Халықаралық интеграциялық үрдістер: тәжірибелері және мәселелері

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс анықтамалардан, кіріспеден, тоғыз тармақты қамтыған үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.

1. Халықаралық интеграциялық үрдістердің теориялық-әдістемелік негіздері

1.1 Халықаралық  интеграциялық үрдістердің негізгі  түсініктері

Жалпы аймақтық ынтымақтастықтың негізінде батыс  экономистерінің зерттелуімен әлемдік  интеграцияның жалпы теориясының  ережелеріне негізделген бір  қатар заңдылықтар бар. «Интеграция» терминінің өзі салыстырмалы бертінде ғана біздің ғасырдың 30-шы жылдарында неміс пен швед экономистерінің еңбектерінде зерттелінді. Қазіргі кезде Батыста бұл мәселе бойынша кең көлемде әдебиеттер бар. «Интеграция» терминін латын тілінен аударғанда «бөлшектердің бір бүтінге айналуы» дегенді білдіреді. Аймақтық интеграцияның мәнін ұғынудың алғашқы қадамдары 50-ші жылдардағы неолибералистік бағыттағы экономистермен А.Мюллер-Армак, В.Репке, Дж.Вайнер т.б зерттелді. Интеграция мәселелсі еркін сауда принципі негізінде интеграцияланушы мемлекеттер нарықтарының бірігуіне алып келеді, сондықтан да теорияда қарастырылған бағыт нарықтық мектеп атағын алған. Халықаралық сауданың неоклассикалық теориясына сәйкес нарықтық бағыттағы экономистердің әлемдік масштабымен салыстырғанда өндіріс факторларының еркін қозғалуы принципін жүзеге асырудың нақты мүмкіндігінің аймақтық дамуда жылдамдырақ және тиімді жүзеге асады деп түсіндіреді. Сондықтан нарық бағытындағы экономистер өз концепцияларында ұлттық протекционизмді жақтаушылар мен сауданың әлемдік еркіндігін қорғаушыларының көзқарастары арасындағы өз алдына компромис болып табылатын кеден одағын концепциясына сүйенген. Кеден одағын ұйымдастыру қатысушы мемлекеттер арасында сауда шектеулерін жою мен үшінші мемлекеттерге қатысты бірдей сыртқы тарифті орнатуды жорамалдайды. Бұл концепцияны 40-жылдардың аяғында америка экономисті Дж.Вайнер зерттеген. Кеден одағы концепциясы бойынша басты назар  оның сандық тиімділігінде. Осыған байланысты тұтынушылардың әлеуметтік жағдайы өседі делінген. Жалпы кеден одағы аймақтық дамудың шектеулі жолын көрсетеді деген ой болғанымен бірден-бір жол ретінде қарастырылады. Дж.Вайнер тереңірек зерттеу жұмыстарын жүргізе отырып кеден одағының келісімдері бойынша өзара сауда жолындағы тарифтерді алып тастағанда мүше елдердің экономикасында екі түрлі тиімділк болатынын дәлелдеген. [64, 8б]

Экономикалық  теория классиктері (Смит, Рикардо, Милль) еркін сауданың жақтаушылары болған. Олардың сыртқы сауда әдістемесінде  халықаралық еңбек бөлінісі негізінде  мемлекеттің өндірісті мамандандыру мен тауар айырбастан алатын пайдасының классикалық ұстанымы жатты. Әлемдік интеграция теориясының негізінде осы әдістеме жатыр, дегенмен, онда көптеген бағыттар бар. [58, 17б]

Бұл бағыттар, ең алдымен, интеграциялық механизмнің  түрлі  бағалануымен ерекшеленеді. Сонымен, ерте неолиберализм жақтаушылары (В.Репке, М.Аллэ) толық интеграцияны мемлекет саясатына және ұлттық, халықаралық заңдылық актілеріне тәуелді емес бірнеше елдердің  бірыңғай нарық кеңістігі деп ұғынған. Кейінгі неолиберализм өкілдері (Б.Баласса) түрлі мемлекеттердің экономикалық және саяси үрдістер негізіндегі интеграция эволюциясына басты назар аударған.

Корпорационализм  жақтастары (С. Рольф, У. Ростоу) әлемдік  интеграция нарық механизмі мен  мемлекеттік реттеуді қамтамсыз  етпейді, ол әлемдік шаруашылық байланыстарының  тиімді және үйлестірілген дамуын туғызатын халықаралық корпорацияларды қамтамасыз етеді деген. [69, 12б]

Структурализм өкілдерімен (Г. Мюрдаль) әлемдік интеграция мемлекеттер экономикасындағы интеграцияның  даму орталықтары – ірі фирмалар мен өнеркәсіп салаларының құрылымды қалыптасқан үрдісі ретінде қарастырылды. Олардың ойынша, бұл өзгерістер нәтижесінде әлдеқайда кәміл шаруашылық механизмі бар жаңа сапалы  интеграцияланған кеңістік құрылады.

Неокейнсиандықтар (Р.Купер) әрбір елдің еркіндік деңгейінің сақталуымен кең халықаралық әрекеттестіктерден түрлі пайданы қолдануы үшін интеграция  дамуының екі мүмкін нұсқаларының оңтайлы үйлесімділігіне жету мақсатында интеграцияланушы жақтар сыртқы және ішкі саясатын келістіруі қажет деп ойлаған. Интеграция дамуының екі нұсқасы: а) кейіннен егемендігінен айырылатын мемлекеттердің бірігуі және экономикалық саясаттың өзара келісілуі; б) ұлттық автономия максималды сақталған интеграция. [49, 93 б]

Дирижизм теоретиктері (Я.Тинберген, Р.Санвальд, И.Штолер) интеграциялық  үрдістердегі нарық механизмінің шешуші ролін теріске шығара отыра, халықаралық интеграция құрылымдарының жұмыс істеуі халықаралық шаруашылықтың оңтайлы құрылымын құру мақсатында интеграцияға қатысушылардың ортақ экономикалық саясат пен келісілген әлеуметтік заңдылық құрастыруы негізінде мүмкін.

Мемлекеттің интеграцияға, экономикалық жақындасуға талпыну  – объективті және заңды процесс. ХХ ғасырдың екінші жартысы халықаралық  қатынастар саласында іргелі өзгерістер мен жаңа құбылыстарға бай. Мұнда  ерекше рөлді жаһандық және сол уақытта барынша қарама-қайшы құбылыс – интеграция рөл атқарады.

Интеграция  түсінігі бұлдыр. Ж. Ибрашевтің пікірінше, интеграция - өздерінің синтезінің арқасында «жаңа сапаға иеленетін» қандай да бір интеграциялық жүйенің  құрамдас бөліктерінің өзара іс-қимылдарының өзара іс-әрекеттеріне негізделген.

Француз саясаттанушылары интеграцияда «бір немесе бірнеше белгілі  бір салаларды немесе базалық  бірліктің құзыретіне енетін барлық салада өзіндік жеке шешімдерді қабылдау өкілеттерімен тәуелсіз бірліктерден тұратын бөлінген халықаралық қатынастарды ауыстыруға үрдісі бар бір уақыттағы процесс және жай-күйі» көрінеді. [38, 512 б]

Б.К. Қазбековтың  пікірінше, алдымен экономикалық салада, кейіннен мемлекетаралық ынтымақтастық  және ұлттылық қоғамдық өмірдің басқа  салаларында икемді үйлесетін принциптердің бірегей қабылдау механизмі мен шешімдерді іске асыру  негізінде дамитын қоғамдық өмірдің басқа салаларында  батыс еуропа интеграциясын мемлекеттің бірлестіктерінің қайшылықты-ымырашылық процестері ретінде сипаттауға болады. [54, 116б]

Халықаралық қатынастарды зерттеу кезінде аймақтық интеграция туралы болып отыр, онда жекелеген  аймақ мемлекеттерінің топтары  қатысады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін туындаған бірнеше интеграциялық  кешендерді атап көрсетуге болады: батыс еуропалық, азия-тынық мұхиты, орталық-азия, солтүстік америка және т.б. Олардың шекаралары жылжымалы: сонымен, КСРО тарағаннан кейін және шығыс еуропалық интеграциялық топтама СЭВ өзінің қызметін тоқтатты, ЕО-ның шығысқа кеңеюі басталды. Бұл процестің институционалдық нысаны болып біртіндеп құрылды: Еуропа Кеңесі, Батыс Еуропа Кеңесі, Еуропалық көмір және болат ұйымы (ЕКБҰ), Еуропа Экономикалық Одағы (ЕЭО) және соңында 1992 жылғы Маастрихт шартымен жарияланған Еуропалық Одағы.

Қазіргі кезеңгі  саяси интеграция теориясы бірнеше базалық өлшемдерді ажыратып көрсетеді. Бұл өлшемдерге:

• еріктілігі;
• көп қолданылуы;
• жәрдем көрсетуі;
• конвергенция;
• ынтымақтастығы;
• үйлестігі және тағы басқалары.

Интеграция  дамуының деңгейі үш индикатордың көмегімен  анықталады:

• интеграцияланған «саяси алаң» саны және түрі бойынша;
• жалпы органмен құзыретті тапсыру көлемі бойынша;
• интеграцияланған салаларды жағрапиялық қамту бойынша (қатысушылар санына). [47, 96 б]

ХХ ғасырдың екінші жартысында кеңінен қолданылған  интеграциялық процестер – жаңа, ерекше және көп қолданылатын құбылыс. Интеграцияға «құру синдромы», сондай-ақ, «құлату синдромы» да тән: онда имманенттік     қарама-қайшылықты бастамалар қойылған, бұл оның бір жақты емес, түрлі жоспарлы сипатта, көбінесе жүйеге тігінен қарама-қайшы ықпал етуге мүмкіндік береді.

Кейбір теорияшылардың (Я. Тинберген, Г. Мюрдаль, Ж. Моннэ және т.б.) бірінші қатарға еуропа халықтары  арасындағы сенімсіздік пен қайшылықты жоюға талпынысы алға тартылды. Басқалардың  пікірінше, мысалы, француз экономисі М. Аллэ батыс еуропа үкіметі өз күштерін Батыстың идеалдарын «коммунистік қауіптіліктен» қорғау үшін «Шығыстан қауіптілікке» қарсы шоғырландыруға мәжбүр болды. Үшіншілері (Д. Штольце, Ж. Серван-Шрайбер) үкіметтің әрекеттерімен АҚШ-тың қаржы-экономикалық қысымына бірлескен жауап беруге талпынуға басшылық жасады. [8, 448 б]

Алдымен секторалдық, кейіннен аймақтық интеграцияны құру және дамыту жолдары туралы пайымдаулар  соғыстан кейінгі жылдары түрлі  теориялық тұжырымдардың пайда  болуын туындатты, олардың ішінде барынша әйгілі: федерализм теориясы (А. Спинелли, К. Фридрих, Дж. Элезэр); функционализм және жаңашыл функционализм (Э. Хаас, Д. Митрани) және «плюралистік мектеп» (К. Дойч) болып табылады.

Соңғы он жылдықта батыс еуропа интеграциясының жаңа теориялары пайда болды: Ф. Миттеранның «конфедерация» тұжырымдамасы, «Ж. Делордың КЕС төрағасы «шоғырландырылған» шеңбері теориясы; әйгілі ағылшын саясаттанушысы Д. Пальмердің «жаһандық аймақтар» теориясы және тағы басқалары. [21, 43 б]

КСРО құлауымен  және екі жаугершілікті қоғамдық-саяси жүйелердің қарама-қарсы күресінің аяқталуымен олармен туындаған қатаң биполярлық модель де құлады. Батыс Еуропа моделі қиындап кеткен әлемде өзіндік орнын анықтау қажеттілігі ғана емес, өзіндік жеке тағайындауы, өзіндік бірегейлігін қайта қарау қажеттілігіне тап болды. Еуропада, әлемнің басқа аймақтарындағы сияқты, ұлтшылдық проблемасы, гүлденіп келе жатқан және кедей мемлекеттер арасындағы қарама-қайшылық күрделене түсті, локальды азаматтық соғыстар лап етті, трансшекаралық терроризм күшейе түсті. Еуропа үшін, С.К. Көшкімбаевтың пікірінше, болып жатқан процестердің мәні – «қырғы қабақ соғыспен» қатып қалған еуропа проблемаларының «еруі» дегенді білдіреді. [22, 37 б]

Халықаралық қатынастардың  барлық жүйесін трансформациялауда кезекті циклдің басталуында қазіргі кезеңгі әлем ұлттық өзін-өзі тану процестерінің ренессансын және күрделі саяси тұрақсыздықты туындатып, қайшылықты болатын бір уақытта ішкі аймақтық консолидацияны басынан өткереді. Бұдан – «ХХ ғасырдың толқуы» туралы көріністі тарату болашақ әлемдік қауымдастық туралы алармистік көңіл-күйдің дамуы шығады.

Сонымен, Еуропа Одағы аймақтық интеграциясы тәжірибесінен  экономикалық интеграцияланудың мынадай  заңдылықтары мен кезеңдерін атап көрсетуге  болады:

• эволюциялық жол;

- бір типті экономикалық ортаны қалыптастыру, нарықтық қайта қалыптастырудың  деңгейі мен қарқынын жақындастыру; 

- серіктестіктің  салыстырмалы түрдегі тең құқылығы.

Сонымен бірге, аймақтық экономикалық интеграция проблемасындағы  бастысы – бұл интеграция кезеңдерін, әсіресе бастапқы кезеңдерін анықтау. Н. Исингариннің пікірінше, Орталық Азияда аймақтық экономикалық одақтардың даму  екі бағытта жүзеге асырылуы мүмкін:

- ең алдымен,  үшінші мемлекеттер үшін жабық  аймақ болу, өз проблемаларын  оқшау шешу, ешкімді өз нарығына жібермеу;

- екіншіден,  ішкі тиімді өзара қарым-қатынасты  құрумен бір уақытта ашық ынтымақтастық  аймағына өту және интеграцияның  бейбіт шаруашылық жүйеге интеграциялану  одағы  жолын басып өту. [24, 216 б]

Дамудың екінші жолы – бұл бүгінгі таңда ең тиімді және оңтайлы жол. Еуропа Одағы – бұл қатаң ұйымдастырылған, тиімді әрекет ететін экономикалық құрылым, оның құрамына мемлекеттер Дүниежүзілік Сауда Ұйымына және басқа халықаралық ұйымдардың мүшелері ғана болып табылмайды, сонымен қатар өздерінің талаптарын да қоя алады.

Бұл ұйымның  мүшесі болуға көптеген мемлекеттер  талпынады. Олардың жартысы Еуропа Одағына мүшелігіне ену ұлттық экономикасы  мен егемендігіне қандай артықшылықтар  мен кемшіліктер әкелетіндігін  нақты елестете отырып жасайды. Еуропа Одағына ену тараптардың көп жылғы келіссөздері, референдумдер немесе халық еркіндігінің өзге де көрінісі, партиялар мен парламенттік пікір таластың алғышартын білдіретіндігі тектен-тек емес. [64, 35 б]

Көптеген мемлекеттер, оның ішінде Қазақстан осындай ұйымдардың мүшесі болуға талпынады. Қалыптасқан саяси-экономикалық құрылымдармен мемлекеттердің интеграциясы тәжірибесі көрсеткендей, бұл процесс қиын, мемлекеттердің ауыспалы экономикамен интеграциясы – одан да күрделі, ұзақ және қарама-қайшылықты процесс болып табылады.

Аймақтық интеграция ХХ ғасырдың екінші жартысында әлемдік  экономикалық өмірдің  белгілі бір  құбылыстарының бірі болды. Біздің түсінігімізге  бұл санат тоталитарлық мемлекеттің  құлаған орнында ТМД-ның қалыптасуымен енді. Н. Исингарин аталған экономикалық санаттың жалпы мәнін құрайтын бірнеше негізгі сәттерді білдіреді. Бұл:

- ең алдымен,  интеграция нәтижесінде қол жеткізілетін  мазмұн мен мақсаттың мағынасы;

- екіншіден,  интеграция бір сәттік құбылыс  емес, бұл процесс;

- үшіншіден,  кезеңдер арқылы өтетін процесс мазмұнды, бастамашыл құбылыстар мен оқиғалар;

- төртіншіден,  интеграция басқару мен бағынудың  оңтайлы үйлесуін әзірлеуді талап  етеді;

- бесіншіден, интеграция  мемлекеттің өзге де құрамдас  қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық  қызметінен бөлек емес, оларға тікелей бағыныстылықта өтеді.

Сонымен, аймақтық интеграцияның мақсатты мен міндеттерін, оларды шешудің жолдары мен әдістерін  дұрыс түсіну қалаған нәтижелерге  қол жеткізуге мүмкіндік береді. [24, 217 б]

ХХ ғасырдағы  әлемдік өркениеттің дамуының жетекші тенденцияларының бірі халықаралық байланыстардың күрделі және тармақталған жүйесінің қалыптасуы болып саналады. Өткен тәжірибеге көз жүгіртсек, әрбір мемлекет басқа мемлекеттерден жоғары тұруға, сыртқы дүниеден оқшаулануға ұмтылды, ал бұл жағдай экономиканың тоқырауына және сыртқы саясаттағы шиеленістерге әкеліп соқты. Қазіргі кездегі елдер халықаралық қатынастарға белсенді түрде қатысады, әр алуан үкіметаралық ұйымдарды құрады, оларға жекелеген мемлекеттің ішкі және сыртқы құзіретіндегі көптеген мәселелерді шешу істері жүктеледі. Осыдан мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығының жедел өсуі байқалады.