Салык салу ісі бюджетпен қатынасы ретінде

Салықтық есептеулерді жүргізу үшін өткізілген өнімнің  көлемін әр түрлі бағалау ұсынылады: қолданыстағы өткізу бағасымен өндірістік өзіндік құны бойынша. Өткізілген өнімнің көлемі бойынша жоспардың орындалу пайызын есептеу кезінде әр қалай бағалау, пайдаға әсерін анықтау кезінде айтарлықтай ауытқуларға әкеледі. Бірінші әдіс экономистермен теріске шығарылған, өнімді өткізуден түсетін табыстың өзгеруі өткізудің физикалық көлемінде ғана емес, сондай-ақ құрылымындағы өзгерістерге байланысты өткізілген рентабельділігіне де әсер етеді. Қазіргі кезде бағалар күнделікті күрделіқ өзгерістерді бастан кешіруде, сондықтан біздің көзқарасымыз бойынша бағалау әлдеқайда дәлелді болып табылады.

Біз талдап отырған кәсіпорын  тауарлы өнімді өткізу бойынша жоспарды 4,1%-ға асыра орындады.

Талдау жұмысының теориясы мен тәжірибесінде, өткізілген өнім құрамындағы құрылымдық өзгерістердің  жалпы табысқа әсерін есептеудің екі тәсілі бар:

1) "Өткізілген өнімнің нақты көлеміне жоспар бойынша" есептелінген, алынуға тиісті жалпы табыс сомасын өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалу коэффициентіне түзетілген жалпы табыстың жоспарлы мөлшерімен салыстыру арқылы;

2) "Өткізу көлемінің өзгеруі" факторының әсер ету соммасын "өткізілген өнімнің нақты көлемінің жоспар бойынша" есептелінген және алынуға тиісті табысының көрсеткіштері арасындағы айырмадан шегеру арқылы (қалдық тәсілі).

Біздің ойымызша, бұл фактордың әсерін нақты өткізілген өнімнен жоспар бойынша алынуға тиісті табысты, есепті жылы өнімді өткізу көлемі бойынша жоспардың орындалуын ескере отырып, жоспарлы құрылым жағдайында алынған табыспен салыстыру арқылы анықтаған дұрыс болып табылады.

Жоспардан тыс жалпы  табыс келісім бағалары мен өнімді өткізу көлемінің өсуі нәтижесінде  алынып отыр. Егер кәсіпорын өнімнің  өзіндік құнының өсуіне жол бермеген болса және де бизнес жоспармен салыстырғанда өткізілген өнімнің құрамындағы құрылымдық өзгерістер болмаған жағдайда жалпы табыс 561 өсетін еді. Жалпы табыстың өндірістік өзіндік құнының өсуі нәтижесінде азаюын - кәсіпорын жұмысындағы жағымсыз құбылыс ретінде сипаттауға болады. Елеулі кемшіліктерге 2003 жылы талданып отырған кәсіпорынның өткізген өнімінің құрамында болған құрылымдық өзгерістер жатады. Сондықтан талдаушы, шығарылатын өнім сұрыпталымы мен өндірілетін және өткізілетін өнімдердің құрамында болатын құрылымдық өзгерістерін талдауға басты назар аударуы қажет. Егер әрине нарықта оларға деген сұраныс болса, кәсіпорынға өнімнің жоғары рентабельді түрлерін өндіру мен сату тиімді болады. Осының бәрі экономиканы басқару және бақылау мақсатында бағаның қозғалысы туралы, олардың тек жылдық ғана емес, сонымен қатар одан да қысқа мерзім аралықтарына, яғни ай, тоқсан, жарты жылдағы индекстері туралы мәліметтердің болу қажеттілігін тудырады. Мұндай мәліметтер ең алдымен кәсіпкерлерге, салық инспекцияларына және әр түрлі деңгейлердегі экономиканы басқару органдарына қажет болып табылады.

Біздің мысалымызда  өткен жылмен салыстырғанда баға индексі 1,05-ті құрайды. Бағаның өсуі жалпы табысқа әсер етуі тиіс. Жалпы қәзіргі таңда ҚР-ның әртүрлі өңірлері бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың табыстары айтарлықтай өсіп отыр (кесте 4).

 

Кесте 4

Өңірлер бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың табысы (млн. теңге)

	2000	2001	2002	2003	2004
Қазақстан Республикасы	101508	422046	353803	512044	750783
Ақмола	-5941	-3996	507	-3442	2616
Ақтөбе	2222	18768	24624	48816	83874
Алматы	-3473	670	2505	4219	6243
Атырау	44029	142493	127125	127963	182834
Шығыс Қазақстан	5486	12630	13318	7228	12367
Жамбыл	-2968	-5445	-1311	-1134	5502
Батыс Қазақстан	-2307	3387	1448	1908	5440
Қарағанды	10095	78232	55743	88607	115129
Қостанай	7228	2410	4707	4794	15810
Қызылорда	6180	29191	39489	43729	70754
Маңғыстау	25558	61775	28085	77224	89886
Павлодар	6428	3889	2812	-3615	9738
Солтүстік Қазақстан	201	1881	211	-4517	-1129
Оңтүстік Қазақстан	7853	19030	4529	12606	15363
Астана қаласы	8117	41703	10983	64882	102649
Алматы қаласы	-7200	15428	39028	42776	33707

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық  бюллетенінен алынған.

 

Сонымен қатар кәсіпорындардың  бюджетке төлеген салықтарынан басқа сол міндеттемелерді орындамайтын субьектцгердің бар екендігін де атап өтуіміз қажет. Келесі кестеде экономикалық қызметтің негізгі түрлеріндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджет алдындағы берешектері көрсетілген (кесте 5).

 

Кесте 5

Экономикалық қызметтің  негізгі түрлеріндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың берешегі

(жыл аяғына, млн. теңге)

Көрсеткіштер	2000	2001	2002		2003		2004
Міндеттемелер бойынша барлық берешек	1954934	2014066	2233442		2890692		3272881
Одан: мерзімі өткен	518922	357402	259722		207320		177354
Міндеттемелер бойынша жалпы берешектен:
Жеткізушілермен және мердігерлермен есеп айырысу бойынша	451688	465597	462847		522727		664696
Бюджетке жіберілетін салықтар және басқа міндетті төлем бойынша	157265	156861	107108		124010		144627
Банктердің қарыздары бойынша	183911	194694	348797		519908		753602
банктен тыс мекемелердің қарыздары бойынша	664021	641610		689963		855574		852136
Кәсіпорынның қызметкерлер еңбегіне ақы төлеуге арналған қаражатты  беру бойынша берешегі	32131	36024		26337		28460		31907
Дебиторлық берешек	699457	735617		770502		1107848		1398632
Одан: мерзімі өткен	313718	192997		139496		130521		104960
Жалпы дебиторлық берешектен:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі	475884	424083		383967		525254		681153

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық бюллетенінен алынған.

 

Жалпы кәсіпорындар мен  ұйымдардан төленетін салықтарды талдаулар  бойынша көрсеткіштер салықтардың  өсуінің әсерінен бюджеттің әртүрлі  салаларына бөлінетін шығындардың  өсуін, яғни халыққа бөлінетін қаржы  деңгейлерінің артуын көрсетеді (кесте 6).

 

Кесте 6

Облыстық бюджет және аудандық, қалалық бюджеттер арасында шығындардың бөлінуі (%)

	01.01.2C			301 жыл	01.01.2C	302 жыл		01.01.2		303 жыл		01.01.2		004 жыл
Шығындар	Облыс тық бюджет			Аудан және қалалық бюджет	Облыс тық бюджет	Аудан және қалалық бюджет		Облыс тық бюджет		Аудан және қалалық бюджет		Облыс тық бюджет		Аудан және қалалық бтоджет
1	2			3	4	*1		6		7		8		9
Іалпы сипаттағы мемлекеттік  қызметтер	57,8			42,2	78,6	21,4		49,8		50,2		35,5		64,5
Қорғаныс	100			0	98,7	1,3		9,8		8,2		96,1		3,9
Қоғамдық тәртіп жөне қауіпсіздік	73,5			26,5	74,4	25,6		92,1		7,9		96,6		3,4
Клім беру	29,2			70,8	21,4	78,6		17,2		82,8		37,4		62,6
Денсаулық сақтау
Элеуметтік сақтандыру және қатамасыздандыру	66,7			33,3	66,3	33,7		60,5		39,5		75,8		24,2
Тұрғын коммуналдық кызмет	9,8			90,2	81,1	18,9		0		100		64,9		35,1
Мәдениет саласында  қызметті және демалысты	56			44	69,4	30,6		37,4		62,6		58,7		41,3
Ауыл шаруашылық, су және орман шаруашылығы, балық, аңшылық	68,9			31,1	71,1	28,9		27,9		72,1		50,7		49,3
Пайдалы қазбажәне іаукен өнеркәсібі	-			-	24,7	75,3		300		0		100		0
ІКөлікжәне	0			100	100	0		100		0		100		0
байланыс
Экономикалық қызметпен  байланысты		0	100		100		0		100		0		100		0
Негізгі топтарға ендірілмеген шығындар		99,9	0,1		100		0		17,8		82,2		52		48
Барлық шығындар		44,8	55,2		47,5		52,5		37,8		62,2		63,2		36,8

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық  бюллетенінен алынған.

 

Олардың есепті жылы алынған  бюджеттік табыстары өткен жылмен салыстырғандағы ауытқуына тигізетін  әсерін анықтау үшін, келесі аналитикалық кестені ұсынамыз (кесте 7).

 

Кесте 7

Кәсіпорынның жалпы табыстың өткен жылдағыдан ауытқуына әсерін тигізетін факторларды анықтау үшін қажетті алғашқы мәліметтер

№	Көрсеткіштер	Өткен жылға	Есепті жылғы
1.	Өнімді (жұмыс, қызметті) өткізуден түскен	557516	468020
2.	өткізілген өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік өзіндік құны	116827	116478
3.	Жалпы табыс (1 қатар - 2қатар)	30689	31542
4.	Баға индексі	1,00	1,05
5.	өткізілген өнімнен (жұмыс, қызмет) түскен табыс, салыстырмалы бағамен	245253	255257

Ескерту: Мәліметтер Табыс  ЖШС жылдық есебі бойынша жасалған

 

Осы мәліметтерге сүйене отырып, жоғарыда көрсетілген факторлардың жалпы табыстың өзгеруіне тигізген әсерін анықтайық:

1. Бағаның өсуі табысқа калай әсер еткенін анықтау үшін, есепті жылы өнімді өткізуден түскен табысты өткен жылдың еркін сатылу бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) қайта есептеп, содан кейін оны есепті жылдың еркін сату бағасымен (ҚҚС және акцизсіз) есептелген өнімді өткізуден түскен табыспен салыстыру қажет. Алынған айырма бағалар қандай сомаға өзгергендігін (өскенін немесе кемігендігін) және сәйкесінше табыстың да өзгерісін көрсетеді.

Кәсіпорынның еркін  сату бағасының өсуі есебінен түскен есепті жылдағы қосымшы табыс 12763 мың теңгені құрайды.

2. Өткізуден түскен табыстың әсерін келесі жолмен анықтаймыз.

Өткен жылғы өткізілген өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы табысының деңгейі тұрғысынан алатын болсақ, онда оның абсолютті сомадағы өсімі немесе азаюы өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі немесе азаюына пропорционалды түрде болуы тиіс.

Біздің мысалымызда  өткен жылмен салыстырғанда өнімді өткізудеи түскен табыс 2,8%-ке ((31542/30689*100=102,8); 102,8-100 = 2,8) көбейді. Нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыстың өсуі есебінен жалпы табыстың 853 мың теңге көп алынуына әсер етті. Есептеуді, былтырғы өнімді сатудан түскен табыстың 1 теңгесіне шаққандағы жалпы табысты, өнімді сатудан түскен табыстың артуы немесе кемуіне көбейту арқылы жүргізуге болады.