Лекции по "Экономике"

Бағалы  қағаздар және  қаржы құралдары 

• Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері
• Бағалы қағаздармен жүргізілетін операциялар
• Бағалы қағаздарды шығару және олардың айналыс тәртібі

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

• Бағалы  қағаздар дегеніміз  мүліктік құқықты  білдіретін бекітілген  нысандағы құжат.
• Олардың заңды жағының сипаты: оларды жүзеге асыру немесе басқа тұлғаға беру оларды ұсыну арқылы жүзеге асады.
• Экономикалық сипаты: тауар әлемі екі топқа бөлінеді: тауарлар және ақша. Ақша жай ақша және капитал болып бөлінеді. Әлемдік практикада ақшаны басқа тұлғаға берудің келесі әдістері бар:

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

• Несиелендіру  процесі
• Бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру.

       Бағалы қағаздар бұл ақша да емес, тауар да емес. Оның құндылығы  оның өз иесіне беретін құқығында.

Бағалы  қағаздардың қасиеттері  төмендегідей:

• Әртүрлі нысанда ақшаға айырбасталу мүмкіндігі

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

( өтеу, сату  сатып алу, эмитентке қайтару,  құқықтарды беру т.с.с.);

2.  Есеп  айырысу құралы;

3.  Кепілдік  заты бола алады;

4.  Бірнеше  жылдар бойы сақталады немесе  мұрагерлікке беріледі;

5.  Сыйға  беріледі т.с.с.  
 
 
 
 

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

• Сонымен  бағалы қағаз деп  иесіне кіріс, құқық  және кейбір міндеттемелер  беретін нақты  бекітілген үлгідегі  құжатты атайды.
• Оны жаңа келісім жасамай - ақ үшінші түлғаға беруге болады, яғни бағалы қағаздар бойынша құқық пен міндеттемелерді үшінші тұлғаға беру ешқандай жаңа келісімсіз жүзеге асады.
• Бағалы қағаздар қарыз міндеттемесі.
• Қарыз міндеттемесі қарыз алу кезінде несие алушының несие берушіге беретін құжаты.

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

• Қарыз  міндеттемесі деген жеке немесе заңды тұлғалардың , яғни нарыққа қатысушылардың мүліктік немесе қаржылық жағдайларын анықтайтын құжат.
• Қарыз міндеттемесін шығарып және одан әрі ұстаушыға дейін қызмет ететін тұлғаны эмитент деп атайды. Эмитент пен қарыз міндеттемесін ұстаушының арасында ұстаушының құқығын және эмитенттің міндетін анықтайтын шарт жасалады.

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

    Бағалы қағаздардың атқаратын функциялары 

Ақша  қаражаттарын қайта бөлу (мемлекет пен территория, экономика салалары т.с.с. Арасында) 

Кіріс  алу құқығы 

Иелеріне  қосымша құқықтар беру (басқару, капиталға, ақпаратқа т.с.с.)

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

                    ҚР бағалы қағаздарды топтастыру 
 

Эмитенттері  бойынша 

Мемлекеттік  

жеке 

шетел 

корпоративтік 

Эмитент  міндеттемелері бойынша 

үлестік 

Тауар  бөлу құжат 

қарыздық

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

Айналыс  аясы бойынша 

аймақтық 

ұлттық 

халықаралық  

Құқық  нысаны бойынша 

Шығару  нысаны бойынша 

атаулы  

ордерлі 

ұсынбалы 

құжатты  

құжатсыз

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

• Әлемдік  практикада бағалы  қағаздардың екі  түрі бар: негізгі бағалы қағаздар және туынды бағалы қағаздар.
• Негізгі бағалы қағаздар кез - келген активке мүліктік құқықты білдіреді.
• Туынды бағалы қағаздар бұл базистік активке шығарылған бағалы қағаздар болып табылады.

Бағалы  қағаздардың мәні және түрлері 
 

• ҚР  заң жинақтарына  сәйкес елімізде  келесі бағалы  қағаздар айналыста  жүреді:
• Мемлекеттік бағалы қағаздар;
• Акциялар;
• Облигациялар;
• Коносаменттер;
• Ипотекалық куәліктер;
• Туынды бағалы қағаздар;
• ҚР айналысқа жіберілген шетел эмитенттерінің бағалы қағаздары т.б.

  

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Бағалы  қағаздармен операциялар  немесе қор операциялары - бұл қор нарығында белгілі мақсаттарды жүзеге асыру мақсатында бағалы қағаздармен және ақша қаражаттарымен жүргізілетін іс әрекеттер.
• Бағалы қағаздармен операцияларды негізгі үш топқа бөледі:
• Эмиссиялық операциялар меншікті капиталды қалыптастыру және ұлғайту, қарыздық капиталды тартуды қамтамасыз ету мақсатында экономикалық субьектілердің жүргізетін іс әрекетін білдіреді.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Инвестициялық  операциялар операция субьктілерінің салымдарын немесе тартылған қаржы ресурстарын қор активтеріне салуды қамтамасыз ететін операциялар болып табылады.
• Клиенттік немесе делдалдық операциялар - бұл операция субьектілерінің клиент алдындағы бағалы қағаздарға байланысты міндеттемелерін немесе клиенттің бағалы қағаздарға байланысты міндеттемелерін қамтамасыз ететін операциялар.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Бағалы  қағаздармен операцияларды  келесі топтарға  бөледі:
• Кассалық операциялардың негізгі мақсаты -жасалатын мәмілелерден пайда табу тікелей бағалы қағаздардың нақты түрлерінен түсетін кіріс түрінде қарастыру болып табылады.
• Мерзімдік операциялардың негізгі мақсаты- пайда табу бағалы қағаздардың өздерінен түскен табыс емес, олардың бағамдық өзгерістерінен түскен айырма арқылы қарастырылады.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Бағалы  қағаздар нарығындағы  негізгі операциялар  төмендегідей:
• Бағалы қағаздарды шығару немесе эмиссиялау - бұл бағалы қағаздарды орналастыру бойынша азаматтық құқықтық мәмілелер жасау.
• Бағалы қағаздарды орналастыру - азаматтық құқықтық мәмілелер жасасу арқылы эмитенттің бағалы қағаздарды олардың бірінші иелеріне беруі.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Бағалы  қағаздарды сату - сатып алу бағалы қағаздарға меншік құқықтарының бір иесінен екінші иесіне беру үшін азаматтық құқықтық мәмілелер жасасу.
• Бағалы қағаздар иелерін тіркеу немесе қайта тіркеу бағалы қағаздар иелерін есепке алу, бағалы қағаздар иелерінің құрамын өзгертуді бақылау болып табылады.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Айналымдылық - басқа құқықтар мен мүмкіндіктер беретін бағалы қағаздарды айырбастау бойынша операциялар.
• Бухгалтерлік есеп және аудит.
• Акция бойынша дивиденд, облигация бойынша проценттер төлеу.
• Клиринг бағалы қағаздарды шығару және есеп айырысу бойынша міндеттемелерді орындау.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Қайтарымсыз  шығару мұрагерлік құқықты, басқа біреуге сыйлауды қамтамасыз ету.
• Бағалы қағаздардың айналысы - бағалы қағаздарға меншік құқығын білдіретін азаматтық құқықтық мәмілелерді жасасу болып табылады.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Баға  қалыптастыру - экономикалық өзгерістерді, заң ережелерін есепке алу арқылы баға қою процесі.
• Инвестициялық жобалау - қаржы саясатын қалыптастыру.
• Консалтинг - бағалы қағаздар нарығында анализ, болжамдау, практикалық проблемаларды шешу бойынша білікті мамандар тарапынан кеңес немесе ұсыныстар түріндегі кәсіби көмек.

Бағалы  қағаздармен жүргізілетін операциялар 
 

• Құжатты  формадағы бағалы қағаздар иелерінің құқықтары сертификаттар арқылы куәләндырылады.
• Құжатсыз формадағы бағалы қағаздар иелерінің құқықтары реестр ұстаушының шотындағы жазба түрінде куәләндырылады.
• ҚР бағалы қағаздарды шығару және олардың айналысы « Бағалы қағаздар нарығы туралы» заңмен және басқа да заң актілерімен реттеледі.

  

Бағалы  қағаздарды шығару және олардың  айналыс тәртібі 
 

• Бағалы  қағаздарды шығару  немесе эмиссиялау бағалы қағаздарды орналастыру бойынша эмитенттің заңмен бекітілген іс - әрекеттерінің тәртібі.
• Эмиссияның негізгі мақсаттары:
• Акционерлік қоғамның құрылуы меншікті капиталды қалыптастыру;
• Қарыздық  бағалы қағаздарды шығару арқылы қарыз капиталын тарту;
•  

Бағалы  қағаздарды шығару және олардың  айналыс тәртібі 
 

• Қосымша  бағалы қағаздар шығару арқылы  капиталды басқару;
• Эмитенттің инвестициялық жобаларын жүзеге асыру үшін ресурстардың мобилдігі;
• Несиегерлерге шығарылған бағалы қағаздардың бір бөлігін беру арқылы несиені жабу;
• Акционерлік капитал құрылымының өзгеруі, яғни дауысты акцияларды акционерлер арасында тарату.

Бағалы  қағаздарды шығару және олардың  айналыс тәртібі 
 

• Бағалы  қағаздарды шығару  процедурасының төмендегідей  кезеңдері бар:
• Бағалы қағаздарды орналастыру бойынша эмитенттің шешім қабылдауы;
• Бағалы қағаздарды шығару, қосымша шығару туралы шешімнің қабылдануы;
• Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекеттік тіркеуден өткізу;