Салык салу ісі бюджетпен қатынасы ретінде

Европалық қоғамдастыққа  мүше мемлекеттердің көбінде жеке тікелей салықтардың негізгісі болып - жеке тұлғалардың табыс салығы жатады. Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің көбінде бұл табыс салығының прогрессивті ставка жүйесі қолданылады.

Европалық экономикалық қоғамдастыққа екі реттік салық  салуды болдырмау үшін қоғамдастық тұлғаның басқа мемлекеттерде төленген салықты өз мемлекетіне келген тұлғалардан қайта ұсталмауы керек.

Европалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердегі  салықтардың үйлесімділігі жайлы  сөз қозғалғанда бірінші европалық  мемлекеттердің фискалды саясатының басты элементінің бірі - қосылған құнға салынатын салық.

1970 жылдың ортасынан  бастап қосылған құнға салынатын салық европалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің салық жүйесінің ажырамас бір бөлігі болып қалыптасты. Қазіргі кезде қосылған құн салығ Европалық экономикалық коғамдастыққа мүше мемлекеттердің салықтық үйлесімділігінің бір мысалы болып табылады /6/. 1991 жылы жазда Европалық экономикалық қоғамдстыққа қосылған күн салығының 15%-дық минималды ставкасын белгілеуді ұйымдастырд. Бұған дейін қосылған құн салығының ставкасы 9-дан 19%-ке дейін әрекет ететін.

Германияның салық салу жүйесі 1990 жылы 25 шілдеде қабылданған  заңға сәйкес әрекет етеді.

Бұл заң бойынша салықтар федералды және жергілікті трлерге бөлінеді. Федералды салықтарға келесілер жатады: акциздер, кеден баж салығы, капитал қозғалысына салық, сақтандыру салығы, жеке тұлғаның табыс салығы және қосылған құн салығы.

Жергілікті салықтарға: мүлік салығы, жер учаскесін иелену салығы, көлік құралдар салығы, сыра салығы, жер салығы, шіркеу салығы және жергілікті сатудан ұсталынатын салық.

Мемлекеттік бюджеттің  табыстарын және мәселелерін бөлу федерациямен жергілікті органдармен ерікті түрде  жүргізіледі және бюджетті жоспарлаумен қолдану қызметтері де өз қаулылары  бойынша жүзеге асырылады.

Германияда қолөнер  кәсіпорындары кәсіпшілік салықтардан  босатылған, табыс салығының ставкасы жеңілдетілген, кіші кәсіпорындар егер айналымы 25 мың маркадан аспайтын болса, айналымнан төленетін салықтарды төлемейді.

Франция мемлекетінде салықтр  мемлекеттік және жергілікті салыққа бөлінеді. Орталық бюджеттің бюджеттік түсімдерінің 95%-на дейінгі мөлшерде қосылған құн салығы, жеке тұлғаның табыс салығы, акционерлік қоғамдарға салынатын салық, кейбір тауарларға салынатын акциз салығы.

Жоғарыда көрсетілген салықтар ішінде ең енгізгілерінің бірі - қосылған құнға салынатын салық болып табылады. Бұл салықтың стандартты ставкасы -18,6%.

Жоғарылатылған ставка 22% жеңіл автомобиль, темекі бұйымдары, парфюмерия, бағалы мех тауарларға белгіленеді /7/.

Келесі салық - акционерлік қоғамдрға салынатын салық. Бұл акционерлік қоғам ретінде тіркелген кәсіпорындар, мекемелер, фирмаларға салынады. Бұл салықтың ставкасы Франция территориясында орналасқан барлық акционерлік қоғамдарға бірдей мөлшерде белгіленген салық ставкасы - 34%.

Жеке тұлғалардың табыс  салығы Франция мемлекетінде прогрессивті әдіспен 0%-дан 56%-ға дейін салынады.

Жергілікті салықтардың  ішінде келесі салықтар ең негізгі  салықтарға жатады: құрылыс салынған учаскіге салық, құрылыс салынбаған учаскелердің жер салығы, тұрғын үй салығы, проффессионалдық салық.

Ұлыбританияда салық салу 300 жылдан бәрі әрекет етуде. Мысалы, 1964 жылдың өзінде бұл мемлекетте гербтік алым пайда болды. Бұл салық ең алғашқы салық түрі болып табылады. 1780 жылдан бастап, бұл мемлекетте мұра салығы салына бастады, ал табыс салығы - 1842 жылы пайда болды.

Ұлыбритания мемлекетінің салық жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізген 1973 жылы болған салық реформасы болды.

Ұлыбритания салық салу жүйесі келесідей салық топтарынан құралған:

1) Орталық салықтар;

2) Жергілікті салықтар.

Салықтар мемлекеттік  бюджеттің табыстарын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Мысалы, мемлекеттік  бюджеттің 64%-ын жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салықтың үлес салмағы - 19%.

Ұлыбритания мемлекетінің салық жүйесінің ең негізгі салығы болып жеке тұлғалардың табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салықтары болып табылады. Жеке тұлғалардың табыс салығының минималды ставкасы 60%, ал корпорация пайдасына салынатын салық ставкасы - 33%.

Ұлыбритания шағын кәсіпорындарға және тәуекелі жоғары инвестициялық салымдарға бағытталған кәсіпорындарға табыс салығының ставкасын азайтқан. Мысалы, жалпыға белгіленген табыс салығы 33% болса, жеңілдетілген ставка 24%. Сонымен қоса біріккен шағын кәсіпорындарға қаржылық процестерді барынша қарапайымдатуға тырысқан, жеке табыс салығның ставкасын да төмендеткен /8/.

Қосылған құнға салынатын салық, акциздер мен кедендік баж салықтарын жинаудың барлық мәселелерін кеден басқармасы мойнына алған.

Салық түсімдері Италияның  мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі  көзі есептеледі (80%-дан көбеірек). Мемлекеттегі 1988 жылғы салық реформасы алынатын салық түрлеріне маңызды өзгерістер енгізді, яғни үш негізгі салық түрін қозғады:

- жеке тұлғалардың табыс салығы;

- заңды тұлғалардың табыс салығы;

- жергілікті салық (жеке және заңды тұлғалардан).

Италияда қосылған құн салығы дифференциялық ставка бойынша алынады. Қазіргі кезде олар бесеу: жеңілдетілген ставка 2% (бірінші кажетті тауарларға: нан, сүт, және басқа азық-түлік өнімдеріне), негізгі ставка 9% (кең көлемді өнеркәсіп бұйымдарға, оның ішінде тоқымашылық заттарға, азық-түлік және спирт ішімдіктері, ресторан арқылы сатылатын заттарға), екі жоғарылатылған ставка 18% (бензин және мұнай өнімдеріне) және 38% (сәнді заттарға: зергерлік бұйымдар, спортавтомашиналарына), сондай-ақ нөлдік ставка, ол экспорт тауарлары мен қызметтеріне. Италияда 2 салық түрін ғана шағын бизнестегілер төлейді және ол табыстың 17 пайызын құрайды.

Жапония салық салу жүйесі өзінің спецификалық ерекшеліктерімен, бірнеше  өзгешеліктерімен АҚШ және Батыс  Европа елдерінің салық салу жүйелерінен  ерешелінеді. Жапонияда мемлекеттік  салықтар және жергілікті салықтар қызмет көрсетеді. Салық бойынша салықтық түсімдердің 64%-ы мемлекеттік салықтар есебінен, ал қалғаны жергілікті салықтар есебінен құралады.

Жапонияда бірқатар басқа елдермен салыстырғанда салықтық емес түсімдердің  үлесі едәуір жоғары. Мемлекеттік бюджетте салықтар 84%-ды және салықтық емес түсімдер 16%-ды құрайды, жергілікті басқарма органдары бюджеттерінің төрттен біріне дейін салықтық емес түсімдерге ие болады.

Жапонияда 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салықтар бар. Оларды ірі үш топқа  классификациялауға болады /9/.

Бірінші - заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын тікелей салықтар. Екінші - тікелей мүлік салығы. Үшінші - тікелей және жанама тұтыну салықтары. Бюджеттің негізін тікелей салықтар құрайды.

Жапонияда шағын бизнестің  дамуының өз спецификасы бар. Алып корпорациялардың қасында шағын бизнес экономиканың бастапқы элементі болып саналады. Елдің 40 млн-ға жуық адамы (барлық жұмыс істеушілердің 80 пайызы) 7 млн-ға жақын шағын және орта бизнес кәсіпорындарында жұмыс істейді. өндірістік өнімдердің 60 пайызы шағын және орта бизнеске жатады. Тігін, аяқ киім, галантерея өндіріс салаларының ішінде шағын бизнес тіпті кең тараған. Жапония шағын бизесіне тән субреттік жүйе қанат жайған, онда шағын бизнес үлкен корпорациялардан машина өндірішу, авиа құрылыс және басқалардан тапсырыс алын оны орындаумен айналысады. Шағын және орта бизнесті реттеудің және ынталандырудың төрт орталығы бар:

1. Орталық үкімет;

2. Жергілікті билік органдары;

3. Ірі бизнес;

4. Өздігінен біріккен шағын бизнес бірлестіктері.

Шағын бизнесті қолдаудың  орталық үкімет бағыты бойынша сыртқы сауда және өндіріс министрлігінің құрамындағы шағын кәсіпорындар Басқармасы айналысады. Орталық үкіметпен қатар жергілікті басқару органдары да шағын бизнесті реттеу және ынталандыру үшін заем беру, несие кепілдігі, салық жеңілдіктері, кадрларды оқыту және ақпараттарды алуға еркін рұқсат беру шараларын атқарады. Бұдан басқа оларға тіпті қайтарымсыз қаржылай көмектер беріледі, тек, ғылыми-техникалық бағдарламаларды ойлап тауып, жүзеге асырса болғаны. Ол бағдарламалар мынадай болса:

- өндірістің техникалық деңгейін жоғарылатса,

- Тамақ және өндіріс технологиясын жаңартса;

- Университеттермен және мемлекеттік ғылыми-зерттеу институттарымен бірге жаңа техника-технологияны ойлап тапса.

Қысқасы Жапония елі  шағын және орта бизнесті техника-технология салаларынан ғылыми жаңалықтар ашуға көп ынталандыратындардың бірі болып табылады.

Біз жоғарыда бір қатар  дамыған елдердің салық салу тәжірибесімен  таныс болмақ. Оларда салық салу механизмі мемлекеттің өз ішкі сипаты бойынша қалыптастырылған және ұзақ тарихи сипатқа ие.

Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін құрайды.

1991 жылға дейін елде  көбінесе экономиканы басқарудың  әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті /10/. Бюджеттің басты кіріс дөздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.

Жалпы алғанда, Қазақстан  Республикасының жаңа салық салу ісі дамып келе жатыр және біршама  болса да, нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылған.

1.2 Салық жүйесіндегі кәсіпорын қызметінің маңызы мен кәсіпорындардың салықтық міндеттемелері.

Салық жүйесінде кәсіпорын  қызметінің маңызы ерекше, өйткені  бюджетке төленетін салықтардың  ерекше маңызды бөлігін кәсіпорындардың  төлейтін салықтары құрайды. Осыған байланысты кәсіпорын қызметіндегі қаржылық нәтижелердің және кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштерінің кәсіпорын қызметіндегі маңызының зор екендігін байқаймыз. Ал салық жүйесіндегі кәсіпорын қызметінің маңыздылығының зор екендігі және кәсіпорындардың салық қызметінің алдындағы міндеттемелерінің мәні мен ерекшеліктері осы бөлімде кеңінен қозғалады. Кәсіпорындарға салық салуды қоғамдағы өндірістік қажеттіліктерге сай келеді, және кәсіпорындарға салық салудың экономикалық маңызы зор. Келесі суретте кәсіпорындар мен ұйымдардың салық салудың экономикалық қағидалары көрсетілген (сурет 1).

 

Кәсіпорындар мен ұйымдардың салық салудың экономикалық қағидалары

 

Ескерту: сурет әдебиеттердің  көмегімен авторлармен жасалынған.

 

Сурет 1

 

Сонымен кәсіпорындарға салық салудың экономикалық қағидаларына сүйенер болсақ, онда ең алдымен салық салу ісі кәсіпорындардың экономикалық қаржылық саясатына сай болуы қажет.

Кез-келген ел, мемлекет нақты көлемдегі материалды-қаржылық қорларға ие болғаннан соң ғана өмір сүріп, өзінің әртүрлі бағыттағы  қызметтерін жүзеге асыра алады. Мемлекеттің ақша құралдарын мемлекеттік бюджетте шоғырландыруының көптеген әдістері бар. Осы әдістердің ішіндегі ең маңыздысы және қажеттісі-салықтар. Кәсіпорындардағы салықтарды жинаудың көптеген түрлері, арнайы салық жинау саласындағы мемлекеттік қызметтері бар және оларға салынатын салықтардың көптеген түрлері бар. Жалпы өндірістік салада салық жүйесіндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың төлейтін салықтарының рөлі мен маңызы ерекше.

Жалпы өндірісті ерекше дамытуды көздейтін дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:

а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;

ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;

б) егер салық мөлшері, салық төлеушітабысының 35-40 проценті, мөлшері аралығында болса, онда үлғаймайлы ұдайы өндіріске әкеледі.

Яғни бұдан байқайтынымыз  кәсіпорындар қызметіне салық салу кезінде ең бастысы сол кәсіпорындардың  әрі қарай тоқтап қалмай жұмыс жүргізулеріне ерекше мән беруіміз қажет.

Кәсіпорындар салық  субъектілері ретінде бюджетке ауқымды  қаржы қорларын жинақтайды және ел экономикасында жұмыссыздық мәселесінің  шешілуіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорындардың  экономикалық қызметтердегі салықтық қатынастарына терең зерттеу және анықтау осы ақша қатынастарын басқа экономикалық қатынастардан маңызды түрде ерекшелейді. Ол үшін біздер ең алдымен, салықтық және тауар-ақша қатынастарының өзара қатынастарына терең мағына береміз.

Салықтық қатынастар тауар-ақша қатынастарынан былайша маңызды ерекшеленеді:

1) тауар-ақша қатынастары алмастыру сенімді ұдайы өндірістің айрықша кезеңінде ал салықтың қатынастар - бөлу кезеңінде пайда болады;

2) тауар-ақша қатынастары А-Т және Т-А процесі арқылы тауар және ақша деген негізгі 2 объектіге ие болса, салықтық қатынастардыңөз объектісі болып - кәсіпорындардың өндірген өнімдері табылады. Алайда қазіргі экономика үшін ақша формасындағы салықтар тән. Сондықтан да салықтық қатынастар ақша қатынастары түрінде көрінеді.