция

тақырып:  Корпоративтік бағалы қағаздар. Облигациялар

Жоспар: 

1. Облигациялар  ұғымы
2. Облигацияларды шығару тәртібі
3. Купонды, дисконтты және айырбасталатын облигациялар
4. Облигациялар бойынша табысты төлеу әдістері

 
 

Көптеген  мемлекеттерде облигациялық займдар - эмитенттерді несиелеудің негізгі көзі.

Облигациялық  займдардың артықшылықтары:

• эмитент облигацияларды сәтті орналастырған жағдайда өзін жайлы сезіне алады;
• корпоративтік облигацияларды шығару мен орналастыру эмитентке банктік қысқа мерзімді несиеге қарағанда ұзақ мерзімді заемдық қаржыландыруға иек артуға мүмкіндік береді.