Инновациялық жобаларды басқару және олардың экономикалық тиімділігін бағалау

2.2 Инновациялық жобаның  экономикалық тиімділігін  анықтау 

    Толық өмірлік циклының жобасының ең ішіндегі ( ТӨЦ) инновациялық, инвестициялық  және өндірістік деңгейлерін айрықша  бөлуге болады. Базалық параметр технологиясы мен өндірілген өнімнің әрі қарай олар инвестициялық этап арқылы дамиды және өндірістік этаптар бойынша.

    Қаржы мінездемесінің тұрақтылығы – бұл  шығынмен кірісіне байланысты, сондай-ақ осылардың арасындағы экономика  – потенциалды арақатынастарының бөлек этаптарына байланысты. Мысалға, бұл экономикалық жағдайдың үзіктігімен және  баға кіруімен шығуының қатысушылардың периодтары мен анықталады.

    Басқару кезінде инновациялық жобаның бастапқы периодты шығындарын анықтап, бәсекелестік өндірушілердің, нарыққа ықпал ету периодтарының мүмкіндіктері. Инновациялық жағдайдың жеткіліксіз жобаларында (НИОКР) мақсаттық негізде ғана баға өсуі мүмкін. Бірақ тәжірибеде көрсеткендей жаңадан техника – экономикалық мінездемесін қайтадан дайындап, осы инвестициялық жобаның негізінде келесі ерекшеліктерді қарастырамыз:

    1. Белгісіз берілген жағдайлардың  қорытындысы мен жоғары қауіп,  қолайлы бөлу реализациясы;

    2. Қосымша барлық шығындардың жоба  бойынша өсуі, соның ішінде этап  зерттелуінің өнделуі;

    3.Өткізу  ұзақтылығының өсуі жоба және берілген мерзім ішінде өнімнің нарыққа шығуы;

    4. Өндірген өнімнің тұтынушылық  қызметінің өзгеруі және де  оның технологиясының өндіруі,  өндіріс масштабына әсер етуі, бағасы және де бәсекелестік  өнімдердің позициясы;

    5. Периодтық ұзақтылығының өсу көлемі, өнімдерді сату өзгереді, нарық қарқыны және одан кету, инвестициялық жобаға қарағанда, соңғы экономикалық жағадайдың проектасын анықтайды.

    Базалық инвестицияға қарағанда инновация  сапалы өзгерісті  енгізуді және бағалауды  қажет етеді. Мысалы, үлкен инновациялық тәуекел өзіне белгілі бір дисконттық бағасының жобасын және кірісі мен қатысқан бірлік уақытын қосады. Периодтық орнының жоғарлауы  оның қолайлығы өндірісте НИОКР шарттары қаржыландырады және үлкен көлемді бағаға байланысты.

    Потенциалды орнының жағдайын анықтау үшін есептік тәсілдер арқылы бағаның қолайлы инновациялық жобасын анықтайды .

    Ортақ тәсіл қолайлығы нәтижелер мен  шығындарға қатысты. Инновациялық жобаға белгіленген келесі көрсеткіштерді қолданып, көрсетуге болады:

    1. Инновациялық іс-әрекеттер түрлері:

    - ҒЗЖ  шығындары жаңа өнімдерді  және техникалық процестерді  енгізу;

    - тұтынушылық құқық өндірісінің  өзіндік және т.б. ғылыми техникалық  математикалық емес активтерінің  шығындары;

    - өндірістік жобаларға кететін  шығындар;

    - инструментальды дайындық ұйымының және өндірістің жұмыс атқаруы, соның ішінде бағдарламалық құралдар, дайындыққа және персоналдарды қайта даярлау, тәжірибелік өндірістер және сынақтарға кеткен шығындар;

    - машиналар мен құралдарға, жаңа  және ескі өнімдерді және техникалық процнстерге кеткен шығындар;

    - маркетингтік нарық сынағына, жарнамаға  кеткен шығындар [24,96].   
 

                                                                 ↓

              

                        
 
 
 
 
 

Шығындардың түрлері:

А) Бастапқы шығындар (инвестициялық шығындар)

- НИОКР  төленетін шығындар, лицензияға  кеткен шығындар;

- жобалық  - сынақ жұмыстары;

- құрылыс  – монтаждық жұмыстарға және  орындауға кеткен шығындар, пайдалануға  монтаж және сынаққа алынған  құрылғылар салынып жатқан басқару кәсіпорындарды қамтамасыз ету, персоналдарды дайындау, әлеуметтік және технологиялық инфрақұрылымдарды енгізу, әлекметтік және экологиялық жобаның дамытуы, сақтандыру жарнасы өндірістік период кезінде;

- жобаны  дамыту бағытында капиталды салымдар  айналым каптиалының құрылуына және өсуіне ықпал етеді (нормативті шикізат запастары, материалдар, энергоресурстар, запастық құралдар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім) т.б.

Б) Ағымдық  шығындарға жататындар:

- математикалық  шығындар;

- еңбек  ақы шығындары және әлеуметтік сақтандыру;

- жөндеу, қызмет көрсету, транспортқа кеткен  шығындар;

- әкімшілік  қосалқы шығындар (басқару аппаратының,  байланыстар, транспорттық қызмет, күзет, іс-сапар, әлеуметтік қызмет  көрсету, өзін-өзі сақтандыру, несие  төлеу тарифтік стафкаға байланысты, өкілеттік кей»бір салықтар т.б. шығындар). 
 

Инновациялық  тәсілдердің таңдау жобасының дамуы

       Негізгі тәсілдер механизмінің структурасы  арқылы этап бойынша анықталады. Олар анализдеу, бағалау, бейімделу және процесті жүзеге асыру кезіндегі  қызықты келісімдерді ойлап табу, өңдеу және экономикалық нәтижесінің тираждық жаңалықтарды қолдану. Негізіг жүйелерінің әрекеттері мыналар:

       1. Негізгі анализ сферасы  өндірістік  іс-әрекет қызметін қарастырады,  экономикалық техниканың структурасының  құрылымын және «бір жақты орны» орнатылады, проблемалық жағдайын формальдау, даму проблемасын анықтау, мүмкін болатын жолдарды шешу және сәйкес келетін жаңа перспективалық обьектілер жатады. Осы шешімді шешу үшін компьютерлік жаңалықтар нұсқасының технологиясы ойлап шығарылды.

       2. Жүйелерді және ирархиялық анализді  қарастырғаннан кейін, базалық  перспективаның обьектісі болжаулы  шешімдер арқылы көруге болады, сол арқылы сұранысты экономикалық  шарттардың пайдасын өңдеп және  тираждау арқылы дайындалады.

       3. Әрбір перспективалық обьектілер тұтынушының қасиеті арқылы, сондай-ақ белгілі отандық құрылымы мен шет елдік аналог арқылы реттеледі. Тиімділігі төмен аналогті анықтау (бағасы, өндірушісі, сенімділігі, шикізаттың таусылуы, жинақталуы және т.б.) тапсырыстарды өңдеп оларды анықтау қажет және жаңа обьект нұсқаларын дайындау мүмкін емес.

       4. Ғылыми - техникалық анализ потенциалды  негізгілерді өңдеу арқылы анықталады, тұтынушылық қасиеттердің салалары, сондай-ақ тұтынушының приоритеттік  қасиеттерінің көз қарасы бойынша  және де тұтынушылардан алған пайда арқылы реттеледі.

       5. Потенциалды өндеушілер тізімінің  көрсеткіш реті, техника деңгейінің  салалары перспективалық обьектілер  мен әр түрлі мүмкіндіктер  нұсқасын ойлап шығаруы және  дайындау арқылы жүзеге асады. 

       6. Берілген  тапсырыс нұсқалары және бағаның реттелуі салыстырмалы түрде тираждалады. Одан кейін таңдалған нұсқаны таңдап, жоғары пайда мен факторлар қауіпі бойынша анықталады.

       7. Таңдалған нұсқаның реттелуі  төменгі шекара бағасы және  пайдасы тираждалған жаңалықтары,  сондай-ақ өңдеп шығару мен тұтынушылар арсындағы келісім қызметінің пайдасы арқылы реттеледі.

       8. Алынаған баға және күтілген  пайданың реттелуі, дайындаған өнімге  кеткен шығындар негізге алынады.

       9. Тұтынушының қалаған бағасы бойынша  болжам жасау, сұранысы оның  техникалық деңгейі, сондай-ақ пайда бағасының орналасуы шығындар есебінің факторларының қауіпін негізгі үлесіне қызмет етеді. өндеушілер мен тапсырыс берушілердің арсында келісім шарт жасалады.

       Жобаны  дайындаған кезде, оның тиімділік факторының бағасы анықталмағанын және қауіп-қатерін ескеру қажет [25,34]. 

       Жобаны  бағалау кезінде инвестициялық  қауіп-қатер және анықталмаған түрлері  келесідей болады:

       1. Қауіп – қатер, экономикалық  қаржылық және ағымдық экономикалық  жағдайлар тұрақты емес, пайда  қызметінің инвестициялық және пайданың қолданылуы жатады;

       2. Ішкі экономикалық қауіп-қатер  (сауда саттық, жеткізу, шекараны  жабылу мүмкіндігі);

       3. Анықталмаған саясаттық жағдайлар,  елдермен аумақтардың  әлеуметтік-саясаттық   жағымсыз өзгеруі;

       4. Толық емес және бағдарламаның белгісіз динамикасының технико-экономикалық көрсеткіштері, жаңа техникалық параметрлері және технологиясы;

       5. Нарықтық коньюктураның тұрақсыз  болуы, бағасы, валюта курсы;

       6. Табиғи – климаттық шарттардың  анықталмауы, күтілмеген апаттар  және т.б;

       7. Өндірістік – технологиялық қауіпсіздік апаттар және жабдықтардың бұзылуы, өндірістік ақаулар және т.б;

       8. Анықталмаған мақсаттар, қатысушылардың  тәртібі мен қызығушылығы;

       9. Толық емес және бағдарламалардың  нақты емес мәліметтері, қаржының  жағдайы және кәсіпорынның маңызды жағдайлары қатысушылардың (төлеу мүмкіншілігі, банкрот болу, келісім міндеттемелерінің бұзылуы);

       Анықталмаған  түрлерін қолдану, көбінесе бағалау  кезінде инвестициялық жобаларда  кездеседі, осы тәсілдер келесі этаптарға  бөлінеді:

       1. Жобаларды жүзеге асыру барлық мүмкіндіктерді бейнелейді (кесілген сценарилардың формалары,  негізгі техникалық жүйелердің системалық түрлері) және осы шарттарға жауап беретін шығындар (санкция мүмкіншілігі және шығындарды қосқанда, сақтандыру мен резервтік қызметті қосқанда, көрсеткіштер мен тиімділік қорытындысы);

       2. Қайта өңдеу нәтижесі, анықталмаған  мәліметтердің факторларының мүмкіндігі, тиімділік көрсеткіші тиімділіктің  немесе интервалдардың өзгеруі;

       3. Тиімділік көрсеткішінің жобасын  анықтау негізінен анықталмаған шарттардың дамуының көрсеткіштерден күтілген тиімділіктері;

       Инновациялық  жобаның келесідей тәсілдері  болады:

       1. Таза дисконттық тәсілдердің  кірісі – ол баға тиімділігін  әкелу мен сол уақытта капиталдардың  өсуінің арасындағы көрсеткіштерін  көрсетеді.

       2. Индекстік тәсілдердің пайдалылығы  – капитал салымының өсуіне  байланысты.

       3. Ішкі әдістердің нормалық табысы  – келтірілген тиімділік көлемі  капитал салымы мен тең түседі.

       4. Мерзім әдісінің орын алуы. Орны  алу мерзімі – уақытша минималды  интервалдың өсуі, бастапқы салым және басқа да шығындар, инвестициялық жобалардың қорытындысының жүзеге асуы.

       5. Критериялық тәсіл. Әрбір жобаның  критериялық жобасы орнатылады  және жобаның бағасы беріледі.

       6. Балдық тәсіл. Маңызды факторлар  анықталады, жобаның қорытындысына әсерін тигізеді.

     Инновациялық  жобаның тиімділік анықтамасы және бағасы инвесторлармен немесе олардың  бұйырумен – арнайы  консалтингтік  фирмалар, орталықтар арқылы  жүзеге асырылады.

     Қазақстан Республикасының инновациялық тиімділік  жобаның  бағасының әдісі мен әдістемесі тәуелсіз болады.