Инновациялық жобаларды басқару және олардың экономикалық тиімділігін бағалау

     Бұлай болса басқарудың түрлі сатыларындағы экономикалық тиiмдiлiк төмендегiдей болады:

ЭТ^хш=∆ҰT / К; ЭТ^с=∆НТӨ / К; ЭТ^ак = ∆Па / К;

ЭТ^жк=∆Пт / К; ЭТi = ∆Y / Ki; ЭТj = ∆Пстj / Kj;

мұндағы: ∆Пстj =(Бкj - Өқкj) - (Бдj - Өқдj) - Бдj немесе Бкj – көтерме баға (прейскурант немесе келiсілген); Өқдj және Өқкj - ic-шараға дейiнгi және кейiнгi өнiмнiң өзiндiк құны.

     Жоғарыда да атап өткенiмiздей әртүрлi шаруашылық мәселелерi әр түрлі жолдармен және экономикалық тиiмдiлiгi түрлi әдiстермен шешіледi. Сондықтан да осы мәселелердi шешуде экономикалық тиiмділіктi бағалау көрсеткiшiн таңдау қaжeттiлiгi туындайды. Мұндай экономикалық көрсеткiш ретiнде экономикалық нәтижелердің капитал салымындағы 1 рубльге артуы болып табылады.

      Сонымен қатар, экономикалық тиiмдiлiк дәрежесiнiң өлшемi ретiнде шаруашылық мәселелердiң шешiмiнiң тиiмдi әдiстерi мен түрлерiн таңдаудағы критерий көрсеткiшi қолданылады.

     Жоспарлы  экономика шарттарында мұндай өлшем ретiнде "капитал салымдарының, жаңа техника енгiзудiң экономикалық тиiмдiлiгiнiң нормативтi коэффициентi" (Енк) қолданылған.

     Халық шаруашылығында бұл коэффициенттiң сандық мәнi халық шаруашылығын экономикалық және әлеуметтiк дамытуға бағытталған 5 жылдық жоспарларда 5 жылға белгiленетiн едi. Бұл коэффициент ұлттық табыстағы күтiлген өсiмнiң (∆ҰT) капитал салымдарына (К) немесе ұлттық табыстың (ҰT) негiзгi (Өнөқ) және айналымдағы (Өаөқ) өндipicтiк қорлардың бастапқы құнына қатынасы ретiнде есептеледi:

  ЭТ^хш =∆ҰT / К немесе ЭТ^хш = ҰT / Өнөқ + Өаөқ

     Экономикалық тиiмдiлiктiң нормативтi коэффициентi қорлардың рентабельдiлiгiне қарай әpбip сала үшiн бөлек тағайындалатын. Ал жалпы халық шаруашылығы үшiн бұл коэффициент ЭТ^хшнк=0,14 (1 руб. капитал салымына 14 тиын), жеңіл өнеркәсiпте - ЭТ^жөнк =0,25, ауыл шаруашылығында ЭТ^ашнк =0,07 және машина жасау саласында - ЭТ^мжснк= 0,15.

     Алға қойған мақсатқа жетудiң ең тиiмдi шешiмiн таңдау жоспарланған, есептелген (нақты) тиiмділiктi нормативтi тиiмдiлiкпен салыстыру арқылы жасалады:

ЭТе(н) ≤ ЭТнк.

     Бiрақ нарықтық экономика шарттарында және акционерлiк және жеке қолдануға келмейдi (әcipece абсолюттi экономикалық тиiмділіктi анықтауда). Осыған байланысты тиiмдiлiктiң нормативтi коэффициентi ретiнде капитал салымын салуды көздеген кәсiпорынның өндiрiстiк қорларының нормативтi рентабельдiлiгi (Pei) немесе егер ұйымдастыру-техникалық және басқа да iс-шаралар банк несиесі арқылы жүзеге асырылса, банк процентi (Б%) қолданылады. Бұған қоса, нормативтi рентабельдiлiк өнiмдердiң нарықтағы бәсеке қабiлеттiлiктілiгiн жоғарыла алатындай дәрежеде белгiленуi керек. Яғни капитал салымдарының eң тиiмдi вариантын таңдау төмендегiдей болады:

ЭТе(н)і ≥ Pеі немесе ЭТе(н)і ≥ Б%,

мұндағы: Pei - сатудан түскен таза (∆Птi) немесе жалпы (∆Пжi) пайданың капитал салымдарына (Kci) қатынасымен анықталады, ал жеке кәсiпорындарда:

Ре^жкі= ∆Пті х (∆Пжі) / (Kсі + Кнқі).

     Акционерлiк  кәсiпорындардағы рентабельдiлiк акционерлiк капиталға (Kаі) берiлетiн дивиденттердi (Ді) есепке aлy арқылы есептеледi:

Ре^акі = (∆Пті + Ді) / (Kаі + Кнқі),

мұндағы: Кнқі - несие құралдары (банк нecиeci).

  Капитал салымдарының экономикалық тиiмдiлiгi нeгiзгi және көмекшi көрсеткiштер жүйесiнiң көмегiмен анықталады.

   Heгiзгi көрсеткiштер:

1. Капитал салымдары - К.

 2. Өнiмнiң капитал сыйымдылығы (капитал салымдарының үлeci) - Өкс.

 3. Өнiмнiң өзiндiк құны - Өөқ.

4. Өндiрiс шығыны – Шө.

5. Сатудан  түскен пайда - Пст =(Бі - Өқі) х Өскі,

мұндағы: Өскі-капитал салымдарынан кейiнгi i-iншi кәсiпорынның өнiм сату көлемi.

6. Ағымдағы шығындардың жылдық үнемi - Ү:

Үрі = Рді - Pкі немесе Үөқj = ∑Өқдjі – ∑Өқкjі,

мұндағы: Yрі - i-iншi ресурстың жылдық үнемi; Рді және Pкі - капитал салымына дейiнгi және кейiнгi i-iншi ресурс шығыны; Yөқj - j-iншi өнiмнiң өзiндiк құнын түсiруге байланысты жылдық үнемдеу; ∑Ө қдjі және ∑Өқкjі - i-iншi бап бойынша салынған капитал салымына дейiнгi және кейiнгi j-ыншы өнiмнiң өзiндiк құны.

  7. Капитал салымдарының экономикалық тиiмдiлiгi - Е(Е(н)) - есептiк (нақты), Е н (ж) - нормативтiк (жоспарланған) экономикалық тиімділік.

  8. Кәсiпорынның капитал салымдарының нормативтi рентабельдiлiгi -Peн.

  9. Капитал салымдарының өзiн-өзi ақтау мерзiмi - Т(Те(н) - есептiк (нақты) және Тн - нормативтi өзiн-өзi ақтау мерзiмi):

Т =К / Ү немесе Т =К / П.

  10.Келтiрiлген жұмсаулар - Шк =Өқ + Енк х К не Шкі = Өқі + Енкі х Kі.

  11.Экономикалық эффект - Эф = Ү- Енк х К немесе Эф = П- Енк х К не болмаса Эфі = Ү- Енкі х Kі немесе Эфі = Пі - Eнкі х К.

  Қосымша көрсеткiштердiң (өнiм өндiру және сату көлемi - Ө, еңбек өнімділігі – Еө, қор қайтарымдылығы - Кқ, өнiмнiң ресурс сыйымдылығы - қор сыйымдылығы, материал сыйымдылығы және еңбек сыйымдылығы Өрс (Өқс, Өмс және Өес)) негізгі көрсеткiштерден айырмашылығы негiзгi көрсеткiштердi анықтауда және оларға қосымша сипаттама беруде қолданылуында. Сондай-ақ, олар өндiрiс тиiмдiлiгiн анықтауда кәсiпорын қызметiнiң соңғы нәтижелерiн көрсететiн нeгiзгi көрсеткiштерге қосымша көрсеткiштер ретiндегi жоспарлы көрсеткiштер, нормалар, нормативтер және бағалар түрiнде қолданылады.

     Жоғарыда аталып өтiлгендей, салыстырмалы экономикалық тиiмдiлiк экономикалық тиiмдiлiктiң бiр түрi болып табылады [27,29].   

Салыстырмалы  экономикалық тиiмдiлiк

     Салыстырмалы  экономикалық тиiмділiктi есептеудегi негiзгi мақсат - капитал салымдарының ең тиiмдi вариантын анықтау болып табылады.

     Мұндай вариантты таңдау көрсеткiшi ретiнде минимум шығындар алынады:

міn Ш = Өқ + Енк х К немесе міn Ш = Өқ + Peн х К

     Өқ1> Өқ2 және К1 < К2 шарты кезiнде eкi вариант салыстырылатын болса, онда eң тиiмдi вариант төмендегi формула көмегiмен таңдалып алынады:

Е²̸¹е(н) = (Өқ1 - Өқ2) / (К2-К1) ≥ Peн

  Т²̸¹ е(н) =(К2 - К1) / (Өқ1 - Өқ2) = ∆К2/Ү2≤Tні

     Экономикалық тиiмдiлiктi мұндай жолмен анықтаған кезде экономикалық тиiмдiлiк пен экономикалық эффектiнiң көлемi төмендегiдей есептеледi:

Эф²̸¹ = (Өқ1 - Өқ2) х Ө2 - Енк х(К2 - K1) = Ү2 - Енк∆К2

немесе

Эф²̸¹ = (Өқ1 - Өқ2) х Ө2- Рен х (К2-К1)=Ү2 - Рен х(к2-К1).

    Экономикалық негiздеменiң нысаны ретiнде 2 вариант салыстырылған кезде өзiндiк құны аз вариант таңдап алынады, өйткенi кepi жағдайда капитал салымдары тіпті өзiн-өзi ақтамай да қалады:

    Егер  бiрнеше вариант салыстырылса минимум шығын шығатын вариант таңдалады:

min Ші = Өқі + Енк х Kі немесе

min Ші = Өқі + Peні х Kі

     Экономикалық тиiмділiк көлемiн анықтауда салыстыру базасын таңдау мәселесі туындайды. Көптеген варианттар салыстырылғанда, салыстыру базасы ретiнде таңдалған варианттардың iшiндeгi шығыны ең аз вариант қабылданады. Кейiннен таңдалған варианттың экономикалық тиiмдiлiк көлемi (Этк) осы вариантты жүзеге асыруға жұмсалатын шығындар (Штв) мен қабылданған салыстыру вариантының (Шсв) айырмасы ретiнде есептеледi:

Этк = Штв - Шсв

     Бiрақ, eкi не одан да көп вариантты салыстыру кезiнде бұл варианттар мен олардың көрсеткiштерi бip-бiрiмен салыстырыла алатындай дәрежеде болуы тиiс. Мұндай салыстырмалылықты қамтамасыз етудiң ондаған талабы бар. Бiз соның iшiндегi ең негiзгi және ең маңызды сегiз талабын қарастырғанды жөн көрдiк:

  1. Варианттар бойынша салыстыру нысаны мен базасы ретiнде тек өндipiстiк мақсаттағы нысандар мен базалар алынады. Мысалы, машина бөлшегiнiң механиналық өңдеу немесе нақты құю немесе нақты штамптау арқылы жасалуы әртүрлi технологиялық әдiстердiң қолданылғанына қарамастан, қажеттi варианттардың салыстырмалығын қамтамасыз етедi.

  2. Варианттарда салыстырмалы база ретiнде елiмiзде немесе шетелде жасалған ең озық техника қабылдануы керек (баламалы вариант).

  3. Басқа барлық шарттар бiрдей болғанда техниканы қолдану тәртiбi мен шарттары да варианттар бойынша бiрдей болуы керек. Егер варианттардың бiрiнде конструкторлық-технологиялық ерекшелiктерi бойынша жақсы жүктемеге қол жеткiзуге мүмкiндiк болса, бұл фактор осы вариантқа қосымша тиiмдiлiк қамтамасыз етедi.

  4. Варианттар бойынша құндық көрсеткiштердi анықтауда бiрдей әдiстердiң қолданылуы бұл варианттардың салыстырмалылығы үшiн мiндеттi шарт болып табылады. Сондықтан да бiр вариантта еңбек өнiмдiлiгiнiң арту көлемiн анықтағанда заттай көрсеткiштер, ал eкінші вариантта құндық көрсеткiштер қолдануға болмайды.

  5. Барлық шарттар бiрдей болғанда бiрдей норма, нормативтер, баға мен тарифтер қабылдануы керек.

  6. Түйiндес салаларға және қоршаған ортаны қорғауға салынған капитал салымдары да есепке алына отырып, өнiмнiң барлық өмiршеңдiк кезеңiнде жүзеге асырылған капитал салымдары есепке алынуы керек.

  7. Барлық шарттар бiрдей болғанда өнiм өндiру көлемi де бiрдей болуы тиiс, тек бip варианттағы құрылғы өнiмдiлiгiнiң жоғары болмау шартымен.

  8. Капитал салымдарын жүзеге асыру және экономикалық тиiмдiлiкке қол жеткiзу уақыты бойынша варианттар ұқсас болуы керек.

     Ic жүзiнде аталмыш талаптардың ешбiрiнiң толығымен орындалуы мүмкiн еместiгiн ескеру қажет, өйткенi барлық варианттардың ұқсас болуы мүмкiн емес.

     Сондықтан варианттарды және олардың көрсеткiштерiн салыстырмалы түрге келтipy қaжeттiлiгi туындайды.

     Салыстырымдылық, бiрiншiден, бәсекеге қабілетті өнiмнiң өндiрiс көлемiн бip вариант бойынша капитал салымдарын түзету жолымен жасалады.

     Жаңа техниканы өндіріске енгiзу барысында, мысалы, өнiмдiлiгi (Ө1) 100 бiрлiкке тең 16К20М үлгiдегi бұранда жасайтын токарлық станок СББ жүйесi бар 16К2ОМ үлгiдегi және өнiмдiлiгi (Ө2) 300 бipлiккe тең станокпен салыстырылу базасы ретiнде алынатын болса, онда бipiншi станоктың құны (Өқ1) 100 бipлiккe, ал eкiншiнiкi (Өқ2) 250 бipлiккe тең деп қабылданады.

     Дегенмен, бұл варианттар өндiрiс көлемi жағынан бip-бiрiмен салыстыруға келмейдi, өйткенi екiншi варианттағы жұмысты орындау үшiн акционерлiк қоғам 16К2ОМ үлгiдегi 3 станокты сатып aлy керек. Бұл жағдайда вариантгар тиiмдiлiк көрсеткiштерiнiң бipi саналатын капитал салымдары бойынша салыстыруға келмейдi. Сол себептен, бipiншi вариант бойынша капитал салымдарын салыстыру коэффициентiнiң көмегiмен станоктардың өнiмдiлiгiне сай түзету керек: