Мемлекет және құқық теориясы

Монархия скігс болшсді: шексіз жэие ІІІектелгеп моішрхиялар.

Шексіа монархия - монархтың билігіи баска мемлекеттік орган шектемейді, жоғарыда айтылған бііліктің борі соның колында. Бірак шсксіз монархияныц да бірнсше түрлері бар. ЕІІ бірінші шексіз монархия -Шыгыс десмотия (Египст, Вавилон, Қытай, Жапоттия). Монархтыц колында өте күшті экономнкалық фуикциялары жиналған, ал бул билік осы айтқан мсмлскеттердің географияянщ жэіте ерекше чкоіюмикалык жағдайларымсн баіілаиысты. Мысалы, Епшст мемлекетіндс номдардың бэріл фараон біріктіріп, Ніл озсиіітдс суару жұмыстарып баскаратыи, Моітрхтьщосындай қнын экоіюмнкалық қьпмсгі оте күілті биліктің қажет екенін туғызды. Сопдыктаи, фараоидардың бнліктсрі шексіз болатын: ол Ра күдайдың түқымы, такка отырган ксэдсн огаи пирамида салады, ол •ікономикалык, каржм. чаң піыгару, діии, сот. осксри кі.і')меттерііі бас-карғап. Тарихта ксздссксм пгсксіз мопархпяпыц екіпші түрлері коііе дэуірдегі мемлскцтгсрдс болган. ОгаІІ Рим имтісріімсы жатады. Вүл ІІІсксіз монархия республиканыц орнына кслді. Импсрагордьтц да билігі өтс күшті, бірак оны күшейтетін жағдайлар саяси факторлерге байланысты болгаң. Орта гасырларда шексіз монархия фсодализмпіц соңғы ксаіиде Ікійда болды. Ең күшті феодалдық шсксіз монархияларға Людовик XIV, ІІетр I, Екатсрина 11, Елизавета I, Фридрих 11, Үдемі Сулсіімаи моііар-хиялары жатады. Людовик XIV мемлскетті 55 жыл баскарды (1661-1715). Оның "мемлекег дегенмстГ — сөаі бүкіл Европағамэлімболғаи. Версаль сарайын салдырды, каржыны өзі жүмсады, заңды өзі шығарды, парламентті жинамай мемлекетгі, эскерді де, сотты да озі баскарды. Ол омір бойы көрші мемлекеттсрмен соғысыІІ, сыртқы саясатын толық өзі жүргізді. Бірақ феодализмнің шсксі^ монархняларынын мсмлскетке істеген жаксылықтары да коп сді. Қазіргі жаңа ғасырларда шексіз мо-нархиялар оте сирск кездеседі (Бруней, Оман).

Монархиялардың кебі шектелген монархияларіа жатады. Бұл монархияда монарх билігі басқа бір органмен пемесе заңметі шектследі. Шсктелген монархия шығыс мемлекеттерінде кездеседі, мысалы, Үндістан. Үндістанныті патшасы екінші кастага жататын - критерилерге, ол брахмандардыц айтқан ақылдарыи жэтіе олар күрган Кеңссін сый-науға тиісті. Патша брахмандардын жеке мспшігінс тиісуге қүқығы жок, оларды олім жазасына кссе алмайды, зац шығару нсмесс сот функция-ларып олардыц Ксцесі қатыспаса аткара алмайды.

Орта ғасырларда Европа мемлекечтерінде сословислік - окілдік мо-пархиялар панда болды. Европа қоғамында үш сословие калыптаскаіт болатын: шіркеу кызметксрлері, дворяндар жэнс кала тұрғындары, бас-қаша айтқанда - буржуазия. Осы соеловиелер оздсрініңмүдделсрін кор-ғайтын сословиелік органды кұрайтын, ол Парламент, Кортес, Бас штат-тар деп аталатын. Бүл органдар калыптаскан кезде салык жннауға келісімін берстін, одан кейін қызметін күшейтіп зац шығару ұсынысын колына алды, кейін заң шыгару билігін өзітіе қаратты, Жапония мемлекетіпде императордың билігІн сегун деген эсксри қьпметкерлер иіектегсп болатын, бүл басқару форма сегунат деп аталды.

Жаца кезеңдерде шектслген  монархия конс І итуциялық монархия дсп аталады. Оның скі түрі бар: дуалистік  жәие парламенттік монар-хия. Дуалистік монархияда мемлскетті басқарған екі топтың күші тсң, буржуазиялық революциялар отксікісіі кейін, оның бірінші кезсціпдс бүрынғы корольдер биліктерішнжартысыііап айырылды, оғаи біріпшідсІІ кіц шығару билігі жатады. Мысалы, Франция мсмлскетіпде 1791 жылғы Коиституция бойыиша король зак шыгару бипігін жоғалтты, ол ұлттық жиналыстыңқольшакешті. Бірақопыңқолындақалған билігі әлі күіш і еді: ол әскерді озі басқарды, осыпы пайдаланып әзінік халкыпа карсы ШЫКТЕ>Г, сот кьвметкерлерін, мшшстрлерді жонс атқару билікті өзіие ба-гындырды, шығаргаи заіідарга тыйым салды жәие парламентгі таратуға кұ-шғы болды. Сонымсп, мемлекеттік бидік скігс боліпді: парламент буржуазияның мүдделерін корғады, ал король феодалдардын. вірак, та-рихи процесс объективтік түрінде Ішрламснтті жеціске жеткізді де, дуалистік монархин парламепттік монархняға айналды. Парламеттттік монархия бірінші Англияда құрылды. Дацқты революциядан кейін Құқык туралы Билль деген (1689ж.) конституциялық заңда осы мемлекепік баскару нысаны пайда болды. Қазір Европа мемлекеггерініц кебі осы-ганжатады: Бельгия, Норвегия, Швсция, Дания. Бұл мемлекетгсрдс мо-нарх - мемлекеттіц басшысы. Ол парламенттіц келісімІнсіз көп мэселелерді шсілс апмайды: [Іарламеіптің төмснгі палатасына көп орын алгансаясііпартияөзшіңекімстін күрады. Сол партиянын басшысы пре-мьср-мимистр болып тагаііьшдалады. Прсмьср-миішстр кабинетін өзі кұрастырады, корольопштсккелісімбереді. Кабинсткоролдіцалдьшда емес, парламеіптіңалдындижауамты. І997жылы АІІглиядаконссрватиттк Ігаргия сайлауда лейбористсрдсн жсиілім 18 жыл Апглияпы басқарган-ІІаІІ ксйіи омію:іицияга кетті. ] һірламепт королдіц мүқтажьнга керекақша-пы бөледі, окыц жскс еміріпс дс қатысады. Бірак көи мемлсксттср мо-нархтың кұкықтарып шектесс дс, бүл сскілік немесе керек смсс мемлекетгін элсмснті дсп сапамайды. Монарх - мсмлсксттің көркі.тұрак-тылығы, сэпі, ертеден кслс жатқа» адст гұрыптары. Сондыктаи, кейбір мсмлсксттер жойылғаи момархняларды қайтадап орнына калыптас-тырғаны мэлім (ИсІІания 1975, АТІГЛІІЯ). Қачіріі Рессй, 1'рузия, Болга-рия, Румыния мемлекеттерінін ІІатшатү.қымдары, тірі халықтың арасын-да мопархияны қалпыиа келтіру деген пікірді білдіргеп адамдар жэне саяси партияларда бар. Сонымеи, мотіарх топтардың, саяси партиялар-дың араеындағы арбитрі жэнс тұракгы саяси режимінің кспілдігі болып корінеді. Монархтыц өміріп реттейтін эдст-гүрыптардың көбш халык жаксы көреді: парламепттің біріиші сессиясын ашу процедурасы, мем-лексткс келген коиактарды карсы алу, мсмлекеті'іцатымси мсрскслсрімсн қ.үттыктау, монархсаранларыиыцөміріІІ реттсйтіпэдеттер.

Мемлекеічің скіІІІІІі басқару нысаиы - Ресиублика. Егср мсм-лскстте жогаргы жэпе томсигі оргаидардыц бэрі сайлауме» белгілі мерчімгс күрылатып болса, осыидай мсмлекеттік баскару формасы -рсспублика дси аталады. Республика, мсмлсксттік оргапдар белгілі бір мерзімгс сайланып қурылады. Республика дсген сөз көне дэуірдегі мем-лскеттерде бірінші рст колданды. Еұл тсрмии халықпен байланысты. Мемлекетті баскаратыи адамдар мен органдарды халык бір белгілі ке-зенгс сайлайды. Сайланбаган қызметкерлер мен органдар республикада болмайды. Республикапыц еи бірінші түрі - Греция, Афин республика-сы.Олархалыктыотсшсктсулітүсіпді.булреспубликаІІыцбаскаруоргаІІ-дарына жэнс сайлауғатек Грецияныц азаматгары катысатын. Ал азамат-тары болып 20 жаска толған еркек адамдар, ата-анасы Афинатіың аза-маттары, жеке меншігі бар, эскерде қызмет еткен, барлык кұқыктарыи пайдалана алатын адамдар саналатын. Сопымен, эйел адамдар, метис-тер, шст елдердіц азаматтары жэне қүлдар саяси өмірге катынаскан жоқ. Грециянын негізгі органы - халық жиналысы, ол барлык

кызметкерлерді сайлаған, олардап есеп алатын, мемлекеттің  негізгі

мэселслерін шешетін, заң шығарды. Баска органдар 500 жүздік Кеңес,

гелиэи, қызметкерлер, стратеггер, белгілі уакытка ғана сайланатын жәііе

халықжиналысыныңйлдындажауаптыболатын.

Антикалык республикаііың аристократтық түріне Рим және Спарта

рсспубликасы жатады. Бұларда  сайлауға жзне мемлекеггі баскаруга  аза-

маттардың бәрі емес, тек  капа ақсүйектері жіберілсді.

Орта І ;кч,І|І І;І|> Іа рсспублнка отс сирск кездессді, кобіііс ол рсс-

публика — кала (Псков, Новгород, Брсмен, Любск, ВеІІеция, Фло-

рспция).

Жаңа кезсіще рсспубликапыи  екі түрі кездессді: президснттік жлііе

ІІарламенпікресІІублиІсалар.ПрсзидеттікреспубликаныАКШ 1787 жылғы Конституциясында бекіткен. Олар Англмяның корольдерінен көп озбырлык, заңсыздык көргесін, абыронлы билікті орнатуды анык түсінді. Дсспотиялық режим құрылмауы үшін биліктің бөліну принциптерін енгізді. Сонымен, мемлекетгің жаңа басқару формасын ойлап шығарды. Президенттікреспубликадабилікүшкебөліпедіічаңиіығарупарламентгін қопында, атқару билік - президент пен өкіметтің колында, ал сот билігі тзуелсіз сот орі андарында. Президентгі халық сайлайды. АҚШ-та 4 жылда бір рет президентгік сайлауы отсді. Прсзидент - мемлекетгіц бірінші бас-шысы өкіметтіөзібаскарады,Сенатгыңкелісімімс]Іминистрлердітағай-ындайды, аскер оған бағыііады. Президент-республикабірлігініңтұта-стышныи символы. Кейбір президенттік рсспубликаларда президснтпен Қатар премьср-министр укімстті баскарады. КобіІІе оиы прсзиденттінөзі тагайындайды жопе ол прсзидепттіц алдында жауапты. Парламенттін окімстті тарататын күкығы жок- Кейбір мемлекеттерде президент ІІрс мьер-министрдеп басқа бірлеше министрлерді езі тапшьшдайды, ал қал-ган миішстрлерді Іфемьер-министрдіц өзі парламенттің келісімімен та-гайындайды. МемлекстгіцЗіІцшыкІрубшІіІчІІарламсІптіңколыІІда.және парламеит белгілі кызмсткерлерді жэнс жогарғы сотты тагайындаганда кслісіміи берсді. Парламеіптщалгші зандары скі реттекссріледі: прези-дент всто кұкығын қолданым, кабылданпш заіщарға колыи кояды, Констичуциялық сот, одетте заннын Коіістіітушіяга сойкестігін тскссреді. Сот билігі ерекше сот органдарыныц колында. Сот кызметкерлері президеиггік республикаларда белгілі уақытқа немесе өмірбойлы тағай-ындалады. Оларды тагайьшдаіітын заіщарды орбір мемлекетгсрде ерек-ше, бірақ бүл процеске прсзидент те, марламент те катысады. Үш билік бір-біріне тең болуға тиіс деп көп конституцияларда жазылған, ол үшеуінің ара-қатынасыііретгепоіыратыппречидсііттіңбилігі.

Президентгік республикалардыц вариаттары көп, олардын біріне жартылай президенттікрсспублика жатады (мысалы: 1958 жылғы Кон-ституциясы боішнша Франңия, Турция).

I ІІІр.І;Ілк м 11ікреспублика. Ріүл мемлекстіі баскару нысаныітдабилік парламенттіц қолына жииалған. Кабшіет ІкмІ нремьер-министрді парліімсііттіц томенгі ІІалатасы тағайыидаііды, тскссрсді жәие түсірсді. Өкімет парламспттін алдымда жауапты. Парламеиггік басқару пысаны жағдайында билік жүрггзу фупкішясы мсмлскст псіі үкімст басшылары арасында болшетін. Прсіидепт тск мсмлекет басшысы. Үкімет аткару-шы билікті жүіеге асырады, эрі парламепттегі паргиялык көпшілік нссізіиде кұрылады. Күшті үкімет- элсіз прсзидеііт.

Сонымсн, өкіметге парламепттіңсснімі болған ксзде ол өзініңкызмстін істсй алады, ал болмағап жагданда отставкаға шығады. Мұндай респуб-ликаларда президент мсмлекеттік басшысы, оның биліктсрі өте аз. Парламентгік республикаларга Италпя жатады.

2. Мсмлекеттіц экімшілік - күрылым нысаны

Мемлекет формасынын екінші элсмсчтітте мемлекеітік кұрылымы-иың нысаііы жатады. Бұл мсмлсксттіті экімшілік-жергілікті бөлінуі, сол бөлімдсрдіц бір-бірімеи қатынасы, жәпс мемлскетгің жэне белімдсрдіц арасыпдагыбаііланысгары. Мсмлекетгіккүрылым-ұлттыкмемлекеттік катынасгарды,дкімІІІ!лік-гсрриторнмлыкжүйсІІІ,олардыцерекшсліктсріи бейиелейді. Мемлекетгср бұл элсмсмт бойыпша уиитарлық, федератнвтік жэнс коифсдеративтік мемлсксттерге балінсді.

Тұтае мемлекетіер. Қазақстан Рсспубликасының жері тұтас, ол бөлінбеиді және оған қол сұгуга болмайды, дегсн Конституцияныц кіріспесіиде (унус деген сез - бір, жалгыз деп лат тіліпен аударылады), Сонымен, тұтас мемлскеттер тек қаиа әкімшілік-жергілікті аудандарга Сюлінеді. Мысалы, Қазакстанда экімшілік-аумактық күрылысы 14 облы-стан түрады, оларды Президсиг тағайындаған окімдср басқарады. Об-лыстар аудандарга, калалық аудандарға, ауылдарга, селолар мсн поселкілерге бөлінсді. Ал жергілікті өкілді органдар мэслихат деп атала-ды, оған депутатгарды халық сайлайды. Жергілікті экімшіпік - аймақ-тык бөліністердің күкыктары тең. Жергілікті аткару оргап - экім.

Федсрации. («федус» дсген  соз - одак деп лат тілінен аударылады). Күрама мсшіекет бірнешс зиялы мемлекеттердсн тұрады. Құрама мем-лекст - күрделі мемлекет, ол федерацияның мүшелерін біріктіреді. Мшлекеітік органдар екіге бөлінеді: жалпы федерациятіыц органдары және эрбір мүшссінің жскц органдары. Федерацияның субъскттері ішкі істерін ерікті өздсрі шешеді, ал федеративтік орталык органньтц қолында барлық ішкі-сырткы билік болады. Федератичтікреспублика халықара-лык кұқыктың алдында тск бір мсмлскст болуға тиіс. Бірақ тэжірибеде кейбір федерацияныц субъектілері өздсрі халыкаралық қатыиастарға Іиығуға кушгы бар еді, мысалы, СССР (Украина мен Бслорусия БҰ¥ мүшесі), Югославия, США, Капада. Кобіне олардыц тэуолсіздігі фор-малды гүріиде қалғаны мәлім. Халықаралык күкыкфсдсрацинпыи окілі рстінде шарті'арға орталықбилік қопын койганын дүрью санайды.

Федерацияда конституция, астана, азаматтық, заңдар, сот жонс қар-жы жүйесі бзрі екігс болінеді. Федерацияныц скі түрлсрі бар: ұлітык құрама жэне жергілікті кұрама. Біріншісіңе бұрынгы СССР, Югославия, Ресей, Үндістан жатады, ал екіншісіне АҚШ, Лвстрия, ФРГ, Швейцария жатады. Олардыц мемлекетгік құрылысы тарихи дамуымен байланысты.

Кинфедерация. Бұл өте  көлемді жэне кұрделі конфедерациялы мсмлекеттердің одағынан жэие халыкаралықұйымнан айыру өте қиын. Конфсдерация - белгілі максатка жсту үшін бірнеше срікті мемлскетгердіц уақытша одағы. Конфедерация мүшелері өздсрінің тәуеясіздігін толык сақтайдыі азаматгышн, заңдарын, мемлекеггік аппараіты, сот жэне кар-жы жүйосін, өадерініц ақшасын. Конфсдерация кабылдаган шешімдерді олардыц жогарғы органдары макұлдау ксрек. Тарихта коифсдсрация-ІІьщ бірнеше түрлері кездеседі: Америкада 1781 жылы Конфедерация-ның бачтары кабылдангаи бопатып, бүл бұрынғы Аиглияныц 13 отарла-рын біріктірді. Вашингтои бұл фсдсрацняш күмпан істелген аркан деп атады. Юонфедерацияның жалгш Конгресс деген оргаіідары кұрылды, ол тек қана үні сүрақты шешті: эскер, акша, шет істер, басқа қызмет бабы ор Іитаттың қолыида сакталған сді. Германияла конфедсрация 1815-1866 жылдары, Швсйцария - 1815-1845 жылдары, Египет пен Сирия 1958 жылы біріккси Арабреспубликасьш кұрды, 1961 жылы Сирия бүл одактан шықтьт. Соньшен.шнфсдсрацшідаортальіқбштіктіңшешімдері тек конфедерация субъсктімің мемлексттік органдарыиа жайылады да, жске адамдарға жэне ұйымдарга жаііылмайды. Конфедерацияның субъектілсріхалыкарішыққарым-катыиастардыңсубъеісгілсріболыпкала берсді. Конфсдсрациялар өтс алсіз жэне тұрақты смес.

Мемлексітің саяси режіші, Мемлсксттік пысанныц соңғы элшепті

• саяси рсжим. Бұл рсжим дегсн созді екі магыттада қолданады. Бірінші
• саяси режимді мемлсксттіц бүкіл саясн жүйесіне таратады. ал оньтң 
  екінші жагынан саяси режимді тек мемлекетгің қолданатын эдістері деп 
  түсітіуге болады. Сонымеп, саяси режимді мемлекеттіц қолданатып 
  эдістсрі, азаматтардыц құқықтарымсн бостапдыктарынын ламуы жэнс 
  кспілдіктсрі, демократмялық институттарды колдаііу.

Саяси режим  демокраІия.іык и.-ик- лемократняға карсы режим-дергс болінеді. Саяси режимніц мыііамдам түрлері болады: дссіютия-лык, аристократиялык, ІІІсктслгеІІ дсмократиялык, теократиялық, оске-ри-полицейлік, формалды-дсмократііялык, либералды-дсмократиялық, патерналистік, бонапаристік, авторитарлык, тоталитарлык, фашистік, расистік, отарлық, соңналистік, пролетарлықж^ІІебаскатүрлері.Саяси рсжимдердің негізгі беліпуі: демократиялық жэие демократияға карсы режимдер.