Мемлекет және құқық теориясы

Мсмлекеттік комитет тиісті мемлекеттік баскару салаларынд; мемлскеттік саясатгы жүргізстіи және осы максатта заіщарға салааралыі үйлестіруді жүзеге асыратын Республика комитеті, Бас басқармасы, ко миссиясы, агекттігі жэне Үкімст құрамына кірмейтін өзге де республи калық мемлекеттік басқару оргаңы. Үкімст кұрамыида орталык атқару шы орган болып табылады. Министрліктің, мемлекеттік комитетгіңжа ныидағы дспартамеит, агенттік, сондай-ак Республика минисгрлігінін мсмлексттік комитетінің жанындағы өзге де мсмлекегтік басқару оргаіп болады, Ол министрлігінің, мемлскетгік комитетініц кұ_зыреті шсгінде ар Ітайы аткарушы жэне бакылау - қадағалау функцияларының, сондай-а салааралық үйлестіруді не мемлекетгік баскару саласытіда дсрбес бас шылықты жүзсге асырады.

Сот билігі. Конституцияның 75-бабыпа слйкес Қазакстан РеспублІ-касында сот торелігін тек сот кана жүзеге асырады. Сот билігі азаматгар дыц кұкыктарыіт, бостапдыктары мси занды мүдделерін қорғайды. Со ісің жүргІзу азаматтык, кылмыстык жотте заңмсн белгілснген өзге л нысандары арқылы жүзеге асырылады. Қачақстан Республикасында сот жүйссін Республнкамьщ Жокаргы Іднът мсм Республиканың жергілікті сотгары (облыстык жэно оларға тецес І ірілгсІІ сотгары, аудаидық (кала-лық) К¥райды. РесІІублика аумагыида ҚР әскери {армиялардың, к¥Р^а" малардын, гарнизондардыц) эсксрн соттары болады.

Жоғаргы Соітын кұрамъш  ІІлсиум, торалқа, азаматтық шаруашылық, қылмыстық, зскери алқалары кұрайды, Кандай бір атаумен ариаулы жэне төтеншесотіарынкүруіажол берілмсйді. Соттар Іиесілібиліктісшкішііц еркіне қарамастан ҚР Конституциясы меи зандарьша сойксс жүзеге асы-рады. Сотторслігініц приншштері Конституцияда белгіленген: адамныц кінәлі скендігі заңды күшіпс снген сот окімІмен таиылғанша ол жасалған кылмыскакінәліемссдепсаналады. Біркү-Кыкбүлушылыкүшінешкімді де кайтадап қылмыстық немссе экімшілік жауапқа таріуға болмайды. Озіне чацмен көзделгеІІ сотгылығын оныңкелісімінсіз ешкімшц озгсртуіне болмайды. Сотқа зркім өз созіи тыңдатуға күқылы. Жауапкершілікті белгілсй гін жэне күиісйтетііі, азамаітарға жаңа міндеттемелср жуктейтін немесс олардыц жағдайыи ІІалІарлататыІІ зақгіардыц кері күші болмай-ды. Айыптаушы е^іІІІІІ кііюсі ЗЛ.ІГІЕІ дэлелдсуі с міндетті смсс. Ешкім озіне-очі, жұ.баііыиа жэііе зацмсм бслгілемгс» шсктегі жақын туыстарына кар-сы айгақ бсруге міидстгі смсс. АдамІІыц кіпәлі сксндігі жөііііідсі-і кеа келгси күдікаішпталушыпыц пайдасыиа қарастырылады. ЗаңсьотәсілмеІІ алынғаи айгактардың заіщы күші болмайды. Қылмыстық ^аііды үксас-тыгына қарай қолдаиуга жол берілмейді. Рсспублика соттары қызметі зандылық, судьялардың 'Іэуелсіздігі, баршаиыц зац жэне сот алдындағы теіщігі, тараптардың жарыспалылығы мен тең күкылығы, істсрді карау-дыцжариялығы прйнщштерінін негізіпдс кұрылады¹.

Сот органдары, сот қы^ыеткерлсрі эділет мииистрлігіне бағынбайды. Жаңа реформа бойынша мемлексггік адмииистративтік комитетко бағы-нады.

Жаца Конституция бойынша  сот кьтзмсткерлері жаңа әдіспен  тағай-ындалатын болды. Жогаргы соттарды тағайындау үшіи ПрсзидеІІттің жа-ныида Жоғарғы сот Ксңссі қүрылды. Опыц қызмсгін Президент өзі бас-қарады. Бүл орган Жоғаргы Соттыц торағасын, судьяларды, облыстық соттардыц торағаларыііа лауачымды каидидаттарды іріктейтіи жоне үсы-паты» өкілетті оргаіі. Ал басқа томенгі соттарға тағайыидолатын кызметксрлердіц әділет мипнстрі басқаратыи эділетгілік алкасы кадр

м^сслелерін шеіпеді.

Қазақстан РесІІубликасыныңмемлекетгікапиаратыІщасрекшсорыІІ-ды Конс І'итуциялык Кеңсс алады. Бұрынғы Копституция боііымша ол Кон-сгитуциялыкСотдепаталып,баскақү.чыретп;ргеисболаши.БұлКеңестің ішкі кұрылысы мен тағайындалу ІІроІІесі оте кьпык, Төрағасын жәнс екі мұшесін Қазақстан Ресиубликасьшыц Прсзидситі тағайындайды, екі мүшесіп - Сенаттың, ал калгаи екеуін Мэжілістін төрағалары тағайын-дайды. Бұл мемлекетгік органның қүкықгык жағдайы, алдына койылғап максаттарьт мен кызмст бабы Казакстан Республикасының Президентінін 1995жылғы25 желтоқсандағы "Казақстан РеспубликасыныңКонсти-туциялык Кеңесі туралы" зац күіпі бар Жарлығында айтылған болатын. Ьр мсмлексттік органның негізгі мақсаты конституциялыкзандылыкты корғау, ол сол үшін мынандай құзыреттерін орыіідайды: Парламент дс-путаттарынын сайлауының дұрыстығьпі тексереді, Парламент кабылда-ғаіі завдар мен халыкаралықшарттарКонституциигасзГІкестігіІІПрези-дснт қол қойғанға дейін қарайды, КонституцияІІың Іюрмаларытта рссми түсіндірме бсреді жэис кейбір сүрақтарды карайды. Копституциялық Ке-ңес иормативтік қаулыларды кабылдайды.

Қукык қорғау оргаилары. Прокуратура ҚР КоистигуииясыІІыц 83-бабы. ВүлоргаІІмсмлекетгіцатыІІан Республикаиыцаумагындазаидардыц, Қазақстан РесІІубликасының Прсзидентіиің жарлыктарыиың жэне өзге дс шрмативтік-құкыктык актілсрдің дзлмс-дэл эрі бірыцғай колдаиылуын, жедел іздестіру кызметінің, аиыктама мен тергеудің, экімшілік жэне атқару-шылық істср жүргізудіц зандылышп кадағалауды жүзегс асырады.

Прокуратура органдарыныті  жүйесің Республиканын Бас Прокуроры оаскарады, ол өзінс бағынышты ортапық аппарат пен облыстык проку-ратуралардан, республика.пык моні бар калалар прокуратурасыпан жэне Республика астанасыньщ прокуратурасыпан, облыстық, аудандық, капа-лық, эрі соған тсңестірілгең әскери жэне өзгс де мамандандырылған чрокуратуралардантү-рады. БасПрокурордыСенатгыңкелісіміменРсс-публика Президснті бес жыл мсрзімгс қызмстке тағайыпдайды. ОІІың құзыреті: Конституцияның заң актілсрінің жәнс Республика Прсзидснті актілвріяіи бұзылмауын анықтаи, оларды жою ІІІараларын жүргізеді. Жедел - іздестіру қыэмстіііің, анықтама меи тсргеудіи, экімшілік жзие іітқарушылык істср жүршуді» зацдылыгын қадағалауды жүзсге асыра-ды, сотта мемлекет мүддссіи білдірсді, Рсспубликаныц Конституциясы меп затщарыііа жэнс баскада күкыкгық актілерге наразылық жасайды. жэме зацда белгіленген тортіи мсн Іпсктс кылмыстық кудалауды жүзеге асырады. Прокурорлык кадағалау жалиы жэне срскше кадағалауға бөлінеді. Мсмлексггік оргапдар мсн ұйымдардьщ шығарған актілсрі Қазакстаи Республикасыньщ Консти туциясына, заіідарыпа I Ірезидеиттщ жарлыктарына, Миішстрлер КабиметіІІін каулыларына сэйксс болуын кадағалайды жэне лауазымды адамдар мси азаматтардып дэлме-дэл жэие бірдей орыпдауьш қадагалайды. Бұдан баска прокурорлық кадағалау анықтама жәнс алдыи-ала тергеу оргаттдарының завдарды орындауында прокурорлық кадағалау откізеді. Соттарда іс каралгап кезде заңдардың орындалуын прокурорлык кадағалау өткізеді. ¥сталғандарды отырғы-затын жерлерде зацньщ сакталуып кадағалау мрокурорлык кұ-зыреттің тағыбіртүрІ.

Қазақстан Республикасының  ІІрокуратурасы томепгі прокурорлар жоғарғы тұрғатт прокурорларға жэие КР Бас Прокурорьтна багынатын органдар мсн мекемелердің біртүіас жүйесітт кұрайды. Ол өзінің қызметін тэуелсіч жүзеге асырады. Прокуратура органдарының кызметіне араласуға тыйым салынады. Заида белгіленгеЕІ пегіз бен тэртін бойыніна Іпыгарылган прокурорлық кадағалау актілсрі барлык оргптідар, ұііымдар, лауачымды адамдар мен азамагпір үшім міидсчті, Прокуратурапыцкұкыктыкактілері былай бөлінеді: кадағалау актілсрі (нарачылық, қаулы, үйгарым, отіпіш, саіікция, ү_сыііым, зацға тусіидірмо); үііымдасіыру жлнс оммц қьпмет моселслсріп рсттсйтІЕІ актілер (бұіірыістар, иұскаулар, екімдср, срсжслср) жэнс [Ірокурордык бүйрыкгары, срсжслері меи пұскауларды бекітеді.

1995 жылы Конститушія аукымынла жпне Казакстап Республикасын-дагы күкықтык реформаиыц мемлекеттік бағдарламасын жүзсгс асыру мақсатында құкыкгык рстгсудің жсі ілдіру меп жедел һдестіру кычметгерін реформалау жүргізілді. Қаііақстаи Республикасында жсдсл іздестІру кызмстін жүзсге асырушы органдар - ішкі істер оргаидары; үлттык кауіпсіздік оргаттдары; Корганыс мипистрлігінің эскери барлау органы; Каржы мииистрлігінің салык кызмсі ініңоргаиы жәпе Қазақстан Респуб-ликасы Прсзидснтінің Күзет комитеті болым табылады. 25 желтоқсан 1995 жылғы ПрсзидснттіІІ Жарлығымен бу_л органдардын қатарын Қазакстан Республикасының мемлекеттіккедеІІ комптсчч толыктырды.

Азаматтардыц құқықтарыи коргау оргапдарыиа Ішкі істер Оргапда-ры мсм Рссиубликамың қауіпсіздік оргаидарьі кіреді. Олардың да кұкыктыкжагдайларьш I Ірсчидситтің Жарлығымси бекітілгеп 1995 жыл-дыц 21 жслтокеанында алынған актілср бскітсді. Үлттық кауіисіздік КоМИТетІНІҢ - карауыиа жскс адамдардыц, қоғам және мемлекеттің қауіпсіздігін камтамасыч сту саласындағы мемлекеттік саясаіты зердс-леу мсн жүзеге асыруға катысу, үлтгык кауіпсі^-іцік органдарыиың карауына жататын кьшмыстарды аньтктау, тыю, ашу жэие тергеу іст^рі жатады. Жсргілікті мсмлскеттік басқару оргапдары. (85.6.) Ьүлар мемлекеттің тиісті аумагындағы істің жай-күйіне жауапты, жергілікті жоне аткарушы оргаидар жұзсге асыратын Қазақстан Респуб-ликасыпдағы бірыңғай мемлекеттікбиліктіңтүрі.Олардыцфункцинла-ры: халыктың жергілікті істерсе катысуын қамтамасыз ету, жергілікті жерлерде мшлекеттік мсишікті, бюджеттің қурылуын, бекітілуін жэне орындалуын басқару, жергілікті салыкгар мен жиналымдарды белгілеу, жасалған жоспарлар, экономикалық жоне әлеумсттік бағдарламалар цсгізіпде тністі аумак^ын дамуын қамтамасыз ету, хштықтың элеуметтік-мздени, коммуналдык-тұрмыстық жэне өзге де кызмет кажетін өтеу. Жергілікті мемлекеттік басқару органдары жергілікті өкілспі органдар-ды, мэслихаттарды қамтиды, олар тиісті әкімшілік-аумақтык беліністсгі халыктың еркін білдірсді жэне жалпы мемлексттік мүдделерді ескерс отырып, оның жүзегс асырылуын бақылаиды. Жергілікті атқарушы орсан-дарыіі баскаратын акімдср, бүларға Қазакстаи Рсспубликасының атқа-рушы органдарыиыцбірыцгай жүйссі снеді, тиісті аумақгардағы муддс-лср мсті қажсттіліктерді үйлсстіре отырып, атқарушы биліктін жалпы мсмлі;кеггік саясатып жүргізуді камтамасыз стсді. Бұл органдардың ұғымы және кызмет бабы Кдзакстан РеспубликасыІІың 1993 жылғы 10 желтоксаныпда кабылданған "Жергілікті окілетті жэне аткарушы оргаіі-дар туралы" қолданылып отырғаи Зацында белгіленген. Мэслихатгарга өгкеп сайлауға 18 жасқа толган азаматтар қатысады, олар 4 жылға сай-ланады. Облыстык экімдерді Президент тағайындайды, ал одан томсп зкімдерді облыстық әкімдердіц ездсрі тағанындайды, Мэслихаттар оздсрінің құзыретіпдегі мэселслер бойынша шешімдер, ал экімдер шешімдер мен өкімдер кабылдайды.

Қазақстан Рсспубликасының  сгемендігі мен аумакі'ықтұтастыгын қор-гауды оның Қарулы күштсрі жүзегс асырады. Мемлскетгік жэне коғам-дықцауіпсһдікпен кұқықтэртібін қорғау ішкі істер, үлттық кауіпсіздік органдарына жзнс рсспубликалык үлапға жүктследі. Олардың мэртебесі жэпе қызметі зацмсн белі-ілснеді,

Сонымсн, мемлекетгікаппаратөкілетті.атқаружэнесот биліктсрініц оргаидарыиа бөлінеді. ЕКІЕІІНІДСН, мемлскеггік оргаидар төменгі жәнс жогарғы органдарына болінеді. Үшіишіден, мсмлексттік оргаидар жо-І'арғы, орталықжэнежергілікті оргаидарға бөлінеді.

6 -тяқырып. МЕМЛЕКЕТ  ФУНКЦИЯСЫ 

1. МемлексІ  фуіікциіісыііың түсіиііі, мныц  белгілері

Өткен тақырыптарла мсмлсксттіп  пайда болуын, онык мазмұпып, ти-Іюлогиясып, ІтысаІІыІІ, экімшілік-аймактар құрылысын, саяси, окімпйлік баскаруын жан-жақты карастырып өтгік. Пүның йорі мемлекетгің статис-тикалық көрінісі. Енді мсмлексттщ дииамикалык процссініц дамуытта, жаңаруына, ныгаюыіш, оның өзінің саяси, гжотюмикалык, элеумсггік міндеттерін калай орындауыиа, қапдай кызмет аткаруына назар аударайық. Осыларға толығырак токтап, түсінуіміі керек. Міие, ось\ мэсслслсрдің бэрі бірігіп мсмлекеттіц фупкциясын кұрады,

Функция - заң ғылымында мемлекет псн қ.ү.кықтың алдында турған мүдде-максаттарды, міндсггсрді орындау қызметінің негізгі бағыттарын жэнс оныц әдіс-тэсілдеріп аныктап, іскс асыруды біріктіреді. Осы түрғы-данмемлсккгіің^үкімсттіт^мемлекетаппаратыиыцфуіікциясыдегензавды ұгым қалыптасады.

Мсмлекеттіц футікциясы Кеңсстік дзуірде өтс ксң гүрде пайдапапды. Фуикция момлексгпң таптык мазмұиына соГгкес озгеріп, ескіріи, жаңа-рып отырады. Қазіргі ксзсцдс Ксцес Одағы ыдырап, республикалар дүнисжүчілік кауымдастыкка бст бүрып, либерал-демокрашялыкдаму проиесіне көшксндс мсмлскеттіц фуикциясын тск қогамиыцтаптық маз-мүнына сэйкес қарастыру дүрыс болмады. Себебі функцияның дамуыпа таптармсн біргс халықтың рухани сана-сезімі, мэдениеті, глобалдық мэселелсрі зор эсер стсді. Ьұ_л дүниежүзілік саяси көзкарас.

Кенестік дэуірді дс, қазіргі  кезеіще де мсмлсксттің фуикциясын да-мьпуға көп көціл бөлінеді. ӨітІ кені фупкциятіын мачмұнын терецтүсіліп, бІлу тек мсмлскеттіті бүгінгі жұмысын, кызметіп жақсарту ғана емес, сопымен бірге қоғамның, мемлекеттін тарихи даму процесін зертгеп, дұрьтс түсіпсе коп үлес косуы. Функцня мемлекетпен қоғаммеп бірге дамып, біргс өмір сүрім кследі. Вұл объективгік процесс. Қазіргі заман-да Қазақстан Республикасының фупкциясы күрт өзгсріп, дамуда, негізгі бағыты нарықты экотюмикапы қалыптастыру, либерал-дсмократиялык мемлекетті ориату.

Мсмлекеттіц функциясы туралы эр түрлі ой-пікірлер бар. Солардың бірі-функииякопозгеріскеұшырамаіпъіндсп, бірисіпстүрлеріпкелтіреді: жалиы коғамдык, олсуметтік, таптык, ұлттык, ғылыми-тсхііикалық, эко-логиялық, интерішиионалдық фуикцнялар. Фупкцияны жуйслсудің кслесі түрі: тұракты жонс уақытша фуіікциялар; негізгі жэне негізсіз функция-лар; заіщы кабылдау, орындау, қорғау функциялары. Мшлексттсрдіц көпшілігі фуіікцияны екіге бөледі ішкі және сыртқьі функциялар. Осы иікірді казіргі замапда мемлскеттер дұрыс дсп қолдануда. Мемлскетгің футікциясынын орындалуын қамтамасыз стстін - мемлскеттік аппарат пен органдар. Өуелі функцияны орыидау үшін тиісті мсмлекетгік орган кұры-лады. Бірнсшс органдар функцияның мазмұньша карай мемлекеттік ап-параты кдлыптастырады. Функцияныцорындалуксзең-сатыларыіфункция - орган - аппарат - мемлекет. Мемлекеттін функциясы арқылы когам-ның алдында гүрған мүдде - мақсаттардьш мазмұпыи, онын орыидалу бағыттарын, толык білуге болады. Мемлекет қызметініц (функциясыІіыц) негізгі белгілері:

- қызметтің жүйесі, оның атқаратын жұмыстарының мазмұиы жэне

катыпастардыңтүрлеріаркылыаныкталады;

• фуикция сарапталып, жіктеліп кешенді түрде жүргізілсді;
• мемлскеттің қызмсті аппаратгарының қызметіне ұксамаиды. Мем- 
  лскет фупкциясы қоғамдык колеміпде жұргЫледі;

- мсмлекетгің атқаратын кызметін мемлекеттік жұмыстарының әдіс-

тәсілінсч айыра білуге болады.

Мемлекет қызмстіиің орындалу әдістері: жекс түлі'алар ерікті, еріксіз түрдс орындайды; мсмлекеттік органдар, бірлестіктср, үйымдарөздерініц к^зыретіпіц шенбсріне сэйксс орындайды. Егер де дұрыс орындалмаса, сріисізтүрдсорындауқамтамасызеІілсді.МсмлекетфуЕІкцинсыпыІІорын-далуының күкыктык жоне ұйымдастырушылык Іәсілдсрі болады. Қ^шқтықтәсіл озі үшке боліпеді: кұқық шыгармашылык, куқықты кол-дану, орындау; құқықты коргау. Ұйымдастырушылык гэсілдің тұрлері: экономикалық (дотация, кредит, баға т.б.); саяси симпозиум, семинар, конферсиция, кеңес, мажіліс өткізу, халыкка идеологнялық өвдеу жасау, үгіт-насихат жүргізу.

Мемлекеттік билік толып  жатқан субъсктілердің сап алуан  нақты кызметтері аркылы іске асьт, орындалып жатады. Міне, осы мемлскеггің сан алуан кызметтерін мемлекеттік биліктіц орындалуының құкықтык нысаиы дейді.

Бүл мсмлекеттік биліктін нақты  орындалу күкьіқтықнысаны екі түрге  бөлінсді: 1) Иорматнвтік актілер  арқылы орыпдалу нысаны; 2) Жалпы-лама нормативтік актілср арқылы орындалу нысаны.

Накты нысаны үшке бөлінеді: 1) күкык  шығармашылык; 2) к^.кыкты орыпдаушылык; 3) кұкықты коргаушылык- Мемяеквттік билікті орындаудың срекше накты түрі бар - экімшілік ніарт аркылы іске асу. Шарт-тыц турлсрі толып жатыр. Оның бір жағынын немесс скі жағының субъсктісі мсмлекеттік оргап болады,