Туристік кәсіпорындарды басқарудағы маркетингтің теориялық негіздері

              Туроператорлар маркетинг зерттеу жүргізген кезде жоғарыда айтып өткеніміздей міндетті түрде макро және микроорта қарастыруы тиіс.

              Макроортаны талдаған кезде бірқатар маңызды ерекшеліктерді назарға алуы жөн.

•   Әлеуметтік фактор туризмге ықпалды экономикалық фактормен тығыз байланысқан. Қазіргі таңда туризм экономиканың басқа салаларына қарағанда  жедел  дамып  келеді.   Көптеген  жылдар  бойы  адамдар көрмеген нәрсені көруге қызығушылығы артуда

              Көптеген адамдар дүниежүзілік аралауды қызықты хобби етіп алған, сол үшін турлардың көптүрлілігі әртүрлі табыс деңгейіндегі адамдардың қажетін қанағаттандыра алады.

•   Табиғи фактор қозғалыс күшінің роліне енеді.  Қоршаған ортаның ластануы экологиялық таза жерлерді іздеуге мәжбүр етеді. Демалыс уақытында адамдар денсаулығын қалпына келтіруге тырысады. Басқа бір  себеп-бұл  климат.  Жаз  мезгілін  ұзартқысы  келетіндер  жұмсақ климатты жерлерге кетуге ұмтылады.

•   Саяси фактор (түрлі реформалардың жүргізілуі, қаржылық ауытқуы, заң өзгерістері,  кедендік төлемдердің, тексерудің үлғаюуы)  егерде бұлар кіру және шығу туризиміне айтарлықтай ықпал етсе.

•   Туризм де жаңа технологиялар белсенді даму үстінде. Барлық жерде Интернет    торы    қолданылады.    Бұл    фирманың    партнерлерімен агенстволармен   белсенді   жұмыс  істеуіне   шынайы  тиімділік  алып келеді.   Сонымен   бірге   клиенттермен   нақты   әрі   жұмыс   істеуіне жәрдемдеседі.

Микроортаны  бағалау  кезінде  мәселен  «Саят»   фирмасы  үшін  мынадай құрамдарын бөліп қарастыруға болады.

•   Жеткізушілер — авиакомпания «Аіr Аstаnа» Қазақстан темір жолы, фирмаға туристерді жеткізіп берушілерді, қабылдайтын тарап-мысалы қонақ үй шынжырлары т.б.

•    Фирманың бәсекелестері - «Саяна», «Санат», «Пегас»

•  Контактті аудиториялар - сақтандыру компаниясы, банктік қызмет көрсетулер, жарнама агенствосы

•      Делдалдар    -    үлкендердің    тасасында    жұмыс    істеп жатқан    көп мөлшердегі шағын агенстволар.

•     Фирманың тұтынушылары - жоғары және орта деңгейдегі табысы бар тұлғалар.

«Саят»   фирмасы   үшін   фирмалық   ортаны   қарастырған   кезде   бірнеше мінездемені есепке алу қажеті.

•      Басқару құрылымы - тікелей - функционалдық

• Менеджмент- басқаршылардың бағынушылардың ұсыныс - пікірін қарастыра     отырып     бас     шешімдерді     қабылдауы.     Фирманың басқарушылары жұмысшыларды өздігі сол фирманың мүшесі ретінде сезініп, жағымды атмосфера құруға тырысады.

•     Фирмада 20 адам жұмыс істейді делік, кадрдың мөлшері жоғары емес, осылайша  басқарушы  жұмысшыларының  қаралуына  тұрақты  түрде жауап бере алады.

•     Фирма ресурстары - көптеген заемды құралдар. Орталарды қарастырған кезде бәсекені талдау зор роль ойнайды. Турагенттердің санының  артуына  байланысты,  бір  турагент  басшысы, жарнама, маркетингтің бүкіл элементтерін білу қажет.

              Зерттеулерге қарағанда, әдетте бір тұтынушының бір күнде 500-ден көп радио, ТV газет, афиша, журнал, хабарландыру, витрина көріністері секілді түрлі жарнама ақпаратына ұшырасады. Тұтынушы болса, бұл 500 ақпараттық тек 10%-ын ғана көріп және бұлардың жартысына мән бермейді. Мұның мағынасы тұтынушы назарын аударту үшін қалаған нәтижесінің тек 5% -ы ғана мүмкін.Осы себептерге байланысты турагент басқарушылары маркетинг әдістері жайында жалпы біліктілікке ие болулары тиіс.

              Турагентстволарда бір тауар емес, көзге көрінбейтін, қолға ұсталмайтын бір өнім сатылады. Саяхат не турпакет дейтін өнімнің маркетингі жалпы маркетингтен өзгеше. Маркетингтің жалпы анықтамасы бір өнімді өндірушіден тұтынушыға қарай жылжытатын әрекеттер үрдісі (процесі). Турагенттің өнімі-қызмет. Турагенттерге маркетинг — бір қызметті негізгі тұтынушыға немесе туристке ұсыну үшін жасалған әрекеттер жиынтығы. Бұл қарапайым түрдегідей әрекеттер жиынтығы. Бұл қарапайым түрдегі анықтамадағы маркетинг әдістері, жұмыстары төмендегідей әдістерді қамтиды:

1.  Қызмет және өнімнің мөлшері

2.  Тарату әдісі

3.  Қаржыландыру әдісі

4.  Таныту құралдары

5.  Жеке сату

6.  Жарнама

              Бәрінен бұрын тұтынушылардың қажеттеріне жауап бере алатын не сұраныс тудыра алатын өнім не қызмет ұсынылуы қажет. Турагент басқарушысы, қызметін нарыққа кіргізбес бұрын оның

А) Шынайы сұранысты қамтамасыз етіп не етпегендігін

Ә) Жақсы бір ерекшелігінің болып не болмағандығын

Б) Өнімнің қате не қатесіз екендігін

В) Маркетинг мамандарының қабілетті, тәжірибелі екендігін

Д) жергілікті қаражат күшінің болуын алдын ала білулері қажет. Бұл бір өнімнің маркетинг жоспары болып табылады. Жоспарлауда байқалған қателер нақты маркетинг кезеңіне өтпес бұрын түзелтілуі тиіс.

              Турагенстволар клиенттердің қажетін қамтамасыз етуге дайын болмайынша, жарнама жасаудан аулақ болуы қажет.

              Қазіргі таңда жоспарлы түрде қызметті жарнамалау әлі жаңа тұрмысқа, әрекетке жатады. Әдетте бір тауарды сату қызметті сатудан айырмашылығы көп.

              Қызметте көптүрлілік басым келеді. Бір тауарды қалағаныңызша бақылай аласыз. Турагенттер болса адамдарға қызмет ұсынады. Адамдарды бақылау тауарды бақылаудан әлдеқайда қиын. Адамдардың жақсы және нашар күндері болуы мүмкін. Өйткені берген жарнама, тұрақты, жағымды, ғажайып бір қызмет уәде береді, бірақ клиент агенствода ұзақ күтіп, кешіктіріліп, жеткіліксіз мәліметпен ұшырасса жарнаманың түкке пайдасы жоқ болып шығады.

              Сол үшін турагенттіктер клиенттерінің қандай жеке қызметтерден рахат алатындығын білуі тиіс [29].

              Туристік кәсіпорындар ұсынатын қызметін, өнімін тұтынушыға жеткізу жолдарын қызмет шешуі жөн. Турагенттер үлкен көлемде қызмет өнімін жарнамалайтын болса, төмендегі сүрақтарға жауап іздеуі керек. Олар:

А)Жеткілікті қызметкері бар ма?

Ә) Бар болса, бұл сатылымдардан жеткілікті табыс таба ала ма?

Б) Қысқа мерзімде маман таба ала ма?

              Жеткізудің бір проблемасы, турпакет санының көбейіп кетуі. Бұл бір саудадағы инвентар секілді. Ешқандай фирма кең көлемді инвентар болуын қаламайды. Сол себептен турагентіктер сататын турпакетінің санын нақтылай біліп сатуы қажет. Ал турагенттіктерде баға белгілеу өзіндік құнға байланысты.

              Ұшақ билеті, қонақ үй бөлмелері, пакет турлар бұлардың барлығын жалпы бағамен белгіленген. Бір агенттік өз турын өзі ұйымдастырса да бағаның көбі өзіндік құнмен байланысты болады. Турагенттіктердің басшысы кейбір шығындарды ойлап, бағаны көтере алады. Турагенттіліктер төменгі табыспен жұмыс істейтін кәсіпорындар болып табылады. Біздің еліміздегі турагенттіктер өнімін өткізу үшін жеке саудаға көңіл бөлгені тиімдірек. Жеке сауда турагенттіктердің ең тиімді саудасын құрады. Жарнама әруақытта сатылымдары арттырмайды. Зерек, тәжірибелі, білімді, адам психологиясынан хабары бар сауда маманы тұтынушыларды мәжбүрлей алады.

              Бұл сауда маманы әртүрлі ғылыми конференцияларды, көрмелерде өз кәсіпорын жеткілікті деңгейде танытса, оған тұтынушыларда табыла қояды.

              Мұнда көрмелерге қатысу арқылы негізгі өндірушілермен қарым-қатынас жасалынады. Олар:

А) Қонақ үйлер

Ә) Тасымалдау

Б) Ресторан

В) Көңіл көтеру орындары

              Туризмде ең негізгі ролді Туроператорлар ойнағандықтан осы турды ұйымдастырушыларды мысалға алып отырмын.

              Қонақ үйлер тек өздерін жарнамалап, туроператорлармен тығыз қарым-қатынаста болса, өз табысын жеткілікті етіп ұстай алады. Оларға тек сәнділігін және қызмет көрсету деңгейі қонақты қайта келтіруге мәжбүрлей алады.

              Біздің еліміздегі қонақ үйлердің ерекшелігі ресорт еместігінде. Біздегі қонақ үйлердің көпшілігі апарт қонақ үйлерге жатады. Ресорт қонақ үйлер дегеніміз — ішінде көңіл көтеру орындары, емдеу, гольф алаңдары бар қонақ үйлер. Мұнда кез келген туристер, көп функционалды қызметтерді ала алады. Еліміздегі туристік кәсіпорындарды дамыту жолдарын қарастырсақ:

1.  Орта деңгейдегі қонақ үйлер қызметтерін  аудан,  аймақ бойынша сынақтар ұйымдастырылып отырса:

              Әлемдік стандарт сервисін хабардар етіп, оқытып, шет тілдері курстарына тарту жұмыстары жүргізілсе, шетелдік турист қайта келеді, келмесе де ол кезбелі жарнама ретінде есептелінеді. Ол өзінің алған сезімдерін туған туыс, достарына айтып барады. Осы ерекшелікті есте ұстаған жөн.

2.  Туроператорлар үшін турды сату және сауда мамандарына тиесілі болуы қажет. Жеке сауда маманы арқылы Турпакетті сату әлдеқайда сенімді әрі тиімді болады. Бұл ішкі туризмді дамыту үшін таптырмас амал.

3. Туристік кәсіпорындар ЖОО оқытып болашақ мамандарды, тапсырыс бойынша оқытса, әрбір туристік кәсіпорын өзіне керекті мамандарды тәжірибе ретінде сынап көріп, таңдау мүмкіншілігі көптеу.

4. Сырттан келушілер мен ішкі туризмді дамытуға мүдделі туристік кәсіпорындарға мүдделі туристік кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көптеген  жеңілдіктер  мен  ынталандыру  іс-шаралары  жиі  өткізіліп тұрса, кәсіпорын үшін үлкен қолдау болып табылады.

5. Қазақстанда аймақ ерекшелігіне қарай бөлінген туроператорлармен қонақүйлер, сол аймақ ерекшелігіне қарай бейімделсе. Мысалы, Батыс Қазақстан, Ақтау   қаласы   теңіз,  су   туризмі,   Оңтүстік   Қазақстан танымдық, мәдени; Алматы шаңғы, қысқы спорттық туризм, Орталық Қазақстан Бурабай, Щучье демалу, сауықтыру туризмі; Солтүстік және Шығыс Қазақстан тау, жаяу жүру туризмі т.б.

              Қазір елімізде туризммен айналысатын көптеген жеке компаниялар мен ұйымдар бар. Жасыратыны жоқ, олардың бірқатарының қызмет көрсету сапасының деңгейі жоғары деп айтуға болмайды. Халықаралық сарапшылар осыған қарап қорытынды жасаған болуы керек. Ал, негізінен алғанда мемлекет тарапынан туристерге қызмет көрсету жоғары деңгейде жасалып келеді. Бірақ, арасында кейбір ұсақ-түйек кемшіліктер де кетіп жатады. Оны жасырғымыз келмейді [30].

              Бүгінде Үкімет тарапынан елімізге инвестиция салғысы келген шетелдік компанияларға кепілдік беріліп отыр. Қазір біз соның нәтижесін көрудеміз. Мысалы, соңғы кездері көптеген шетелдік фирмалар Іле Алатауының баурайына тау шаңғысына арналған курорт салуға қызығушылық білдіріп жатыр. Бұл әрине, жақсы ұсыныс қой. Бірақ, олар бізге Қапшағай қаласы мен Щучье-Бурабай курорт аймағында жақсы ойын-сауық кешендері мен демалатын жерлер, Түркістан қаласы мен Байқоңыр — ғарыш айлағында мәдени-танымдық кешендер салысуға атсалысса жақсы болар еді. Бұдан олар да, біз де көп нәрсе ұтатынымыз анық. Бұл жерде бізге әсіресе, Байқоңырдың туристік орталыққа айналғаны тиімді. Егер ол жер сондай жағдайға жетсе, онда қазіргі заман талабына сай салынған қонақүйлер, планетарий, ғарышты зерттеу тарихына арналған мұражай, ғарыштан әкелінген заттар лабораториясы мен басқа да қызықты нәрселер туристерді өзіне тартатыны сөзсіз.

              Менің Алматы қаласындағы бірқатар туристік кәсіпорындарға жүргізген зерттеу жұмысында мынадай мәліметтер алдым. Онда орта дәрежелі 3 қонақ үйлерге қойған сұрақтарым мынадай:

1.  Қонақ үйде маркетинг бөлімі бар ма? деген сұраққа біреуінде ғана бар.

2. Туристік іс-шараларға қатысты конференция ұйымдастырып отырасыздар ма? деген сұраққа екеуі ғана ұйымдастырады.

3. Шетелдіктерге Қазақстан жайлы мөлімет бересіздер ме? Деген сұраққа үшеуіде «иә»- деп жауап берді.

              Осыған қарап, барлық функциялары 50 % -ға орындап жатқанын көре аламыз. Ал туристік фирмаларға жүргізген зерттеуімде елімізге келетін туристер негізінен Ресей, Түркия, АҚШ, Еуропа, Египет, Тайланд елдерінен келеді екен. Олардың басым көпшілігі іс-сапар мақсатымен келеді және олардың сұранысы еліміздің Оңтүстік, Батыс аймақтарына түседі. Сонымен қатар турфирмалардың қолданатын медиа түрлері бейне көріністі және интернет болып шықты. Бұл турфирмалардың көбі халықаралық туризммен айналасады. «Егер елімізде қолайлы жағдайлар болса, ішкі туризммен айналысар едік» деген ойда. Соның көбі инфрақұрылым жол проблемаларына байланысты және Қазақстанды таныту жағы әлсіздеу деген пікірде. Осыған қарап, әлемге танымал объектілерді мысалы, Байқоңырды бренд ретінде қолдансақ, шетелдіктер Қазақстанды ғарыштық мемлекет ретінде тани бастайды [31].

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келгенде, әрбір туристік фирмаға қандай елге саяхаттарды ұйымдастыру, қандай түрімен және қызметтердің қандай түрімен туристік пакетті толықтыру керектігін өзі шешуге тұра келеді. Стратегиялық шешімдер қабылдағанда туристік фирмаларға нарықтың қажеттіліктері мен түріне сүйенеді. Тұтынушылардың қажеттіліктерін білу ең маңызды мәселе екенін бәріне түсінікті. Осының мақсатында туристік фирмалар маркетингтік зерттеулер жүргізеді. Маркетингтік зерттеулердің негізгі бағыттары болып нарықтың сыйымдылығы мен конъюнктурасы, тұтынушылары, бәсекелестер, жабдықтаушылар, делдалдар, өнім табылады. Туристік кәсіпорын маркетингі көптеген факторлар әсеріне байланысты (экономикалық, табиғи, элеуметтік – мәдени және т.б.). Кәсіпорын маркетингі практикасындағы факторлар мен оларды қоладанудағы күрделі өзгерістерді қарастыру керек. Мысалға, қазіргі кезде көптеген елдер бос уақытын спорт пен демалысқа кетіруге тырысады, туристік фирма іс - әрекетіне бейімделуге және туризм сферасындағы т.б. даму беталысын көрстеу міндеті болып табылатын туристік маркетингті дамыту үшін жаңа перспективаларға жол ашады. Мысалы, Қазақстан Республикасында негізінен спорт, жүзу, аң аулау саласына бағытталған. Ғылым мен техниканың дамуы туристік қызметтің массалық өндірісінң құралдарын жетілдіруге мүмкіндік берерді. Туризм индустриясындағы туристік маркетингке компьютерлік техниканы енгізу керек.