Салык салу ісі бюджетпен қатынасы ретінде

3) Тауар-ақша қатынастары, кез-келген бөлек алмасу қатынастары ретінде көрінеді, ал салықтық қатынастар - эквивалентті емес, яғни құнның ақшалай формасының бір бағытты қозғалысын көрсетеді.

4) Тауар-ақша қатынастары экономикалық теңдіктің қатынасы ретінде-көрінеді. Ал, экономикалық теңсіздікте алмастырудың эквивалентін құндауды қамтамасыз ету қиын.

5) Тауар-ақша қатынастарының субъектісі болып - шаруашылық субъектілері табылады, олардың біреуі - сатушы түрінде, ал екіншілері - сатып алушы түрінде көрінеді. Ал салықтық қатынастардың субъектілері түрінде мемлекет көрінеді (жалпы немесе өкілетті орган түрінде).

Салық төлеушілер мен  салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі. Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады:

Қазақстан Республикасының  салық қатынастарын реттейін Қазақстан  Республикасы Президентінің Заң  күші бар Жарлығы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері; Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Салық комитетінің нормативтік актілері.

Жалпы табыстың өзгеруіне  әсер етуші негізгі факторларға  келесі өзгерістер жатады:

1) өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;

2) өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі;

3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.

Мемлекеттік бюджет табыстары  мен шығыстарын талдау нәтижесі соңғы  кездердегі салықтық түсімдер деңгейінің жоғары екндігін көрсеттеді (кесте 1)

Кесте 1

Мемлекеттік бюджетте бюджеттік жүйе деңгейі бойынша табыстар мен

шығыстарды бөлу

Көрсеткіштер	2003
	Млн. теңге		Мем-бюджет тен %
Республикалық бюджет
Түсімдер	722034		70,6
Салық түсімдер	603396		63,7
Салықтан тыс түсімдер	39348		87,8
Капиталмен жасалған операциялардан түскен табыс	6256		50,0
Алынған ресми трансферттер	57630
Кредиттерді қайтару	15405		87,1
Кредит беру есепке алынған  шығыстар	773893		72,4
Жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер көрсету	44066		67,5
Қорғаныс	40435		85,2
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік	73822		80,6
Білім беру	23241		15,6
Денсаулық сақтау	19105		21,3
әлеуметтік қамсыздандыру  және әлеуметтік көмек	202043		84,5
Түрғын үй-комуналдық шаруашылық	10321		29,9
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	12879		38,1
Отын-энергетикалық кешен және жер қойнауын пайдалану	8486		100,0
Ауыл, су, орман, балық  шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау	43030		91,2
Өнеркәсіп және құрылыс	1395		35,8
Көлік және байланыс	59663		72,4
өзгелер	68345		79,1
Борышты өтеуге қызмет көрсету	34338		96,9
Ресми трансферттер	93630		749,2
Кредит беру	39084		94,3
Жергілікті бюджет
Түсімдер	486298		47,6
Салық түсімдер	343855		36,3
Салықтан тыс түсімдер	5575		12,4
Капиталмен жасалған операциялардан түскен	6245		50,0
табыс
Алынған ресми трансферттер	122926
Кредиттерді қайтару	7696	43,5
Кредит беру есепке алынған  шығыстар	479992	44,9
Жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер көрсету	21220	32,5
Қорғаныс	7153	15,1
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік	17771	19,4
Білім беру	130976	87,9
Денсаулық сақтау	74111	82,5
әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек	40145	16,8
Тұрғын үй-комуналдық шаруашылық	34544	100,0
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік	20910	61,9
Отын-энергетикалық кешен  және жер қойнауын пайдалану	783	9,2
Ауыл, су, орман, балық  шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау	7036	14,9
Өнеркәсіп және құрылыс	2501	64,2
Көлік және байланыс	25887	31,4
өзгелер	30973	35,8
Борышты өтеуге қызмет көрсету	1170	3,3
Ресми трансферттер	57650	461,3
Кредит беру	7162	17,3

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық  бюллетенінен алынған:

 

Келесі кестеден Қазақстан  Республикасының мемлекеттік бюджет көрсеткіштерінен кәсіпорындар мен  үщлмдардың салықтарының деңгейінің ерекше маңыздылығын байқаймыз (кесте 2). U

 

 

Кесте 2

Қазақстан Республикасының  мемлекеттік бюджеті Жалпы ішкі өнімге пайызбен

Көрсеткіштер	2000	2001		2002	2003	2004
Түсімдер	19,8	23,0		23,0	21,7	23,0
Салық түсімдері	16,4	20,2		19,6	19,9	21,3
одан:
Корпорациялық табыс  салығы	2,7	6,3		5,2	5,5	6,1
Қосылған құн салығы	4,4	4,4		4,9	4,7	5,2
акциздер	0,8	0,7		0,7	0,7	0,6
Жеке табыс салығы	1,8	2,0		2,1	2,0	2,1
Мүлік салығы	0,8	0,6		0,6	0,6	0,6
Жер салығы	0,2	0,2		0,2	0,1	0,1
әлеуметтік салық	3,5	3,8		3,8	3,6	3,5
Салықтан тыс түсімдер	1,3	1,5		2,2	1,2	1,0
Капиталмен жасалған операциялардан	1,8	0,9		0,8	0,3	0,3
түскен табыстар
Алынған ресми трансферттер	0,1	0,1	0,0		0,0	0,0
Кредитті қайтару	0,1	0,3	0,4		0,4	0,4
Кредит беру есепке алынған  шығыстар	23,2	23,2	23,4		22,1	24,0
Жалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер көрсету	1,4	1,4	1,5		1,2	1,5
Қорғаныс	0,9	0,8	1,0		1,0	1,1
Қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік	1,6	1,8	2,0		2,1	2,1
Білім беру	3,9	3,3	3,2		3,2	3,3
Денсаулық сақтау	2,2	2,1	1,9		1,9	2,0
; элеуметтік қамсыздандыру  және элеуметтік көмек	7,9	6,6	5,7		5,3	5,4

 

 

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық  бюллетенінен алынған.

 

 

2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БЮДЖЕТ  ЖҮЙЕСІН ДЕП ҚЫЗМЕТТЕРІН ЖӘНЕ БЮДЖЕТПЕН ҚАТЫНАСТАРЫН ТАЛДАУ

 

2.1 Кәсіпорындардың бюджет жүйесіндегі негізгі қаржылық қызметтерін талдау

 

Кез-келген кәсіпорын үшін оның дамуы мен тиімді қызмет етуі кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің көрсеткіштеріне тығыз байланысты. Ал кәсіпорынның қызметінің негізгі көрсеткіші ең алдымен олардың табатын табыстарына тығыз байланысты.

Кәсіпорынның нарықтық экономика  жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады. Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы. салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.

Өндірістік, өткізу, жабдықтау және қаржылық қызмет салаларынан кәсіпорындардың  қаржы нәтижелері туралы көрсеткіштер жүйесі аяқталған ақшалай бағалауға  ие болып отыр. Қаржы нәтижелерінің  аса маңызды көрсеткіштері қаржы  нәтижелері туралы есепте айқын беріледі.

Қаржы нәтижелері көрсеткіштері кәсіпорын  шаруашылығының абсолютті тиімділігін  көрсетеді. Белгілі уақыт мезетіндегі  ағымдағы қаржы нәтижелерін көрсетудің маңызды формасы кәсіпорын табысы болып табылады. Бүкіл әлемде пайданың қалыптасуы және пайдаланылуы туралы мәліметтер қаржылық есептің маңызды бөлігі ретінде қарастырылады. Қазақстандық есеп стандарттары бойынша бұл мәліметтер "Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есебінде" қамтылған. Табыстылықтың өзін-өзі қаржыландыру, ұдайы өндіру, еңбек үжымдарының әлеуметтік мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Табыстың есебінен банк, бюджет, басқа субъектілер алдындағы міндеттемелер орындалып отырады. Сонымен, табыстылық көрсеткіштері кәсіпорынның өндірістік қаржы қызметтерін бағалаудағы аса маңызды көрсеткіш болып табылады. Ол оның іскерлік белсенділігінің және қаржы тұрақтылығының дәрежесін сипаттайды. Табыстылық көрсеткіштері арқылы авансталған қаржылардың қайтарымдық деңгейі және кәсіпорын активтеріне салымдардың тиімділігі анықталады.

"Қаржы-шаруашылық қызмет нәтижелері  туралы есеп" №3 бухгалтерлік  есеп стандартына сәйкес осы  есепте міндетті түрде қамтылуға  тиіс көрсеткіштер жүйесі бар:

1. өнімді (жұмысты, қызметті) өткізуден түскен кіріс. Мүнда дайыы өнімді, меншікті жартылай фабрикаттарды, өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерін, сатып алынған бұйымдарды, өнеркәсіптік және өнеркәсіптік емес сипаттағы, құрылыс, ғылыми-зерттеу, және басқа да жұмыстар мен қызметтерді өткізуден түскен кірістер көрсетіледі. Кіріс өнімдерді, жұмыстарды, қызметтерді сатудан түскен түсім ретінде анықталады (ҚҚС және акцизсіз).

2. өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны. Мұнда есептік кезеңде өткізілген өнімнің өзіндік құнына енгізілген шығындар сомасы көрсетіледі.

3. Жалпы пайда (кіріс) - есептік кезеңде кәсіпорынмен алынған кіріс. Ол өнім өткізуден түскен түсім мен өткізілген өнімнің өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.

4. Кезең шығындары. Мұнда келесі шығындар көрініс табады:

а) жалпы және әкімшілік шығындар, яғни кәсіпорында басқарумен және жалпы өндірісті ұйымдастырумен байланысты шығындар;

ә) өткізу бойынша шығындар - маркетинг  және өнімді өткізу бойынша басқа  да шығындар;

5. Негізгі қызметтен түскен кіріс негізгі қызметтен түскен кірістер мен болған зияндарды көрсетеді.

6. Негізгі емес қызметтен түскен кіріс - негізгі қызметпен байланысты емес операцияларды іске асыру нәтижесінде кәсіпорынмен алынған пайда (зиян) - курстық айырмашылықтар, құнды қағаздар бойынша дивидентер, жалгерлік ақылар, экономикалық санкциялар, айыппүлдар түрінде төленген және алынған сомалар.

7. Корпоративтік табыс салығы. Өз қызметінен пайда табатын барлық заңды тұлғалар корпоративтік табыс салығын төлеуге міндетті.

8. Салық салынғаннан кейінгі жай қызметтен алынған кіріс (зиян).

9. Төтенше жағдайлардан алынатын кіріс (зиян)- стихиялық, табиғи апаттардан алынған кірістер мен зияндар.

10. Таза кіріс (зиян) есеп беру кезеңінде алынған қорытынды кірісті (зиянды) көрсетеді. Ол негізгі қызметтен алынған кіріс пен корпоративтік табыс салығы арасындағы айырмашылық ретінде анықталады.

Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижелерінің  талдаудың теориялык базасы, меншік формасына қарамастан, барлық кәсіпорындар үшін нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындардың шаруашылық механизмін біріңғай моделі қабылданған. Ол, нарықтық экономика жағдайында әрекет ететін барлық кәсіпорындардың мақсатының, қаржы нәтижелері көрсеткіштерінің, салық салу жүйесінің біртұтастығын көрсетеді.

Нарық жағдайындағы кәсіпорынның қызметінің қаржы нәтижелерін қалыптастыру әртүрлі салықтық есептеулерді қамтиды. Ол үшін өнім өткізуден түскен жалпы кірісті анықтау, өнім өткізуден түскен табысты анықтау. Сонымен қатар жалпы баланстық пайданы анықтау да кәсіпорын қызметі үшін аса маңызды. Бұл пайда негізгі, қаржы және басқа қызметтерден түскен пайдалардың алгебралық қосындысы ретінде анықталады. Баланстық пайда кәсіпорынның барлық шаруашылық қызметінің экономикалық тиімділігін анықтайтын көрсеткіш. Кәсіпорынның өзіне қалатын, немесе таза кірісті анықтау да ерекше. Таза кіріс баланстың пайдадан салықтарды алу арқылы анықталады. Салық салу мақсатында кіріс салық заңдылықтарына, стандарттарына сәйкес түзетіледі.

Нарықтық экономика  жағдайындағы кәсіпорының шаруашылық қызметінің жалпы сипаттамасын таза кіріс мөлшерімен қаржы жағдайы  көрсеткіштері береді. Көп пайда алу ғана маңызды емес, оны дұрыс пайдалануды да білу қажет.

Кәсіпорынның қызметінің қаржы нәтижелері есептік кезеңдегі  меншікті капитал көлемінің өзгеруінен көрініс табады. Кәсіпорынның меншікті капиталды үздіксіз өсіруді қамтамасыз ету қабілеттілігі қаржы нәтижелері көрсеткіштер жүйесі арқылы бағаланады. Кәсіпорын қызметінің қаржы нәтижелерінің аса маңызды көрсеткіштері бухгалтерлік есеп берудің №2 формасында келтіріледі. Оларға жататындар: өткізуден болған кіріс (зиян); бөлінбеген кіріс (зиян). №2 форманың мәліметтері бойынша келесі қаржы нәтижелерінің көрсеткіштері есептеп шығарылуы мүмкін: қаржы және басқа да операциялардан болған кіріс (зиян), салық салынғанға дейінгі кіріс, салық салынғаннан кейінгі кіріс. №2 форманың барлық аталған көрсеткіштері бойынша өткен жылғы мәліметтер де келтіріледі. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады, олар: өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден алынатын табыс; салық салынғанға дейінгі дағдылы қызметтен алынатын табыс; төтенше жағдайлардан алынған табыс; кәсіпорын қызметінің соңғы қаржылық нәтижесі болып табылатын таза табыс.

Табыс жинақталған түрде  шаруашылық жүргізудің нәтижесін, жанды  және затқа айналған еңбектің өнімділігін  көрсетеді. Оны кейбір экономистер  экономикалық тиімділік көрсеткіштері қатарына жатқызса, енді біреулері оны кәсіпорын жұмысының тиімділігіне жатқызады. Біздің ойьшызша, алғашқылардың айтқаны дұрыс, өйткені табыстың абсолютті сомасы салынған қаржылардың кайтарымдылығы туралы болжауға мүмкіндік бермейді.

Нарық жағдайында табыстың рөлі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез-келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды.

Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында аныкталған. Жарлықты» 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есептік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар банктің қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мерзімдік несиелерімен жабылуы мүмкін.