Салык салу ісі бюджетпен қатынасы ретінде

3. Өткізілген өнімнен  алынған табыстың 1 теңгесіне шаққандағы  шығындар деңгейінің ықпалы, есепті  жылы өткізілген өнімнен түскен  табыстың 1 теңгесіне шаққандағы  шығындардың нақты деңгейі мен өткен жылғы шығындар деңгейі арасындағы айырмасы ретінде анықталады және бұл айырманы есепті жылдағы салыстырмалы бағамен есептегендегі өнімді өткізуден алынатын нақты табысқа көбейтеді. Нәтижесі шығынның кемуі немесе артуы кему есебінен жалпы табыс көлемінің қаншалықты өзгергенін көрсетеді. Есептеу: [(16996:22075)-20689:24392]-22075 =(0,7699-0,8482>22075 =-0,0783-22075 =-1728 мың теңге. Өткізілген өнімнен алынатын табьютың 1 теңгесіне шаққандағы шығындардың азаюы нәтижесінде жалпы табыс 1728 мың теңгеге өсті. Жалпы табысқа шығындардың тигізетін ықпалының дәл осы нәтижесін, есепті жылдағы нақты шығындардың өнімді өткізуден алынған табыстың өсу (кему) индексіне қайта есептелген, өткен жылдың нақты шығындарымен салыстыру арқылы алуға болады. Өнімнің өзіндік құны осы сомаға кеміген және сәйкесінше бұл жалпы табыстың өсуіне әкеледі.

Табыстылықтың келесі абсолютті  көцреткіші — негізгі қызметтен  алынған (түскен) табыс. Жалпы табыс  көлемі қаншалықты көп және өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құнына кірмейтін тұрақты шығындарды білдіретін кезең шығындары қаншалықты аз болса негізгі қызметтен алынатын табыс соншалықты жоғары болады. Сондықтан да негізгі кызметтен алынатын табысқа жүргізілетін талдауды жоғарыда аталған көрсеткіштермен, сондай-ақ маржиналды табыспен үздіксіз байланыста жүргізу қажет.

Өндірістік өзіндік құнның калькуляция баптары бойынша мәліметтері коммерциялық құпия болып саналатындықтан және де сырткы пайдаланушылар шығындарды тұрақты және айналмалы шығындарға дәл бөле алмайтынына байланысты, жалпы табыс көлемін маржиналды табыс көлемімен теңестіруге және оны талдаудың прогрессивті әдісін қолдануға болады. ҚР бухгалтерлік есеп теориясы мен практикасы үшін нарықтық экономикасы дамыған елдердегі шығындарды есепке алуда "директ-костинг" жүйесі бойынша ұйымдастыру тәжірибесі көңіл аудартады. Бұл жүйе АҚШ-та пайда болған.

Кәсіпорындардың әнеркәсіптік фирмалардың табыстары туралы көп  сатылы зерттеулер негізгі келесі көрсеткіштерді бөліп көрсетуге әкелді:

- Өнімді өткізуден түскен табыс

- Айнымалы шығындар

- Маржиналды табыс

- Тұрақты шығындар

- Негізгі қызметтен  алынған табыс

Маржиналды табыс - бұл  өнімді өткізуден түскен табыс пен  айнымалы шығындар арасындағы айырма. Екінші жағынан, ол - тұрақты шығындар мен негізгі қызметтен түскен табыс сомасын көрсетеді. Бұл жағдай көп сатылы есеп құруға мүмкіндік береді, оның есепті жіктеу үшін маңызы зор.

1) өнім бірлігінің бағасы;

2) Өнімнің бірлігіне шаққандағы айнымалы шығындар;

3) тұрақты шығындар.

Өткізілген өнім бірлігінің бағасының төмендеуі нақты өлшемдегі өткізу көлемінің көбеюінің қажеттілігін анықтайды, яғни шығындарды өтеу үшін орнын толтыру нүктесінің көтерілуін анықтайды.

Егер қарастырылып отырған  мысалда бағаны 24 теңгеден 21 теңгеге  дейін төмендетсе, онда орнын толтыру нүктесі 37 500 бірлікке ( ) тең болады.

10 мыңнан 70 мың бірлікке  дейін мүмкін болатын өткізудің  релеванттық интервалын сақтау  кезінде қауіпсіздік аймағы тарылады  және 40 мың емес, 32,5 мың бірлікті құрайды (70 000 - 37 500), яғни өткізу кезінде кәсіпорын тек 37501 бірліктен бастап негізгі қызметтен табыс алады. Бағаның өсуі орнын толтыру нүктесіне кері әсерін тигізеді. Ол зиянсыздық деңгейін төмендетеді. Мысалы, егер кәсіпорын өнім бірлігін 29 теңгеден сатса, яғни 5 теңгеге немесе 20,8%-ға әсіресе, онда өндірістің қауіпті көлемі 22 500 бірлікті құрайды. Басқаша айтқанда, егер өзгермейтін шығындар кезінде бағаны 5 теңгеге кетерсе кәсіпорын 7500 бұйымға аз сатады. Өнім бірлігіне шаққандағы айнымалы шығындардың өзгеруі мен ендіріс көлемінің қауіпті нүктесі тікелей өзара байланысты: осы шығындардың өсуі "Өлі нүктенің" көтерілуіне әкеледі. Егер қарастарылып отырған мысалда енім бірлігіне шаққандағы айнымалы шығындар 9 теңгенің орнына 12 теңгені құраса, яғни 33,3 %-ға өссе, онда өндірістің қауіпті көлемі 37500 бірлікке тең болады.

Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштеріне нарықтык экономика  жағдайындағы кәсіпорынның қаржылық қызмет жасау, қаржыландыру көздерін ынталандыру  және оларды тиімді пайдалану сияқты мүмкіндіктерін анықтайтын, осы кәсіпорын  қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштері жатады. Олар кәсіпорын қызметін түрлі бағытта белгілейді және олар экономикалық процеске қатысушылардың мүдделеріне сай топтастырылады. Табыстылық коэффициенттері салыстырмалы талдау мен кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалаудың міндетті элементтері болып табылады, өйткені олар кәсіпорын табысын қалыптастырудың факторлық ортасын сипаттайтын маңызды көрсеткіштер.

Жалпы кәсіпорындардың  табыстылық көрсеткіштері 3 топқа бөлінеді:

1) жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал) және олардың жекеленген элементтері;

2) өнімдер;

3) ақша қаражаттарының таза ағымы (немесе түсімі) негізінде есептелетін табыстылық көрсеткіштері.

Кәсіпорын активтерін (мүлкін) пайдалану тиімділігі - берілген кәсіпорынға  қаражаттар салудың дұрыстығы туралы шешімдер қабылдауда қажетті әрі маңызды белгілердің бірі болып саналады. Кәсіпорын мүліктерінің (активтерінің) тиімділігін өлшеудің бірден-бір дұрыс, танылған әрі кең тараған қорытындылаушы көрсеткіштерінің бірі - табыстылық коэффициенті, ол таза табыстың жалпы активтерге (авансталған капиталға) қатынасын көрсетеді. Активтердің табыстылық деңгейін капиталды пайдаланудың таңдау жолдарымен, мысалы, кәсіпорынның алған табысымен салыстырған жөн.

Табыстылық коэффициентіне талдау жүргізушілер:

• басқару тиімділігінің көрсеткіштері;

• кәсіпорынның инвестициялау мақсатында қажетті табысты жеткілікті түрде ала алу қабілетік көрсететін өлшеуіш;

• табыс болжау әдісі;

• шешім қабылдау және бақылау құралы ретінде пайдаланады.

Басқару тиімділігінің көрсеткіші ретінде, авансталған капиалдың табыстылық деңгейі оның сапасының индикаторы болып табылады. Кәсіпорынның инвестициялауға қажетті табысты жеткілікті кәлемде алу мүмкіндігін білдіретін өлшеуіш ретінде, авансталған (жалпы) капиталдың табыстылық деңгейі кәсіпорынның ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығының сенімді көрсеткіші болып саналады. Осыған байланысты ол, инвесторлар мен ұзақ мерзімді несиелер, заем берушілердің үлкен назарына ие болады.

Жалпы әрбір кәсіпорынның өзіндік ерекшеліктеріне байланысты олардың табыстарының салық салынғанға дейінгі жиынтық табыстары әртүрлі сипагта көрінеді. Осы мысалды одан әрі қарастыра отырып, мысалы жал телемінің өсуіне байланысты тұрақты шығындардың 10%-ға өсуі қауіпті көлемге қалай әсер ететінін анықтауға болады. Келесі кестеде өнеркәсіп кәсіпорындарының салық салынғанға дейінгі жиынтық табысы керсетілген (кесте 8).

 

Кесте 8

Өнеркәсіп кәсіпорындарының салық салынғанға дейінгі жиынтық табысы (залалы)

(млн. теңге)

Көрсеткіштер	2000	2001	2002	2003	2004
Кен өндіру енеркәсібі	84494	254888	22407]	290376	424349
Шикі мұнай және табиғи газ өндіру	79359	246688	204122	267822	381062
Кен өндіру өеркәсібі, энергетикаға арналған материалдар өндіруден басқа	7426	7187	13111	16463	34389
Темір кендерін өндіру	7695	5257	8233	14820	28961
Түсті металл кендерін өндіру	-799	3819	4449	1450	1108
Кен өндіру өнеркәсібінің  басқа да салалары	530	-1890	429	193	4320
Өңдеу өнеркәсібі	64282	128243	90170	124321	167844
Тамақ өнімдерін өндіру, сусындар мен темекіні қоса	-5912	449	3359	3193	8073
Тамақ өнімдерін өндіру, сусындарды қоса	-5595	-229	2780	237	4721
Темекі өнімдерін өндіру	-317	677	579	2956	3351
Тоқыма және тігін  өнеркәсібі	-857	16	-84	-760	-230
Былғары, былғарыдан жасалған бұйымдар өнімдер және аяқкиім өндіру	-59	-47	29	-29	-63
Сүрек өңдеу және ағаштан  жасалған бұйымдар өндіру	-19	-9	13	55	33
Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі:
Баспа ісі	94	1282	-165	736	362
Кокс, мұнай өнімдерін және ядролық материалдар өндіру	7453	20522	9378	14554	18871
Химия өнеркәсібі	-1956	-3734	-3758	-1393	-2430
Резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіру	-2048	-230	-228	-526	4
Металға жатпайтын өзге де минералдық өнімдерді өндіру	-2125	-290	1545	1240	3359
Металлургия өнеркәсібі және дайын металл бұйымдарын өндіру	70985	109371	77176	104904	136723
Металлургия өнеркәсібі	72151	109134	76898	104484	136356
Қара металлургия (ЕСҮС)	26624	31979	13300	34644	68235
Түсті металдар өндіру	30174	72705	66103	69891	68017
Дайын металл бұйымдарын өндіру	-1166	237	278	419	367
Машиналар мен жабдықтар  өндіру	-1073	-326	472	-477	-759
Электр жабдықтардың, электрондық және оптикалық жабдықтарды өндіру	-431	292	359	732	834
Көлік құралдары мен  жабдықтарын өндіру	156	644	1985	2061	3308
Өнеркәсіптің өзге де салалары	74	303	89	31	-241
Электр энергиясын, газ  бен су өндіру және бөлу	І59213	-24966	-15471	-13610	-4178

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық  бюллетенінен алынған.

 

Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық  шарттарда Қазақстан Республикасының  салық заңдарында бар ережелерден  өзге ережелер белгіленген болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шартты қолдану шартын ішкі рсспубликалық акт шығару қажеттігі шарттың өзінде көрсетілген жағдайларды қоспағанда Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халыкаралық шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады.

Бұл көрсеткішті табысты (пайданы) болжау мақсатында пайдаланудың тиімділігі сонда, ол кәсіпорынның болашақта алынатын табысын активтермен (жалпы капитал) байланыстыруға мүмкіндік береді. Бұл болжаудың нақтылығын жоғарылатады.

Активтердің тиімділік  деңгейі, кәсіпорындарда инвестициялық шешімдер қабылдауда, қаржылық жоспарлауда, үйлестіруде, сондай-ақ шаруашылық қызметі мен оның нәтижесін бақылау мен бағалауда маңызды рөл атқарады. Үлгілі басқарылатын кәсіпорын, табыстың қалыптасуын, оның әрбір орталықтары бойынша катаң түрде бақылап отырады және сәйкесінше осы нәтижелер негізінде бөлімше басшыларына сыйақылар беріледі. Акгивтерге немесе жобаларға жаңа қаржы салымдарын салу қажеттілігін бағалаған кезде, олардан алынатын табыс есептеледі және бұл есептер, шешімдер қабылдауда негіз болып табылады. Кәсіпорын активтерінің тиімділік деңгейі (авансталған, жиынтық капитал) мына формула бойынша есептеледі:

Талданып отырған кәсіпорын  мәліметтері бойынша кәсілорынның барлық капиталының табыстылық коэффициенті, кестеде берілген мәліметтермен сипатталады (кесте 9).

 

Кесте 9

Авансталған капиталдың (жалпы активтер) табыстылық деңгейі , %

№	Көрсеткіштер	өткен жыл	Есепті жыл	Ауытқуы (+,-)
1.	Таза табыс, мың теңге	13187	-13059	-26246
2.	Жалпы активтер (авансталған, жиынтық капитал=баланс валютасы)	182963	425973	+243010
3.	Жалпы активтердің табыстылық деңгейі (авансталған капиал), %	0,07	*	*

Ескерту: Мәліметтер Табыс  ААҚ жылдық есебі бойынша жасалған

 

Кәсіпорындар қызметінде бұл көрсеткіштің деңгейін білу жеткіліксіз,яғни оның қандай факторлардың есебінен құрылғанын және активтердің табыстылық деңгейін өсіру және сақтау үшін бұл факторлардың сенімділігін талдау, әлдеқайда маңызды болып табылады.

Өткен жылғы табыстылық коэффициентін алып таста)' аркылы, жалпы активтер өзгерісінің ықпал ету мөлшерін анықтаймыз. Бұл екі фактордың жиынтыә әсері, өткен жылғы мәнімен салыстырғанда жалпы активтердің табыстылық деңгейінің оң нәтижелі ауытқуын беріп отыр (-2,99+4,02=+1,03).

Алайда айта кеткен жөн, факторлар әсерін бұл әдістеме бойынша өлшеу біршама қате, себебі оны есептеудің математикалық формуласы дұрыс және ешқандай күдіксіз болғанына қарамастан, ол көрсеткіштің экономикалық мазмүнына жауап бермейді. Таза табыс бойынша барлық активтердің табыстылық деңгейі - (қаражатты тарту көздеріне тәуелсіз) активтер құнының бірлігінен (1 теңге) табыстың қанша ақшалай бірлігі алынғанын корсетеді. Осыған қарағанда, неғүрлым кәсіпорын кеңейген сайын жәие оның өндірістік потенциялы өскен сайын, соғұрлым активтер тиімділігі төмен болады. Керісінше, авансталған капиталдың табыстылық деңгейі жалпы активтерді пайдалану тиімділігіне тәуелді болуы тиіс. Осы түсініктерді карастыра келе, біз екінші көзқарас әлдеқайда ғылыми негізделген және дұрыс деп есептейміз. Және оның соңғы жылдардағы арнайы әдебиеттерде кең таралуы кездейсоқ емес. Таза табысты қалыптастыру барысында, іскерлік белсенділігі көрсеткіштерінің бірі болып саналатын өнімді өткізуден алынған табыс маңызды роль атқарады. Сондықтан да екінші көзқарасты қолдаушы мамандар, жалпы активтердің табыстылық деңгейінің өзгерісі келесі бірінші қатарлы факторлардың әсерінен болады деп есептейді:

1) кәсіпорын табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерінің бірі -өткізілген өнімнің табыстылық деңгейі;

2) жалпы активтердің айналымдылығы.

Бұл көрсеткіштердің арасындағы өзара байланыс келесі түрде берілуі мүмкін: Жалпы активтердің табыстылық деңгейі - өткізілген (сату) өнімнің табыстылығы - активтер айналымдылығы. Шынында:

 

 

Басқаша айтқанда, кәсіпорынның активтерге салынған қаражаттарыпың әрбір  теңгесінен алынған таза табысы, өнімді өткізу табыстылығына (сату) және кәсіпорын активтерінің айналымдылығының жылдамдығына байланысты болады.

Формула жалпы активтердің  табыстылық деңгейін жоғарылату жолдарын көрсетеді: сату табыстылығы төмен  болғанда капитал мен оның элементтерінің айналымын жылдамдатуға ұмтылу керек және керісінше, сол немесе басқа себептермен анықталатын кәсіпорынның төмен іскерлік белсенділігі, өнімді өндіру шығындарын азайту немесе өнім бағасын өсіру, яғни сату табыстылығын өсіру негізінде теңестірілуі (орны толтырылуы) мүмкін.