Инновациялық жобаларды басқару және олардың экономикалық тиімділігін бағалау

qса(2 / 1)=Ө2 / Ө1= 300:100 = 3

     Сонда түзетiлген капитал салымдары бipiншi вариант бойынша: Кс1 ―Өқ1 х qса (2/1) = 100 х 3= 300 құндық бiрлiкке тең болады. Бұл капитал салымдары бойынша eкiншi вариант кәсiпорынға Үк2= К с1 - Өқ2 = 300 - 250 = 50 бipлiк көлемiнде қаржы үнемдеуге мүмкiндiк бередi деген сөз.

     Егер  осы станоктарды мысал ретiнде тағы да қарастыратын болсақ, онда бiріншi вариант бойынша пайдалану шыдамдылығы (сенiмдiлiгi - Кш1) 1 бiрлiкке, ал екiншi вариант бойынша электронды СББ жүйесiнiң сенiмдiлiгiнiң нашарлығы салдарынан Кш2 0,2-гe тең деп қабылданады. Яғни, бiрдей уақыт аралығында 16К20М үлгiдегi станок сметалық құны (Жқ1) 100 бiрлiкке тең жөндеуден 1 рет, ал екiншi станок сметалық құны (Жқ₂) 150 бiрлiкке тең жөндеуден 5 рет өткізіледі.

     Бұл варианттар ендi шыдамдылық (сенiмдiлiк) тұрғысынан салыстыруға келмейдi. Бipiншiгe қарағанда екiншi вариант бойынша салыстырымдылық коэффициентi (екiншi вариант бойынша жөндеу шығындарын осы мөлшерге түзетуге тура келедi):

qсн(2/1) = 1/0,2 = 5

Жқт₂ = Жқ₂ х qсн (2/1) = 150 х 5= 750 6ipлiк

     Сондықтан, бұл көрсеткiштер бойынша бipiншi вариант екiншiге қарағанда тиiмдiрек және төмендегiдей жөндеу жұмыстарына кететiн қаржыны үнемдеуге мүмкiндiк бередi:

Үж₁=Жқт₂-Жқт₁=Жқ₂хqсн(2/1)-Жқ₁хq_ca(2/1)=150х5 - 100х3 = 450 құндық бipлiк

  Miнe, осы әдiс арқылы варианттарды өзара салыстырылатындай дәрежеге жеткiзуге болады, эксплуатациялы-техникалық және экономикалық көрсеткiштер бойынша да.

     Үшiншiден, варианттардың салыстырмалығын қамтамасыз етудiң маңызды шарты уақыт (капитал салымдарын icкe асыру және нәтижеге қол жеткiзу уақыты) факторын назарға aлy болып табылады.

     Капитал салымдарын әр түpлi уақытта салынған кезде, бұл варианттардың бipi бойынша өндiрiс қуатының алдын-ала (ертерек) iске қосылуына байланысты қосымша өнiм мен пайда түpiндe экономикалық нәтижеге қол жеткiзуге болады. Мысалы, өнiм рентабельдiлiгi (Өрен₁₌ Өрен₂) 0,3-ке, салынған капитал көлемi (К₁ = K₂) 10000 млн. рубльге және қор қайтарымдылығы (Ққ₁ =Кқ₂) 1,5 рубль тең eкi варианттың екiншici бойынша бipiншiгe қарағанда өндiрiс нысаны (зауыт) 2 жыл (∆Тв₂) бұрын қолданысқа берiлген. Сонда, eкiншi вариант бойынша қосымша өнiм көлемi ∆Ө₂ = Кқ₂ х Өрен₂ х ∆Тв₂ = 1,5 х 10000000 х 2х10^-5 = 30 млн. рубльдi құрайды және кәсiпорынға ∆П₂ = ∆Ө₂ х Өрен₂= 30000000 х 0,3 = 9 млн. рубль пайда әкеледi. Егер eкiншi варианттағы осы қосымша пайда назарға алынса, зауыт құру варианттары салыстырылуға келетiн едi.

     Егер  капитал салымдары зауыт құылысының жекелеген жылдары бойынша әр түрлі көлемде таратылса, онда басқаша әдiс қолданылады.

     Мысалы, зауыт құрылысына 5 жыл бойы жұмсалған капитал салымдары бipiншi вариант бойынша: К₁=К₁₍₁₎ = 4000) +(К₁₍₂₎ = 3000) + (К₁₍₃₎  = 1500) + (K₁₍₄₎ = 1000) + (К₁₍₅₎ = 500) = 5000 теңгені құраса, екiнші вариант бойынша керi пропорционалды түрде жүзеге асырылған:

К₁ = (К₁₍₁₎ = 500) + (К₁₍₂₎ = 1000) + (К₁₍₃₎ = 1500) + (К₁₍₄₎= 3000) (К₁₍₅₎ + 4000) = 50000 мың теңге.

     Бұл жағдайда бipiншi вариант бойынша капитал салымдарының алғашқы 2 жыл iшiнде 70% қолданылса, екiншi вариант бойынша 70% қаржы соңғы 2 жылда жұмсалады.

     Бiріншi вариант бойынша жұмсалмаған капитал салымдарына "тыйым салынса (замораживать)", eкiншi вариант бойынша бұл қаражатты басқа нысандарға жұмсауға болады; демек аталмыш варианттар тиiмдiлiгi тұрғысынан әркелкi болып келедi.

     Варианттардың салыстырымдылығын қамтамасыз ету үшiн капитал салымдарына тыйым салудан шегiлген зиян мөлшерi анықталады. Осы мақсатта, соңғы жылдардағы капитал салымдары көлемi теңестiру (келтiру) коэффициентi арқылы бастапқы кезеңдегi капиталды салымдарға теңестiрiлeдi.

 K^бті - капитал салымдарын бастапқы кезеңдегi капитал салымдарына келтiру коэффициентi; Енк -әртүрлi уақыттағы шығындарды теңестiрудiң (келтiрудiң) нормативтi коэффициентi; t_і - келтiру уакытының кезеңi.

   Содан кейiн капитал салымдары соңғы жылға келтiрiледi:

К^ктi = (I + Енк) ^t-1,

мұндағы: Eп=Енк (экономикалық тиiмдiлiктiң нормативтi коэффициентi) мағынасы тұрғысынан бiрдей болғанымен, сандық мәнi тұрғысынан әртүрлi болып келедi. Еп-нiң сандық мәнi 1/3 есеге аз, яғни өндipicтiк емес кордың мәнi негiзгi және айналымдағы өндipicтiк қорлармен салыстырғанда қаншалыкты аз болса, бұл да соншалықты аз болады [28,96]. 

     Капитал салымдарына тыйым салудан туындаған зиян көлемiн анықтау мәселесiн шешу үшiн алғаш рет академик Струмилин уақыт факторын есепке алатын күрделi пайыз формуласын ұсынған (9-кесте).

9-кесте

Капиталды салымдар көлемiн анықтау кезiнде уақыт факторының есепке алынуы және капитал салымдарының жылдар бойынша таралымы

     Бiздiң мысалда тыйым салынған капитал салымдары көлемiн келесі формула арқылы анықтауға болады:

∆Ктсі= Kі (К^кті - К^бтi),

aл, капитал салымдарына тыйым салудан туындаған зиян мөлшерiн төмендегiше есептеуге болады:

Зтсі=Енк х ∆Ктсі,

мұндағы: Ki - i-iншi вариант бойынша капиталды салымдар.

     Бiрақ нарықтық экономика шарттарында Енк орнына j-iншi кәсiпорынның нeгiзгi және айналымдағы өндiрiстiк қорларының рентабельдiлiк көрсеткiшiн қолданған ақылға қонымды болады. Сонда, шегілген зиян мөлшері төмендегiдей анықталады:

Зтсі = Pеқі х ∆Ктсі

  Miнe, тиiмдi вариантты таңдау және оның тиiмдiлiн анықтау өте күрделi әpi аса қажеттi үрдiс болып табылады. Бұл, бip жағынан-өндiрiстi тиiмсiз ұйымдық-техникалық шешiмдерден алыстатса, екiншi жағынан - таңдаған варианттың ең жоғарғы экономикалық тиімділігін аньқтауға мүмкіндік бередi.

  

Сурет 9

Экономикалық  тиімділік варианттары

     Берiлген сызбадан экономикалық тұрғыдан негiздеудiң бipiншi сатысында салыстырмалы экономикалық тиiмдiлiктi (Этс) есептеу арқылы ең тиiмдi болған екiншi варианттың (ПВ) таңдап алынатындығын көруге болады. Бұл вариант сериялық өндiрiске жiберiлген кезде, екiншi сатыда базалық вариантқа (БВ) карағанда бұл варианттың абсолюттi экономикалық тиiмділiгi (Эта) анықталады. Мұндай жағдайда базалық вариант ретiнде төмендегiлер қабылданады:

  - отандық және шет елдердегi өнеркәсiпте қолданылатын ең жақсы техника көрсеткіштерi (басқа варианттарға қарағанда тиiмдiрек саналатын, бipaқ салыстырмалы тиiмдiлігi бiршама төмен болып келетiн техника вариантынан қорғау үшiн).

  - ауыстырылатын техниканың (16К20 үлгiдегi станоктың) көрсеткiштерi (шаруашылық есеп-айырысудың экономикалық тиiмдiлiгiн анықтау үшiн).

Абсолюттi экономикалық тиiмділік

     Абсолюттi экономикалық тиiмдiлiк - ұйымдық-техникалық сипаттағы мәселенi шешу үшiн таңдап алынған варианттың нақты уақыт аралығында icкe асу тиiмдiлiгiн көрсетедi.

     Абсолюттi экономикалық тиiмділiктi бағалау кезiнде барынша аз капитал салымын сала отырып, ең жоғарғы экономикалық тиiмділiкке (ҰT - ұлттық табыс; НТӨ - нормативтi таза өнiм, Ү- ағымдағы шығындардың жылдық үнемi, П- пайда) қол жеткiзу негiзгi критерий ретiнде алынады.

     Алайда, бұған қарапайым критерий ретiнде қарауға болмайды. Мейлiнше көп пайдаға нарық сыйымдылығын (қажеттiлiгiн) есепке ала отырып, өнiмдi сату арқылы қол жеткiзуге болады. Мұнымен қоса, өнiмнiң сапасын басқа өнiмдермен бәсекелесе алатындай дәрежеге көтеру және өндipic шығындарын қоғамдық қажеттi шығындардан төмен деңгейге дейiн барынша азайту қажет.

     Жоғарыда қарастырылған критерий бойынша абсолюттi экономикалық тиiмдiлiктi жалпы кәсiпорын дәрежесiнде төмендегi формула арқылы анықтауға болады:

     Эта=П/К≥Реқ,

ал, Енк=Реқ болғанда, абсолюттi экономикалық тиiмділiк мөлшерi мынадай түрде сипатталады:

ЭтА = (Өқд - Өқк) х Өкк - Енк (К - Sca + Sеш + Sқо - Sм),

мұндағы: Өқд және Өқк - капитал салымдарын жүзеге асырғанға дейiнгi және кейiнгi өнiмнiң өзiндiк құны, Өкк - капитал салымдарын жүзеге асырғаннан кейiнгi өндiрiс көлемi, бiрлiк; К- жиынтық капитал салымдары; Sca, Sеш және Sқо – сәйкесiнше, басқа кәсiпорындарға сатылатын, металлоломға жiберілетiн және қолданыста жүрген негiзгi өндipicтік қорлардың құны; Sм - металлолом құны.

    Абсолюттi экономикалық тиiмдiлiктi өндiрушiдегi, тұтынушыдағы және халық шаруашылығындағы деп үшке бөлуге болады:

ЭтА^хш = (ЭтА^ө + ЭтА^т) - Енк (Ктс + Кқо +Кшот),

мұндағы: Кас - түйiндес салаға жұмсалған капитал салымдары, Кқо - қоршаған ортаны қорғауға жұмсалған капитал салымдары; Кшот - шығынның орнын толтыруға жұмсалған капитал салымдары.

ЭтА^ө = (Өқет - Өқжт) х Өкжт - Peқi х Кжт^ө,

мұндағы: Өқет және Өқжт - ecкi және жаңа техниканы шығарудың өзiндiк құны; Өкжт - жаңа техниканы шығару көлемi; Peқi - өндiрушiнiң негiзгi және айналымдағы өндiрiстiк қорларының рентабельдiлiгi; Кжтө - өндiрушiдегi капитал салымдары (жаңа техника өндipiciнe мамандануға байланысты FЗТКЖ-ын жүргiзу, жаңа технологияны өндiрiске енгiзу, қайта құру және техникамен жабдықтау).

     Мұндай әдiстің тек Өқет>Өқжт шарты орындалғанда ғана қолданылатынын ескерген жөн. Алайда, ic-жүзiнде жаңа техниканы дайындау бiршама қымбатқа түседi, әpi бұл әдiс оның сапасын есепке алмайды. Сол себептен, келесiдей әдiс қолдану қажет:

ЭтА^ө = ((Бжтi - Өқжтi) - (Бетi - Өқетi)) х Өкжт -Peқi х Кжт^ө =

(Пжтi  - Петi) х Өкжт - Реқi х Кжт^ө,