Инновациялық жобаларды басқару және олардың экономикалық тиімділігін бағалау

 

     Қазақстанда елдегі қалыптасушы нарықтық экономикаға  қажетті масштабтарда кәсіпкерлік қызмет еркіндігін және оның пайда болуы мен сәтті дамуын қамтамасыз ететін, шағын бизнестің берік құқықтық негізі құрылды. Осыған байланысты соңғы жылдары елімізде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын субъектілер санының тұрақты өсіп келе жатқандығы байқалады.

     Мұны 2008 жылдың соңы мен 2009 жылдың бас кезеңінде  жеке кәсіпкерлер саны мен шағын кәсіпкерлік субъектілеріне (заңды тұлғаларға) қатысты статистикалық мәліметтер куәландырады (кесте 6). 2008 жылмен салыстырғанда шағын кәсіпкерлік субъектілер саны 36,7℅-ға өскен. Оның ішінде, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы облыстарында шағын кәсіпкерлік қарқынды дамып отыр. Тіркелген шағын кәсіпкерлік және фермерлік субъектілердің үлес салмағы аталғн облыстар бойынша, сәйкесінше, 17,1℅, 12,2℅, 12,2℅ құрап отыр.

     Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын құрылымдарда жоғары қарқынмен жұмыс орындарын құру және осының негізінде халықты мүмкіндігінше толық жұмыспен қамтамасыз ету елімізде және оның жекелеген аймақтарында жұмыссыздықтың салдарынан туындаған әлеуметтік шиеленістерді азайтады.

     Ал 2009 жылдың бас кезінде экономиканың шағын бизнес секторында жұмыс істейтіндердің саны 1280,9 мың адамды құрды, оның ішінде жеке кәсіпкерлер саны 731,1 мың адамға жетті. Шағын бизнес субъектілерінің өнім (жұмыс, қызмет) өндіру көлемі мен түрі және салалар мен шаруашылықтар бойынша таралымына қарағанда олардың көбісі сауда (72,8%),  өнеркәсіп (6,7%) және құрылыс (4,1%) салаларына шоғырланғандығы байқалады [18,21]. 

    Кәсіпкерліктің  инновациялық түрлерін дамыту және жетілдірудің негізгі бағыттары

    Инновациялық  кәсіпкерлікті жандандыруда венчурлық, концессиялық, лизингттік және франчайзингілік бизнестерді қалыптастыру және дамыту бойынша механизмдерді жетілдірудің негізгі бағыттары:

    Қазақстанның  алдында нарық субъектілерінің  өзара тауарлар мен қызметтерді  өндірудегі бәсекелестікті қолдап және дамыту міндетімен қатар  елімізде ғылымисыйымды технологиялар саласындағы әлемдік бәсекелестіктің толыққанды қатысушыларына айналу үшін білім экономикасын дамытуға арналған іс-әрекеттерді жандандыру міндеті  тұр. 

    Қазақстан Республикасының 2003 – 2015 жылдарға арналған индустриалдық инновациялық даму стратегиясында қойылған мақсаттардың бірі мына мәселелерді шешу болып табылады.

1. Шикізат бағыттылығы;
2. Дүниежүзілік экономикадағы интеграция;
3. ел ішіндегі салалардың және аймақаралық экономикалық интеграцияныі әлсізденуі;
4. Ішкі нарықтағы тауар және қызмет түрлеріне деген тұтынушылық сұраныстың төмен деңгейі;
5. Өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның дамымауы;
6. Техникалық және технологиялық кәсіпорынның жалпы артта қалушылығы;
7. Ғылым және өндіріс байланысының әлсіздігі;
8. Ғылыми зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстарға қаржының аз бөлінуі;
9. Басқару міндеттерінің өзгермелі экономика талаптарына сәйкес келмеуі;

Осы мақсаттарға қол жеткізу тамақ  өнеркәсібі реформасына сілтейді. Соның  ішінде нан өндірісін қарастырайық.

      Иннновация  – бұл қандай да бір тиімділікке қол жеткізетін, өнімнің сапасын және бәсекеқабілеттілігін жоғарылатуға бағытталған, өнім құрамын жаңа техникамен технология арқылы өзгеретін, технологиялық өзгерістер арқылы өндірісті ұйымдастыратын интеллектуалдық еңбек немесе жаңалық ашу нәтижесі және ғылыми техникалық жасақтаулар болып табылады. Нан өндірісіндегі инновацияға ғылыми анықтама бере отырып, оны жіктей аламыз. Нан өндірісінде инновацияны мемлекеттің шаруашылық субъектілер деңгейіне әсер ету бағыты бойынша жіктеуге болады:

• ұйымдық – құрылымдық форма;
• қаржылық – салықтық форма;
• мүліктік форма.

     Инновацияны былайша жіктеу мынадай компонентердің қатысымен жүреді: технологиялық  тізбектегі инновацияның орналасуы, тартылған  инновация көлемі және оған жұмсалған  құралдар мен ресурстар, тамақ өнеркәсібінде инновациялық жобаның енгізілуі, инновациялық жобаның жүзеге асуы, тәуекелділік деңгейі бойынша, өндірістік процеске инновацияға қолдау саласы.

     Қазақстан Республикасының нан өндірісіндегі  құрылымның қалыптасуларының мемлекеттің  араласуынсыз жүзеге ауы мүмкін емес. Бұл қалыптасулар арқылы жалпы тамақ өнеркәсібіндегі инновациялық жаңару жүзеге асады.

     Мына  суреттен көріп көріп отырғанымыздай нан өндірісі дамуына мына тәсілдердің  қолданылуымен қол жеткізуге  болады. 

     Кәсіпорынның  инновациялық стратегия моделі 4 фактормен байланысты: артықшылықтары, әлсіз жақтары, мүмкіндіктері, қауіп қатерлері. Артықшылықтары мен әлсіз жақтары кәсіпорынның активтер құрылымында көрінеді. Олар стратегияны таңдау мүмкіндіктерінде жинақталатын әшкі шектеулерін айқындайды. Кәсіпорынның сыртқы шектеулері оның өндірістік бағыттылығымен анықталады.

     Өндірістік  мүмкіндіктері мен қауіп қатерлері  тәуекелділігі мен тиімді табыстары  бар бәсекелестік ортаны сипаттайды.

     Шаруашылық  нарықтық жағдайында кәсіпорынның инновациялық инвестициялық және өндірістік түрлері кәсіпорын жағдайының белгісіздігімен байланысты тәуекелділік шешімдермен қатар жүреді. Инновациялық қызметтің тәуекелділік деңгейі материалдық – заттық және ақшалай формадағы мүмкін болатын шығын көлемімен анықталады. Кәсіпорынның инновациялық қызметінде тәуекелділікті басқару тиімділігі олардың әртүрлілігіне сәйкес анықталады. 

     Инновациялық  даму стратегиясының практикалық тиімділігі сыртқы факторларды дұрыс бағалауға  және талдауға тәуелді болады және оларға кәсіпорын бірден әсер ете алмайды [19,85].   

 Сыртқы орта 

 

        Ішкі орта

 

Нан өнімі                         Нан өнімі - өндірістің инновациялық   Нан өніміне сураныс

нарығының                              даму стратегиясы

конъюнктурасы                        

         Өндіріс

 

                                        Тамақ өнеркәсібі саласының дамуы 

     Сурет 6

     Нан өнімі өндірісінің стратегиялық дамуына әсер ететін факторлар 

     Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылық өнімінің ірі өндірушісі әрі экспортеры болып табылады. Инвестицияны тарту бағыттары: өңделетін өндіріс өнеркәсібі және ауыл шаруашылығы. Негізгісі тамақ өнеркәсібі болып табылады. Нан өндірісі – тамақ өнеркәсібінде қарқынды дамып келе жатқан өндіріс болып табылады.

       Атырау облысы бойынша нан өнімінің өндірісі бойынша лидер болып табылады.

     Салыстыру сызбасына сәйкес азық – түлік  және азық – түлік тауарларының инфляциясы арасындағы деңгей 7-10 % шамасында болу керек, ал 2008 жылдың басында бұл айырмашылық 15 % құрайды.

     Нан өндірісіне бағаның өсуі нан өндірісі кәсіпорынның дамуына әсер етеді.

     UNIDO дүниежүзілік банк және ЕҚДБ  ұсыныстарына сәйкес инновациялық  жобасы экономикалық бағалау  үшін отандық және шетелдік  тәжірибеге сәйкес ақша ағымын  таңдау негізінде құрылған тәсілдер. Мұнда мына көрсеткіштер арқылы инновациялық қызмет тиімділігі есептеледі: таза дисконтталған табыс, инновация рентабельділігі индексін анықтау тәсілі, табыстың ішкі модификацияланған нормасы. Инновациялық қызметі бағаның көрсеткіштерінің мәні инновациялық тәуекелділікпе салыстырылу керек.

     Жүргізілген талдау нәтижесінде «Атырау нан» ЖШС-ін жаңа техника мен технологияның  қажет екені анықталды. Кәсіпорын  қызметін талдау арқылы басқа кәсіпорынға  да техника мен технологияны енгізу қажет. Бірақ «Атырау нан» ЖШС  өте қажет. Мысалы, «Заман- нан» өндірістік қорды 1 млн.$ көлемінде кейбір құралдары жаңартылды. «Балықшы нан »ЖШС – де қаржылық дағдарысқа байланысты өз перспективасында қызметкерлер санын арттыру шарасы жүргізілмейді. Ал «Атырау нан» ЖШС – де инновациялық қызметтің тиімділігін арттыру үшін құрал – жабдықтар жаңартылды.

     Бірінші инновациялық жоба – А жобасы «ПИТПАК  – ОТР» қалыпқа келтіру машинасы, машинаны өндіруші «Таурас - Феникс»  АҚ Ресей Федерациясы нанды формаға  салып пісіруге арналған.

     Инновациялық  жобаның экономикалық тиімділігін бір ғана көрсеткішпен бағалау дұрыс нәтижені көрсетпейді. Жүргізілген есептеулер негізінде инновациялық жобалардың енгізілу тиімділігін анықтау арқылы үш жобаның дисконтталған таза табыс (ДТТ), рентабельділік индексі (РИ) және өзін - өзі ақтау мерзімі (АМ) анықталады. Төмендегі кестеге сәйкес тәуекелділік деңгейі жобаны жүзеге асыру кезеңдері бойынша бірдей емес.

     Инновациялық  жобаның тиімділігін таңдау үшін ДТТ көрсеткіштері мен ағымдық ликвидтік коэфициенттері АЛК салыстырылды.

     Кесте

     ДТТ көрсеткіштері мен  АЛК салыстыру

 

     А және Б жобасының коэфициенттері инновациялық жоба тәуекелділігіне икемді болып келеді. Кәсіпорынға жүйелі түрде талдау жасамай А және Б инновациялық жобалармен енгізу бәсекеқабәлетті төмендетеді.

     Сондықтан да В инновациялық жобасы кәсіпорынның тәуекелділік жағдайына икемсіз болып келеді. Бұл жобаны енгізу арқылы қаржылық тұрақтылықты жоғалтамыз.

     Атырау  облысы бойынша тамақ өнімдерінің  өндірісі ішкі нарықта өз өнімдерін  өткізу бойынша қиындықтарға кездесуде. Өндірістің құлдырауы кезінде жалпы  өнім көлемі төмендетеді. Сондықтан да мынадай мәселелер туындайды: кәсіпорындар қандай құралдар арқылы өздерінің құралдар – жабдықтарын жаңарта алады.

     Сондықтан да Атырау облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің дамыту шаралары қарастырылған. Бұл берілген құжаттарда кәсіпкерлік қызметтің нормативтік – құқықтық базасын жетілдіруге, қаржы – несие жүйесі мен инвестициялық саясат жүйесі мен инвестициялық саясат жүйесін дамытуға, инновациялық дамытуға, шағын және орта бизнес  арасындағы байланысты нығайтуға арналған шаралар қарастырылған. Бірақ бүгінгі күнде кез – келген кәсіпкер өзінің қаржылық мәселесін өздері шешеді.

     Нан өнімі өндірісінің инновациялық потенциалын көтерудің келесі бағыты – ұзақ мерзімді несиені қолдану. Тұрақты ұсынысты қалыптастыру үшін мемлекеттік протекционизм қажет. Атырау қаласы бойынша мына кәсіпорынға маркетингтік талдау жүргізілді [20,56].   

Кесте 8

Нан өндірісі кәсіпорынның инновациялық даму жағдайлары мен перспективалары