Акционерлік қоғамдар және олардың түрлері

Акционерлік қоғамдар және олардың түрлері

Кіріспе

1. Акционерлік қоғам түсінігі, түрлері

2. Акционерлік қоғамның  атқару органдары мен басқару  принциптері

3. Қазақстан Республикасындағы  акционерлік қоғамдардың қалыптасуы  мен дамуы

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

Кіріспе

ҚР экономикасының басқарудың және шаруашылық жүргізудің нарықтық механизміне  өтуіне байланысты соңғы жылдары  кәсіпорындардың бірнеше ұйымдастырушылық-құқықтық формалары пайда болды. Олардың  ішінде негізгілері болып табылатын  акционерлік қоғамдар (АҚ). Нарықтық экономика жағдайында басты мақсат ретінде АҚ басқарудың тиімді жүйесін  алу және кәсіпкердің осы перспективалық құқықтық формасының басымдылығын іске асыру.

АҚ ұйымдастыру және басқару іскерлігін қамтамасыз ететін құжаттардың негізгілердің бірі – Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғам туралы» заңы.

Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде  «Акционерлік қоғам туралы» заңының  тиімсіз болуы, ал кейбір жағдайда АҚ-ның  осы заңды орындамауына әкеп соқтырады. Осыған байланысты заңның кейбір бөлімдерінде өзгертулер енгізіліп, АҚ басқару және іскерлік формасына ең тиімді жағдайлар  туғызу қарастырылды.

Акционерлік Қоғам - өз қызметін жүзеге асыру үшін қаражатды тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға. Кейбір кәсіпорын түрлері міндетті түрде тек АҚ нысанында ғана құрылады, мысалы, бағалы қағаздар нарығындағы  сақтандыру, қайта сақтандыру ұйымдары. АҚ жарғылық капиталының ең аз мөлшері 50 000 АЕК құрайды. Құрылтайшылармен енгізілетін акцияларды алдын ала төлеу мөлшері АҚ жарғылық капиталының ең аз мөлшерінен кем болмауы тиіс және заңды тұлға ретінде АҚ мемлекеттік тіркеген күннен бастап отыз күн ішінде құрылтайшылармен толық төленуі тиіс.

 

1. Акционерлік қоғам  түсінігі, түрлері

Акционерлік қоғам дегеніміз –  жарғылық капиталдың акцияларға аударылған шаруашылық бірлестігі.

Акционерлік қоғам – қатысушылардың қоғамға деген міндеткерлік құқықтарын куәландыратын, жарғылық капиталы белгілі бір акция санына бөлінген коммерциялық ұйым. Акционерлер қоғамның міндеттеріне жауап бермейді, тек сатып алған акция құнымен шығып тәуекеліне барады.

 Қоғам балансында ескерілетін  иелігінде жекеленген меншігі  бар, өз атынан заттай және  заттай емес құқықтарды иеленіп  жүзеге асыратын тұлға. 

Акционерлік қоғам заңға қайшы  келмейтін кез-келген іс-әрекетке құқылы. Қоғамның іс-әрекеті негізінен құнды  қағаздар мен акция операцияларынан  пайда табуға бағытталған.

Акция дегеніміз – оның иесі акционерлік  қоғамның жалпы капиталына өз үлесін қосқан және оның пайдасынан белгілі  бір үлесін алуға құқы бар акционер екендігін дәлеледейтін құжат. Сонымен  бірге акционерлік кәсіпорынның ісін басқаруға құқық береді. Акцияны еркін сатуға немесе сатып алуға, сыйлауға немесе кепілдікке қалдыруға болады. 
Қазіргі заманғы жағдайда барлық елдерде ірі кәсіпорындар акционерлік  
қоғам және компания түрінде жұмыс істейді. 
Акционерлік қоғамдардар барлық елдерде ірі кәсіпорындар акционерлік қоғам және компания түрінде жұмыс істейді. Акционерлік қоғамдардар барлық міндеттемелері бойынша заң алдында жауап береді, бірақ барлық акция пакетінің құнынан аспайтын шектеулі мөлшерде тәукелге бара алады. Сонымен қатар акционерлік қоғамдар жеке жағдайда қабылданған кейбір аз акционерлерінің мүлікті міндеттемелері бойынша жауап бермейді.

Акционерлік қоғам пайдасының белгілі  бір бөлігі акция иелеріне процент  түрінде беріледі. Ол дивидент деп  аталады. Акционерлік қоғам өз қызметін тоқтатқан жағдайда акционерлер  жою квотасын (мөлшерін), яғни кәсіпорын  мүлкін сатудан түсетін құнның бөлігін  алуға акция иелерінің құқы жоқ. Сондықтан әрбір акционер өздерінің  акцияларын бағалы қағаз ретінде  еркін ұстай алады, ал мүлікті  акционерлік қоғамның басқару ұйымдары өз құздарында ұстайды. Акция екі  түрлі болады. Біріншісі – кәдімгі  жай акциялар. Екіншісі – дивидендтің  нақты процентін алуға құқық  беретін акциялар. 
    Акция өзінің иелеріне акционерлік кәсіпорынды басқаруға, қатысуға құқық береді, алайда бұл жерде бір акция – бір дауыс деген принцип басшылыққа алынады. Акционердің акциясы көп болған сайын оның акционерлік кәсіпорынның істеріне әсері де соншалықты мол болады. Мұндай жағдайда акционерлік кәсіпорынды басқаруды акциялардың бақылау пакетін қолына алған акционер шешуші роль атқарады. 
    Ашық акционерлік кәсіпорын мүшелерінің құрамы акцияларды сату және сатып алу нәтижесінде еркін ауысып отыруы мүмкін. Бірақ, мұндай акционерлік меншіктегі өз үлестерін осы қоғамның басқа қатысушыларына немесе оған қатысушыларының келісімімен үшінші тұлғаларға сатуына немесе аударуына болады.

 Акционерлік қоғамдардың екі  түрі болады: ашық және жабық.

Егер акциялар тек құрылтайшылар арасында ғана бөлінетін болса, онда жабық акционерлік қоғам болып саналады. Ал ашық акционерлік қоғам акциялары еркін сатылады және сатып алынады. Акционерлік қоғам заңды тұлға болып есептеледі. Оның жарғысында қоғамның мақсаты, капитал мөлшері, іс басқару тәртібі айқындалады. 
Ашық акционерлік қоғамның қатысушыларына барлық азаматтар кіреді, олар қоғамның басқа мүшелерінің келісімінсіз өз акцияларын сата немесе басқа біреуге бере алады. Акцияларды сату немесе басқа біреулерге беру тек осы акционерлік қоғамның мүшелерінің қабылдау процедурасынан өткен қоғамның жаңа мүшелерінің, онда да бұрынғы мүшелерінің келісімімен жүзеге асырылады. 
Ашық типтегі акционерлік қоғамда оның мүліктік және қаржылық капиталы одан әрі осы қоғамның акцияларын ашық және еркін сату жолымен құрылады және қалыптасады. Бастапқыда акциялар оларды шығарғаннан кейін құнның өз бағасымен, одан соң оларды қайта сату қалыптасқан сұраныс пен ұсыныстың негізінде нарықтық бағамен – акция бағасымен жүргізіледі. 
Ашық типтегі акционерлік қоғам- бұл тұрғындардың ішінара меншік иесі болуына мүмкіндік беретін ұжымдық бизнесті ұйымдастырудың барынша кең тараған және өркениетті тәсілі.

 

 

2. Акционерлік қоғамның  атқару органдары мен басқару  принциптері

Жоғары орган — акционерлерінің  жалпы жиналысы ( барлық дауыс беруші акцияларды бір акционерге тиесілі  қоғамда — осы акционер) 
Басқарушы органы — директорлар кеңесі; 
Атқарушы орган — алқалы орган немесе атауын қоғамның жарғысы белгілейтін, қоғамның атқарушы органының қызметін жеке-дара жүзеге асыратын тұлға; 
Акционерлік қоғамның органдары: жалпы жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру коммисиясы ( алқалы немесе жеке- дара тексеруші) болып саналады.Қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы жылдық және кезектен тыс жиналыстар болып табылады.Қоғамның ең жоғары органы — оның акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы болып табылады. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуге тиіс. Есепті кезеңдегі қоғам қызметінің аудитін аяқтау мүмкін болмаған жағдайда аталған мерзім үш айға дейін ұзартылған болып есептеледі.Жыл сайынғы жалпы жиналысында қоғамның өткен қаржы жылының таза табысын бөлу, бір жай акцияға шаққандағы дивидент мөлшері сияқты мәселелер жауабын табады. Қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысын жыл сайын өткізіп отыруға міндетті. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс болып саналады.

 Акционерлердің жалпы жиналысының айрықша құзыреті заң актілерімен белгіленеді. Айрықша құзыретіне қарасты кейбір мәселелерді айтсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу немесе оның жаңа редакциясын бекіту, акциялардың санын өзгерту; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және тарату; қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша дивиденттер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі сияқты көптеген басқа жайттар. Барлық акциялары жалғыз акционерге тиесілі қоғамда акционерлердің жалпы жиналысы өткізілмейді.

 Акционерлік қоғамның атқарушы органы алқалық (басқарма) немесе жеке дара ( директор, бас директор, президент ) болуы мүмкін. Ағымдағы қызметке басшылық жасауды, жалпы жиналыс шешімдерін жүзеге асыру — осы органның құзырында. Ол акционерлік қоғам қызметіне күнделікті басқаруды жүзеге асырып, директорлар кеңесі мен акционерлердің жалпы жиналысына есеп береді.

 Акционерлік қоғам акционерлер жиналысының шешімі бойынша қайта құрылуы немесе таратылуы мүмкін. Акционерлік қоғамды қайта құрудың және таратудың өзге негіздері мен тәртібі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және өзге де заң құжаттарымен белгіленеді. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 93-бабының екінші тармағына сәйкес, акционерлік қоғам шаруашылық серіктестігі немесе өндірістік кооператив болып қайта құрылуға құқылы. Оның мүлкін меншіктенуші немесе меншік иесі уәкілдік берген органның шешімі бойынша, сондай-ақ құрылтай құжаттарында шешім қабылдауға уәкілдік берілген заңды тұлға органының шешімі бойынша, акционерлік қоғам кез келген негіз бойынша таратылуы мүмкін. 
Соттың шешімі бойынша акционерлік қоғам: 
1) Банкрот болған; 
2) Акционерлік қоғамды құру кезінде заңдардың түзетуге келмейтін сипатта бұзылуына жол берілуіне байланысты оны тіркеу жарамсыз деп танылған; 
3) Қоғамның жарғылық мақсаттарына қайшы келетін қызмет үнемі жүзеге асырылған; 
4) Тиісті рұқсат алынбаған ( лицензиясыз ) қызметті, не заң құжаттарына тыйым салынған қызметті жүзеге асырған, не қызметін заңдарды бірнеше рет немесе өрескел бұза отырып жүргізген жағдайларда, соның ішінде заңда белгіленген табыс ету мерзімінен кейін бір жыл өткен соң корпорациялық табыс салығы туралы ( жиынтық жылдық табыс пен жасалған шегерімдер туралы ) декларация немесе оңайтылған декларация табыс етпеген, акционерлік қоғамның кредиторлары, оның орналасқан жері бойынша немесе нақты мекен-жайы бойынша болмаған, сондай-ақ бір жыл ішінде оларсыз жұмыс істей алмайтын құрылтайшылар және лауазымды адамдар болмаған; 
5) Заң құжаттарында көзделген басқа да жағдайларда таратылуы мүмкін. 
Акционерлік қоғамның мүлкін меншіктенуші немесе қоғамды тарату туралы шешім қабылдаған орган бұл туралы заңды тұлғаларды тіркеуді жүзеге асыратын әділет органына дереу жазбаша түрде хабарлауға міндетті.

 

3. Қазақстан Республикасындағы  акционерлік қоғамдардың қалыптасуы  мен дамуы

Нарық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсет-кендей, адамның  еңбек етуге деген ынтасы, яғни адамның жұмыс істегісі және ақша тапқысы келуі, нарықтың роліне сенуі, тауар өндірушілердің мемлекеттен  тәуелсіздігі болған жағдайда ғана жүзеге асырылады.

Экономиканың бірқалыпты қызмет етуі үшін мемлекеттік сектордың үлесі 25-30%-дан аспауға тиіс. Тек осындай  үйлесімділік болғанда ғана халық шаруашылығының бүгінгі құрылымын қалпына келтіріп, тауар өндірушілер арасындағы бәсекені дамытуға, сондай-ақ өркениетті нарықтың қатынастарын жолға қоюға болады. 
Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі өндірістік қорлардың 90%-дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қалған мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар -кеңшарлар мен кооперативтер иеленді.

Акционерлік қоғамдар меншіктің басқа  формаларымен салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік қоғам формасында қайта  түрлендіру арқасында, жедел түрде  ірі қаржы ресурстарын жұмылдыру  мүмкіндігі туындайды. 
Акцияларды сатудан түскен түсімдер эмитент-компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғырту, диверсификация-лауға және т.б. қызмет етеді. 
Акционерлеудің басты пайдасы – бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады. Ашық типтегі акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады. 
Егер сол немесе басқада компанияның акцияларды орна-ластыру нәтижесіне байланысты, оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл олардың қор нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды біл-діреді. Ондай компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады.

Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында инфляция индексін ескеретін қалдық құны негі-зіндегі  әдістеме қолданылады. Бұл әдістемені қалыптасатын бағалар мен негізгі  қор құны және айналым қаражат-тарының  шекті қатынасын, сатып алатын өнімге (қызметке) деген сұранысты, бәсекелестік қабілеттілікті, рентабельді-лігін, кәс- порынның даму перспективасын, әлемдік  бағалар деңгейін және басқада факторларды  ескере отырып, ай сайын Қазақстан  Республикасы Мемлекеттік мүлік  комитеті анықтап отырады. 
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталын анықтау үшін кәсіпорынның мүлкінен келесідей баланс пассивінің баптары шығарылып тасталады: 
• басқада кәсіпорындардан алынған мақсатты қаржыландыру қаражаттары; 
- несие және заемдық қаражаттар–қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелер; 
- есеп айырысулар және баланс пассивінің басқадай, яғни заемдық және уақытша тартылған қаражаттар бөлігі.

Демек, акционерлік қоғамның жарғылық қорын (ЖҚ) құрайтындарға: 
ЖҚ= ӨҚ+ (Қа + Ақ+А- Т – Зқ – П) 
мұндағы: ӨҚ – негізгі және айналым қорлары; 
Қа – қаржы активтері; 
Ак – аяқталмаған құрылыс; 
А – баланстың активтік бөлігінің басқа да бап- 
тары; 
Т – өндірістік қорлардың тозуы; 
Зк – заемдық қаражаттар және несиелер; 
П – пассивтік басқа да баптар

 

 

Қорытынды

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында  қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының үлесіне нақты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына уақыт талабына сай әлі  де біраз өзгерістер енгізілуі қажет.

 Қазақстан өз қаржы жүйесін дамытпай, экономиканың нақты секторында табысқа жетуі мүмкін емес. Бұл ретте 2003 жылғы 4 шілдедегі «Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес құрылған Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау Агенттігі қаржы жүйесін жетілдіру жөнінде бірсыпыра жұмыстар атқарғанын айтқан жөн. Солардың кейбіріне тоқталар болсақ, банк секторында банк топтарын қадағалауды және реттеуді одан әрі дамыту мақсатында Агенттіктің Шоғырландырылған қадағалау тұжырымдамасы бекітілді.

 Операциялық және несиелік  тәуекелдерді ескере отырып, төлем  қабілеттілігін және қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары капиталының жеткілікті нормативі қайта қаралды.