Халықаралық интеграциялық үрдістер: тәжірибелері және мәселелері

НАФТА-ның алғашқы  екі жылғы қызметі экспорт  көлемін ұлғайту арқылы жаңа жұмыс  орындарын ашу болжамдарын ақтаған  жоқ. Оның үстіне АҚШ-тың Мексикамен саудадағы оңды сальдосына ештеңе қалмай, оның орнына сауда тапшылығы пайда болды. НАФТА-ның құрылтайшыларының есептеулері бойынша толыққанды Солтүстік Америкалық ортақ нарық жұмыс істеуі мүмкін. Қазірдің өзінде американдық экономистер Аляскадан бастап Отты жерге дейін созылатын өзіне-өзі жеткілікті панамерикандық сауда блогын жобалауда. [33, 7 б]

Интеграциялық үрдістер Оңтүстік Америкада да жанданып келеді. 1986ж. Аргентина мен Бразилия өнеркәсіп пен сыртқы сауда сияқты маңызды салаларда өзара ынтымақтастық  бағдарламаларына қол қойып, МЕРКОСУР интеграциялық тобының негізін қалады. МЕРКОСУР 250млн. адамды және континенттің жиналған ЖІӨ-нің 75 % біріктіреді. Оған Аргентина, Бразилия, Парагвай, Уругвай мен Венесуэла (2006 жылдың шілдесінен бастап, алайда одақтың барлық емес мүшелерінің парламенттері Венесуэланы қабылдауға өз келісімдерін берген жоқ) кіреді, ал ассоциацияланған мүшелері ретінде – Чили, Боливия, Колумбия, Эквадор және Перу. 1991ж. Парагвай мен Уругвайдың қатысуымен төрт мемлекеттің маңызды мәселелерін және оларды шешу тетіктерін анықтайтын, оның ішінде тауарлар мен қызмет көрсетудің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін, макроэкономикалық саясатты жасау мен жургізуде өзара бірлесіп іс-қимылдар жасауды қарастыратын Асунсьон келісімі жасалды. [3, 53 б]

1995ж. МЕРКОСУР  еркін сауда аймағынан кедендік  одаққа айналып, біршама жоғары сатыға көтерілді. Бұл Одаққа мүше елдер үшінші елдерден импортталатын тауарлар түрлерінің 85%-ын қамтитын ортақ сыртқы тарифті енгізді. Өзара сауда айналымында ішкі өндіріс тауарларының 95%-ға жуығы кедендік төлемдерден босатылды. Сондай-ақ тағамдарға, дәрі-дәрмек және машина жасау өнімдеріне сапа стандарттарының ортақ жүйесі енгізілді. Осы шаралардың нәтижесінде МЕРКОСУР-дың ішкі шекараларынан өтетін капиталдың көлемі күрт өсті.

2004 жылдан бастап  МЕРКОСУР мен Анд елдері қоғамдастығы бірыңғай орталық банкісі бар (Banco del Sur) жаңа бірлестік Унасурды құру жөнінде келісімдер жүргізіп жатыр (Unasur - Union de Naciones Suramericanas, Оңтүстік Америка елдерінің одағы). [3, 52 б]

МЕРКОСУР Дүниежүзілік сауда ұйымдарының (ДСҰ) мүшесі және заңды тұлға ретінде басқа халықаралық топтастықтармен, соның ішінде Еуропалық Одақпен келісімдер жасады. Сондай-ақ, бұл Одаққа мүше әрбір ел жеке өзі ДСҰ-ның мүшесі болып табылады. МЕРКОСУР елдері өз тәжірибелерінде ішкі нарықтарын қорғау үшін басқа елдер алдында біріккен одақпен шығу және де ортақ ұйымдық стратегияларын құрудың қажет екеніне көздері жетті. [2, 18 б]

Тағы бір  көрнекті интеграциялық топ –  КАРИКОМ. Карибтік қоғамдастық (ағылш. Caribbean Community (CARICOM) – Оңтүстік Америка елдерінің сауда – экономикалық одағы. Кіші аралды елдер, Антигуа мен Барбуда, Багам аралдары, Белиз, Гайана, Гренада, Доминика, Сент-Винсент пен Гренадины, Сент Люсия, Тринидад пен Тобаго, Ямайка, Монсеррат (Ұлыбритания отары), Сент-Китс, Невис пен Ангилья, Суринам (1995жылы қабылданды). Ассоциацияланған мүшелері – Виргин аралдары, Теркс пен Кайкос аралдары. Қазіргі жасап тұрған келісім Карибтік қоғамдастық құруды жариялаған, ал оның аясында Карибтік ортақ нарықты құруды көздеген. КАРИКОМ елдерінің халқы 6млн. адамнан тұрады. КАРИКОМ жұмысында 12 латынамерикандық бақылаушы елдер бар, олардың ішінде Мексика, Венесуэла мен Колумбия үлкен белсенділік көрсетіп жатыр. Бірлестіктің жоғарғы органы – мемлекет басшыларының конференциясы, атқарушы органдары – министрлер Кеңесі мен Бас хатшылық, сондай-ақ тұрақты комитеттер мен мамандандырылған жұмысшы топтар. Штаб – пәтері Джорджтаун (Гайана) қаласында орналасқан. 1990 жылғы шілде-тамыз айларында мемлекет басшылары мен үкімет басшылары кездесуінде интеграцияны тездету жөніндегі шешімдер қабылданды. Мемлекеттер үшінші елден тауарлар импортына ортақ тариф енгізу туралы, яғни кедендік одақ құру жөнінде, тауарлар сатудағы барлық тарифтік емес кедергілерді жою жөнінде, капиталдың еркін қозғалысы жөніндегі ортақ нарық құру жөнінде, ортақ ақша бірлігі жөнінде келіскен. 1991 жылғы қаңтардан бастап бірыңғай сыртқы тариф КАРИКОМ-ның ішкі нарығын қорғайтын құрал ретінде импортты шектейтін сандық жүйені алмаыстырды. 1992 жылғы қазанда үкімет басшылары кездесуінде 1993 жылдан бастап бірыңғай сыртқы тарифті кезеңдеп төмендету графигі мақұлданды. 1998 жылға қарай ауыл шаруашылық тауарларына, киім-кешекке, дайын өндірістік бұйымдарға импорттық баж салығының максималды ставкасы 1992 жылғы 45 % қарағанда 20 %-ды құрайды деп болжалданған (1995 жылдың желтоқсанына қарай бірыңғай сыртқы тарифтің жоғарғы шегі 30 % дейін төмендетілді). Бірыңғай сыртқы тарифтің минималды савкасы -  5 % (нашарлау дамыған елдер үшін 0—5 %). [20, 58 б]

Өз аймағында  интеграциялық үрдістерді дамытуға африкалық солтүстік бөлігінде Араб Мағрибі одағы құрылды. Оның құрамында Алжир, Ливия, Мавритания, Марокко және Тунис кірді. Бұл одақ туралы келісім бойынша аймақтық интеграция деңгейінде ірі экономикалық ынтымақтастыққа қол жеткізу көзделген. Дегенмен, Солтүстік Африка аймағы ұлттық шекаралардан шықпайтын, бір-бірінен бөлек бес нарық қалпында қалып отыр.

Басқа африкалық  елдердің интеграциялық ұмтылыстары  экономикасы артта қалған, іс жүзінде бір-бірімен экономикалық байланысы жоқ мемлекеттердің ішкі нарықтың негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған өнеркәсіпті дамыту үшін жасалған талпыныстары еді. Экономикалық және кедендік Одақтар құру арқылы және үйлестірілген саясат негізінде африкалық елдер өзара экономикалық байланыстарды дамытуды жоспарлады. Нәтижесінде жекелеген аймақтардың экономикаын қайта жарақтандыруға жағдай жасайтын салыстырмалы сыйымды ішкі нарықтар құру көзделген болатын. Бұл интеграция «өз күшіне сенім» арқылы прогреске жетудің амалы болды. «Өз күшіне сенім» концепциясы ішкі факторларды жандандырып, ең алдымен жергілікті ресурстарды іске қосу арқылы экономиканың құрылымын қайта құру мәселелерін шешуді мақсат етеді. Бұл идея Африка бірлігі Одағының 2025 жылға дейін Африкалық экономикалық Одақтастық құру туралы жоспарында бар. [26, 70 б]

Африкалық бірлестік  ұйымының орнына жаңа мемлекетаралық бірлестік – Африкалық Одақ (АО) келді. Бұл туралы шешім 2001-ші жылдың басында жалпы Африкалық мемлекеттер басшыларының кездесуінде қабылданды және де Африка Одағының саяси, экономикалық, гуманитарлық құрылысы Еуропалық Одақтың континенталды баламасы болуы тиіс деп көзделуде. АО-тың ұйымдастыру құжаттары Африка мемлекеттерінің 2/3 бөлігі ратификация жасағаннан кейін ғана күшіне енуі керек болатын. Осы жылдың наурыз айының басында 54 елдің 32-сінің парламенттері ратификациялау процедураларын жасады.

Африкадағы  интеграциялық процестердің іс-тәжірибесі, Африка елдері басшыларының ынтымақтастықты  тереңдетуге үндеулерінің іске асу  барысы көрсеткеніндей мақсаттар мен  міндеттер әзірше игі тілек деңгейінен аспай отыр.

Қазіргі кездегі дамушы елдердің ішіндегі дамыған интеграциялық ұйымдардың бірі АСЕАН болып табылады. [61, 89 б]

АСЕАН – Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің политикалық, экономикалық және мәдени аймақтық ұйымы. АСЕАН 1967 жылы 9 тамызда   Бангкокта «АСЕАН декларациясы», немесе  «Бангкок декларациясы» бойынша құрылды. Бастапқыда оның құрамына 6 мемлекет: Индонезия, Сингапур, Тайланд, Филиппин, Малайзия  елдері кірді. Одан кейін:

1984 жылы –  Бруней

1995 жылы –  Вьетнам

1997 жылы –  Лаос, Мьяньма

1999 жылы –  Камбоджа 

Қазір оның құрамында 10 мемлекет бар. [57, 345 б]

АСЕАН елдеріне келетін болсақ олардың орналасуы – Үндістан мен Тынық Мұхиты жолдарында. Орналасқан Тынық Мұхиты бассейні  Таяу Шығыс, Африка, Европа елдерімен жалғастырып тұр. Бұл интеграциялық топтың табиғи ресурстар қоры өте үлкен. Оның ішінде:

Табиғи каучук – 81%

Пальма майы – 38 %

Пайдалы қазбалардан: қалайы: 62 %

Мыс рудасы: 60 %

Хром рудасы: 12 %

Бірқатар мұнай  және газ қорлары жинақталған.

Бұл аймақтық ынтымақтастықтың  3 негізгі мақсаты анықталған:

1. Экономикалық дамуды ынталандыру және әлеуметтік прогресс, аймақтағы мәдени сфераларды дамыту.
2. Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде қауіпсіздік пен бейбітшілікті нығайту.
3. Экономикалық, әлеуметтік, мәдени, техникалық ғылыми сфералардағы мәселелерді бірігіп шешу.

Бұл ұйым құрылғаннан  кейін 1-ші алға қойған мәселелері:

• преференциялды сауда аймағындағы кеден одағын құру;
• өндірістік объектілерді бірлесіп салу;
• әртүрлі тауар шығаруда елдердің тауар ассоцациясын құру;

АСЕАН-ның әлемдегі анықтаушы ролі басқа топтарға ұқсамайды:

1. Азия Тынық Мұхиты аймағындағы басқа топтардан ерекшелігі, олардың ұйымдастыру құрылымының өте ерекше болуы
2. АТЭС және басқа да топтардан ерекшелігі, тек Азияда орналасқан елдерді, мемлекеттерді біріктіреді, ал АТЭС құрамында лидерлік орынды Азяда орналаспаған елдер бар
3. АСЕАН-ның әлемдегі аренадағы жағымды саяси имеджінің қалыптасуы

АСЕАН-ның қалыптасуындағы  негізгі қажеттілік Оңтүстік Азия елдерінің  әскери-саяси тұрғыда болып келеді. Ал европалық Одақпен салыстыратын болсақ ол экономикалық дағдарыс. 70жылдардың  ортасынан бастап саяси фактор экономикалық сфераға ауыса бастады. Ал Европада енді ғана саяси сфераға ауыса бастады. [56, 97 б]

АСЕАН қызметіндегі соңғы 40 жылда сандық және сапалық  өзгерістер болды:

1. Мүше 5 елден 10 елге көбейді;
2. Экономикалық потенциялы өсті;
3. Жалпы 500 млн адамды біріктірді;
4. Жалпы Ішкі Өнім жиынтығы 738 млрд.

90-шы жылдарға  дейін сапалық өзгерісі:

1.Әскери-саяси  сфераны көп қамтыды оңтүстік  Шығыс Азиядағы жалпы жағдай  тұрақтады. Экономикадағы алға  қойған мақсат – еркін сауда  аймағын қалыптастыру, әртүрлі субъективті және объективті жағдайларға байланысты дамуды өте баяу болды. Оның бірнеше себептері болды:

• Мүше елдердің экономикалық даму деңгейінің төмендігі;
• Олардың өзара бағыныштылығы және өзара бірін-бірі толықтыруы өте төмен дәрежеде болды;

Ал 200 жылы АСЕАН әртүрлі сапалы өзгерістерге ұшырады: Оған себеп болған:

1. БҰҰ-ның қатысуымен мүше елдердің интеграциялық концепциясы құрылды; БҰҰ-ның бірлескен отырысында осы мүше елдердің экспортының басшысы өзінің баяндамасын оқыды. Ол «Кансу» баяндамасы деп аталды. Концепция шешімі бойынша сауда тауарлардың либерализациясы тек таңдаулы тауарларғы байланысты деген шешім болсын деді.
2. Өнеркәсіптік объект бойыншабіріккен құрылыстар салуға шешім қабылдады.
3. Мүше елдердің тікелей инвестициясын тартуғ шешім қабылдады

АСЕАН-ға мүше елдердің сапалы дамуындағы жаңа кезеңі – 1976 жылғы  «Бали деклорациясы» болды. [47, 20 б]

Осы құжат бойынша  экономикалық өзара қатынастар 4 бағытта  жүргізілді:

1. Аймақтық нарыққа негізгі экспорттық тауарларды жеңілдетілген тәртіп бойынша қамтамасыз ету;
2. Өндірістік ынтымақтастық біріккен кәсіпорындар құру;
3. Сауда ынтымақтастығы (Үшінші елдер нарығындағы бірлесіп тауар шығару);
4. Өзара тиімді экономикалық проблемалар бойынша ортақ платформа құру;

АСЕАН-ның экономикалық интеграциялық өндірістік ынтымақтастығының  дамуы БҰҰ-ның экспортер ұсынысы бойынша негізінен 13 жоба бойынша жүргізілуі тиіс болды. [47, 21 б]

1. Машина жасау өнеркәсібі;
2. Химия өнеркәсібі;

1981 жылы АСЕАН-ның  «Біріккен қаржы кооперациясы»  құрылды. Мүше елдердің бірікке  қаржысынан тұрды. Инвестициялық банк болып салынды. Сол бойынша АСЕАН және Жапония капиталынан құрылған – «Даму » корпарациясы құрылды.

Посткеңестік  кеңістіктегі интеграциялық үрдістер қарқынды дамып келе жатыр. Осыған бірден бір айқын мысал – ЕурАзЭқ.

Посткеңестік  кеңістіктегі интеграциялық үрдістердің бірнеше кезеңдерін атап көрстуге болады.

1991-1993 жж. бірінші кезең – ұлттық экономикалардың пайда болу кезеңі. Яғни КСРО ортақ халықшаруашылық кешенінің ыдырауы, ұлттық байлықты бөлу, сыртқы несие алудағы бақталастық, КСРОның бұрынғы қарыздарын өтеуден бас тарту, өзара тауар айналымының күрт төмендеуі, яғни посткеңестік кеңістіктің экономикалық дағдарысқа алып келген жағдайлардың бояуымен  байланысты. [50]

Оқиғалардың осылайша дамуы Тәуелсіз мемлекеттер Достастығы шеңберінде нарықтық негізде қарым-қатынастар орнату керектігі сөзсіз болды.

Екінші кезең (1994-1995 жыл) құқықтық кеңістіктің орнауы – мемлекетаралық қатынастардың нормативті негізінің белсенді құрылуымен суреттеледі. ТМД шеңберінде құқықтық кеңістік құрылуының негізі деп ТМД жарғысын санауға болады.

Мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттеуге бағытталған  келісімдердің ішінен келесілерді  атап кетуге болады: Экономикалық одақ құру туралы келісім (24.09.1993), Еркін сауда  аймағын құру туралы келісім (15.04.1994), Экономикалық одақтың тұрақты қызмет органы ретінде мемлекетаралық экономикалық коммитет құру туралы келісім (21.10.1994), ТМД мүше-мемлекеттерінің төлем одағын құру туралы келісім (21.10.1994).

Үшінші кезең (1995ж. қазіргі кезеңге дейін) субаймақтық ұйымдардың пайда болуымен ерекшеленеді. [62, 34 б]