Мемлекет және құқық теориясы

Біздіц Респуолика жниаіан ІәжірІІбеге тоісгалайық. 199І жыл-дан бастап ҚазақстаІІ нарықтык рсформалар^а коғамды демокра-тияландыруға жәие күқықтық мсмлскст кұруга бағыт алган тэуслсіз мемлскот ротіндс пайда болды. Әриие, біздіц оміріміздің барлык салала-рыттьщ түбсгеіілі өзгерістері спяси тұрақтылыкка негізделуі тиіс сді. ӨзгсрістердіцекпінімсшаруашылыкбайлаІІыссардыңүзілуіІтсн.инвис-тнциялықсаясштыцмашарлауыма», бюджстдсфицитімеиазаматтардыц омір сүру децгеГІІІІіц темендеуіиеп паііда болгап экономикалык дагда- " рыстың ксйбір қырларм ыкпалыи тигізді. Алайда. бүгінгі тацда дағда-рыстыц ошрықтау ІІІсгіміцбстіІІ каіітлрыткоиомикалыкту.рактылыкпен осу платс|юрмас[,ттіыц ІІегізі» салғаиымыз туралы аігык айта аламыз. Осы уақыт аралышнда мемлексттік баскарудың мэнінде жэне жүйссінде түбсгейлі өзгерістер мен жаңальтктар жүзегс асьтрылды. Ол жаиа сииатқа ис болды. ҚР-да кеңсстік жүйснің дәстүрі бойынша олсумсттік жүйедс шсшуиіі роль аткаргаи бюрократиялык аппаратыц реформасы басталды. Өтпелі ксзец уакытында мемлекетгік аппарат ма-ңызды роль атқаратыиы сснсіз, ол әлсумсттік жүйедсгі өз салмағы мен мэртебесін сақтап калды. ЛпІІарат коғамның срекшелеигси болігі, бы-лайша айтқанда оның билеушісі болып табьшады. Ол бастапқыда өзінің кемшілктерін мүраға алған эміршіл-әкімшіл жүйенің басшыларын да үмытпаған. Алпаратка жалпы мемлекеттік ойлау, жүріттгұрудың белгілі бір моделін ұсыну еркі яғііи, стандартты идеалдарға жауап беретін моделді ұсыну еркі тэн. Осыдан барып меылскетгің экономикалык өмірдің бар-лык жақтарын ретгсуге дегси ұмтылыс шыгады. Дэстүрлі кұидылыктар-ды кдйта бағалау жағдайычда бүрынғы баскарушылықбайланыстардыц ыдырауы байқалды. ШектсІІ тыс формализм, орындалатын жү.мыстың мазмүныиа деген ІІемкұрайлы козкарас орын алды. Әлеуметтік өзгерістсрдің аталған касиеттерге бастапкыда эссрі аз болды, Қоғамдык процсстерді реттсудегІ мемлскеттіц шыпайы ролі белгісіз болып калды, Экоиомикага мемлсксітік араласудыц белгілі нысаидары меч Інектерін адамиыц куқықтары мси бостаидықтарып жүзеі-с асыру саласыма арала-судыңшскарасып бслгілсп ал^ы кажстболды.

Ескі аііпаратты» кызмстксрлсрі  басқарудьчі осы замангы мағыпасы-мсн таныс болмады, әлеумепік психологиямсч, конфликтологиямен, үлттыкқозгалыстардыңсоциологиясымен.мсЕІеджменттінтеориясымеп тэжірибесіжэнскөіішілігініцонсызбасісарушылыккызмстгіжүзсгеасыру мүмкін емес болатын олардыц күқыктыкбілімі жеткІлікті болмады.

Мүндай аппарат рсформаларды тежейтііг болды. Елде мемлексттік қызметкерлсрдің біліктілігін арттыру мен кайта дайындаумен, іріктеу мен олардың дайындыган жүііелі түрде басқаруға қабілетгІ жэне мемлекеттік қызмстті ғьтлыми эдістсмелік камтамасыз етуді жүзеге асыратын арнайы басқаруиіы күрылым калыптаспады.

Мемлскеттік кызмет жүйесіндегі  кәсіпкойлықтың орын алмауы мемлекеттік қызмст лауазымдарын іріктеу күқыгын жекелегсті басшы-лардыті қарауына беру протекциопизм (көбіиесс пара берумен жиі жүрстін), горшантальды жәнс вертикальды бағыттарда кызмсткерлердің жүйесіз орып ауыстыруы билік институттарына дегси халықтыц сснімсіздігін, сц бастысы - бсйбіт уақытга коғамда дағдарыстык күбы-

лыстарды туғызып, корытындысында өз "жемістерін" берді.

Жағдай кәсіпкой кадрлардың жаппай коммсрциялык қурылымдарға кетуімен кажечті көлемде салалы мемлексттік қычымет түрініц беделі эліде жақсармады.

Дамыган елдсрдіц тәжірибссі жогары білікті және жауапты мсмлскеттік кызмстксрлсрдіц корпусы елдегі коитегсн дағдарыстык қ^бы-лыстарды алдын алуга, қоғамның өтпелі кезсіщсріндсгі проблемаларьш жеціл шсшуге қабілетті ексндігін көрссгеді.

Осы ксмшілік-герді ескере отырыи Парламент, Президент аішараты, Үкімст (министрлер кабипегі) Қазақстан Рсспубликасының Мемлекегтік қызметті реформалаудың копцепциясын жасады. Ол бағдарламаның маз-мұнымен жаи-жақты тапысып, бұрьшгы соңиал истік мемлекеттерде бо-лып жатқан процестерді талдай отырьш, төмендегідей қорытындыларға келді:

- казіргі жагдайлардағы модернизаиия вертикальды атқарушы билікті 
күшейтусіз мумкін емес;

- мемлексттік басқару жуйссі жсдел түрде реформалануы қажст. 
Мемлекеттің озі кезең-кезеңімеп, жсткілікті жағдайлардың пісіп

жетілуіііс сэйкес экономикалык жэмс саяси ІІроцестсрді реггеу мэсслесі бойынша озіиін позицияларын ойластырып огырды. Осылайша, етпелі ксзецдегі мемлексттср ушіи мемлекатік басқару жүйесінш функцияла-ры мси кұрьілымыи ұйымдастыру саласыидағы маңызды ортак пробле-маларды бөліп көрсетуге тура келді.

Бірііішіден, мемлексттік қызмсткерлердіц кориусы реформаларды басты қо.іғаушының рөліи жэис олардың кажеттілігінің кепілділігін мой-нына алу қажет еді.

Екіншіден, реформііларга байлаііысты кэсіпксрлердің қатары жаксы пайда табу ушін күпл і кукықгык мемлекст кұруга карсы болып, алғашқы кезеіідерде олар реформалардың тиімді катшшзаторы бола алмайды.

УШІІІШІ.КЧІ, мемлокеітік қьтзметкерлерлі материалдык қаржылық жэне элеуметгік камтамасыу ету күшті мемлексттік бюджетті қалыптас-тьтрумсн тыгыз байланысты. Бұл шепсуіііктер арасыидағы сыбайлас жем-корлыктьщ, жэпс кадрлар арасында ыііталандырудын жоктыгы себсптерІ-нің бірі болып табылады.

Мемлскеттік оргаіідардың құрылымыііып жэие саиыііыктиімдшігін арпыру маңызды роль атқарады. АІІпаратты кьісқарту - ол бюджетті унемдеу гана емес мсмлскст псІІ когам жәис реформаланушы акономи-ка арасындағы қатынастарды тәртіпкс келтіру болып табылады. Әрине, бұл бюрократияның ескіргеи катыні,істары мен функңиялары эр этапын- да жойылып отыратын реформанын дамуыва карай жүргізіліп отырады. Рсформа барысыида мсмлекеттік апларатгы жетілдіру мақсатында кепте-гсн орталык аткарушы органдар қысқартылып жске министрліктер мен мсмлекетгік комитсітср кайтадан к^рылып, биліктің жоғарғы органда-рыітың штаттық сатідары қыскартылды.

Казақстандағы мемлексттік  кычмстті рсформалау концепциясытт элемніц алдыцғы катарлы мемлекеітердің жэне мемлекеттік, кұқыктық ғылымдардың (экімиіілік құқықтық) жстістіктерІ мен ұйымдастырылу тэжірибесін жэне де Қазакстандык ерекшеліктергс байлаиыстьт есептелІп,

кұрылу,

Аталган концепцияның кұрамдас элсменттері ретінде томендегі  про-блемалардың шешілуі алға тартылуы керек.

1. казіргі заманғы мемлекеггік қызметгі ұйымдастыруга жауап беретін 
   реформалардыц процестері мен кезендерін қамтамасыз ететін мамандан- 
   дырылған мемлекеттік кү-рылымды белгілеу;
2. мемлекеггік қызмет туралы зац саласын қалыптастыру;
3. мемлекеттік қызметгі жогары білікті мамандармен қамтамасыа ету

жүйссін ұйымдастыру;

4) елдегі мемлскеттік қызмстті тиімді әлеуметгік бакылауды қамтама-

сыз ету.

Лтіглия, АҚШ, ГФР, Жапония  синкты аддыцгы қатарлы мемлекеттердің тәжірибесі мсмлекстгік рс(|гармалаудың бастапқы сатысы ретінде кажстгі деңгейдс, кэсіби түрдс реформалаудың барлык кезецдсрі мсн процсстеріне ғылыми мстодикалық басшылыкты камтамасыз ете алатан арнайы баскд-рушылық курылымды күру болып табылганын корсетсді.

АҚШ-та бұл азаматтык  кызметтің Федералдык комиссиясы, Жа-понияда министрлер кабинеті жанындагы персонал Істері жөніндегі Кеңес, 1978 жылы Америкада азаматтык кызметтІ реформалау тура-лы арпайы заң кабылданған.

Қазакстапдағы мемлекетгік  қызмет жүйесін реформалау, соған  сййкес құкықтық нормаларды қамтамасыз етуді кажст етеді. Зандар мен ережелсрді кабылдап жобалаған кездс мемлекеттік кызметтің жана үлгісін, жетілдірілгси зақдарыныцтэжірибесін басшылықка ала отырып оларды кабылдау мен жүзеге асыруды біртіндсп енгізу кажет. Мемлскетгік қызмеіті рсформалауды заіщық қамтамасыз ету процесі созылмауы ке-рек. Аталған жұмысты» алгашқы кезсңІІІде республикада мемлекеттік Кызметтуралы зацға сәйкес мемлскеттік кызмсткерлердің біліктілік сы-Ітыбы туралы Ерсже, мсмлекстгік кызметкерлсрдің сңбегінс ақы төлеу жагдайы туралы Ережс, кадрлық резереті калыптастыру жәңе оттымеи жү_мыстэртібі туралы Ерсжс, еңбек откергсп жылдары үшіиироцснттік үстсме ақы төлеу ушім мемлексттік кьпметтіц стажы туралы Прежс, мемлекетгік қызметксрлсрге зсннетақы тағайылдау үшін еңбек откергсн жылдарыиесеіітсутзртібітурады Ережс кабылданды,

Мсмлексггік қычміл туралы зац (|995ж) озіпің ретгсуімсн мсмлсюлтік мскемшіер мсн ұішмдарда кызметстетіІІ мсмлексттік кызмсткерлердің ұлксн корпусын(депсаулыксактау, білімбсру, мэдепиет, тсміржол, теціз флоты, эус флоты жәпс тагы сол сиякты) қамтиды. Сонымен біргс мемлскеітік қызметгі зскери жоііе азамаітыққа болмей дамығал елдсрде қалыптасқан түсінікге» алшақтагі кеттік. Осыган байланысты Қазақстан Республикасында аталпш мсмлскеп ік иііститутты зацдық жағынап қам-тамасыз етуде жіберілгеи кемшілікті түзсту ушін мемлексггік кызмсттің жуйесі мен негіздері туралы базалық заііды кабьшдау кажет болды.

Ьолашактаотакдыктэжірибсні есксрсотырып, көптегешаңғасәйкес кұқыктык актілерді біріктірстім ҚР-ныц азаматтык кызметі туралы жаца заң кабылдағал жои. Мэсслсн, Лрезндсит аппараты меи Парламснттен бастап аудан мси қала біілігіпіц кү-рылымдарыиа дейіигі мсмлскеттік қызмстті қалымтастыру тек зац Іюрмаларымел ретгслуіидежатыр, ягни, бір Ісу-кыктыклещ-сіід^ рсггслуі қажст.

Мемлсксітік бішікті жузсгс асі>іру жуііссіпдсгі лауазымды  тұлгалар-дыц срскшс ролі мс» оларді.іц чаішьік жауапк^ріоіліічнііі срекшс рсжиміне бліілаІІыстІ,І мсмлекс-Ітіккычмсггіңлауа-л.шд[,І'Іұлгаларытуральтзац,ІЬ[ кабылдау қажст. ОІІда лауачымды тулгаларды іріктсу росімі, аттсстация-лау жэис залдық жауапксршіліккс тарту туралы ариайы реттслуі керек. Соңғыларына сеиімсіздік білдіру жэііс лауазымьшан кері қайтару сияк-ты ииституттармсн толыктыру қажст.

Болаиіактамсмлексггік кызметтуралызаңдардыцтупқазығыболып ҚР мсмлскеттік қызмет кодсксі болуы кажет, Оның ережелсрі елдегі мемлскеггік қызмеггі ұііымдастырудың барлық негізгі қырларын реттеуі тиіс.

Мсмлскстгік кызмст мсмлсксттің жаца фумкцнмлары меи иіндеітерін ғаиа басшылыққа алмай И.КаІІт аіітқандай "... мемлекет - таза зацдық мскемс, ол құқықтыңбірік-гігі ушіи қажст жоле оііыц нсгізгі мэні осыда жатыр", - дсген ұғымды қогамда түсілудеп бастау алуы қажет. Ол кұкЕ.гкІыорксІІІІеггікогаммыІІмалІ.ІчдІ.І иІІсчнтутырстінде-Іиімдіпайда-лаиу мсн тусіиуді қажст стсді. Бі:уііц ойымызша, мсмлексчтік кьгзмсттіц дұрыс жұмыс істеуіп қамтамасыз етім, бскіту уіиііг оиы кадрлық камта масыз етудің арнайы жүйесін қалыптастырған жөн. Ал, ол өз ксзегінде мемлскеттік қызметті кадрлыккамтамасызетудіңұлттыкбағдарламасы Ііегізіндекүрылуытиіс(10-15 жылга есептелген).

ҚР ПрезидсІІтІнінӘкімшілігініц Басшысы 1997 жылыөтксн "XXI гисыр ІабалдІ.ІрыІ І.підағы мсмлсксттік басқаруды модерни'ЛІ-ҢІИІЛИУ: зломдІк ІлжІрибе жлііе Ортилык \ иіи" атты халыкаралық Іданферсішня томстщсгі жағдайларды атап отті:

Қазіргі уақытта ҚР кадрлык  саясаты туралы Мсмлске^гітік бағдарла-масы колға алына бастады. Оның мынадай басым бағыттары бар:

• мемлексттІк қызмсггіц ашықтыгы жэнс оган кэсіби даярлығы мен 
  Кіібілетгілігінс байлапысты тең дэрежсде орналасу;
• кызметкерге оны іріктсу, қызмет бойынша көтеру, ориаластыру 
  ксзінде кэсіби іскерлікжанетұлгалыкжағынанбағаберудсгікешспділік

псп объективтілік;

• мемлекетгілік биліктіц адң шыгарушы, атқарушы жэне сот тармақ- 
тарына болінуіне байлачыссыз мемлекет кызмстжұйссінің бірлігі;

• кадрлардың ракцисшалды жүйелі түрде жацартылыи отырылуьт, жаңа 
күштердің келуі ссебінси сапалы түрде кобейтілуі, эр жастағы кадрлар- 
дың мүмкіншіліктері мен кабілсттіктерііі пайдалану;

• кадрлык саясатты мсмлскеттік кьвметкерлердіц ортүрлі саиатыиа 
  олардыц творчсстволык потснциалын толык аіму максатында ариайы 
  адамдар негізінде реттслу;
• мсмлскеттік кадрлық саясапы дсмократпялаидыру, оиы жергілікті 
  жерлер мен аймактарға заң шеңберіпдсгі кадрлык моселслсрдІ шешуді 
  беру ссебіпен децентрализацинлау;

• мсмлсксттік қызметкерлердіц жогары тұрған басшылар меи 
мемлексттік органдардың жәис де қоғам мен халықтың бақылауыида

болуы;

• кадрлық мэселелерді шешуде нормативті кұкыктық тараптар мен 
рэсімдерді орындау жэне заидылықты камтамасыз ету.

Қызметкерлердіц кэсіпкойлыгы мен кү^ьірттілігін арттыру жұмысын түбегейлі өзгерту үшін мемлекетгік кызметкерлердің біліктілігіи артты-рудыц және қаита дайындаудыи көп деңгейлі диффсренсацняланған

жүйссін кұру қажет.

XXI ғасырдыц мемлексттік қызметкерінде бслгілі бір іскерлік қабілстгіліктсрі, бІлімділігі, мэдспистгілігі мси қатар даму болашағып болжау мүмкіншілігі де болу ксрск. Мемлексттік кызмстксрлсрдіц ой-лары стратсгиялык, болжаулық, логикалы, жэне мобильді болуы ксрск.

Әзіргс біліктілікті арттыру мен  шұгыл дайьшдауға ғана коңіл бөлінудс. Мсмлсксттік жэне мемлексггік қызмсткерлер қоғамныц әлеуметтік ин-ституттары ретіиде коғам мси азаматтардыц мүдделеріне кызмет ететін болгакдықтаи, соларға қатысты кызмстгік фуикцияларын жұзсгс асы-руга багытталғаи.

АрІІайы шістапцнялармсн  жузеге асырылатын бакылау, мсмлексттік  қызмет жуйесіндсгі жауапкершілік, дэлділік псн зандылық рсжимін кам-тамасыз стуге міндетті.

Мемлекеттік кызметті бакылау функциясын жүзеге асыруда заң шы-гарушы билік, атап айтқанда, парламепттік курылымдар маңызды роль атқаруы тиіс. Соған байлаиысты Парламснт талаптарында мемлекеттік кызмет жоніндсгі арнайы комиссия болуы керск. Парламснт қүкыктық, саяси жэне қаржыльтк бақылау турлсрІн жүзеге асыруға бағытталган.

Қазіргі ксзде соттарды жетілдіріп мсмлсксттік кызметгі элеуметтік бақылау жүйесінс коеу кажст. Ол үшіи округтік соттарды қалыптастыру ксрск. Оныцсебебі біріишіден, мсмлскеггік қызметкерлердіцзаңталап-тарып орыидауына білікті сот бақылауып жүзегс асыру үшін, екіншіден, азаматтардьщ сот жүйссінің жэнс зандардыц орыттдалуына дсгсн сенімділігін ар'Ітыру ушін. Мұпдаіі шешім біздс бірқатар дамыған слдсрдсгіарнаііыәкімшіліксо'ггардыңжумысістемеуіме:Ідетүсі[[ДІріледі.