Мемлекет және құқық теориясы

Кұкьіқ адамдардыц өмірімсн тығыз байлапыста дамиды: олардың бостандыгын калыптастырады, мінсз-күлқыиа, іс-эрекетіне, тэртібіие, сана-сезіміне жан-жақты осер етеді, мүдде-мақсаттарыпың іскс асуыиа қолайлы жағдай, қамкорлық жасап коргайды. Адамдардыц жекелік тои-ч ыкжэнс коғамдық қарым-катынастарын реттеп, баскарып отырады. Осы Іү-ріыдан алсақ, куқықтың мазмұны, гүсінігі - адам коғамып басқарудағы кү-КықІық нормалардыц ішкі туракты, сапалы м.ІІІі. маңызы. Бұл түсініктемеде кұқыктың құндылығын, маңыздылығып айрықша корсетіп отыр. Бүл түсіпіктеме дү_рыс бірак жеткіліксіз.

Қүкық коғамды реттеп басқарудагы  негізгі кұрал; кұкык коғамдағы  бостандыкты.оділеттіктітеіщікті, адамгерілшіктікалыптастырачъшнегізгі құрал; кұқык мемлсксттік билікті, қоғамның саяси-экономикалык, мэде-ни-элеуметгік даму процсеінің даму бағытгарын аныктап отыратын негізгі құрал; кұкық коғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын ІІегізгі құрал; кү-Қықмемлскеттің ішкі-сыртқы істердсгі егемепдігін қамтамасыз І;тетіІІ негізгі қүрал т.б. Бұл ІІікірді жалғастыра бсругс болады. Құқық — когамның экономикалықбазисінің ус гіндсгі қопдырма. Оның қогамдағы мәні, маңызы, мазмұны мсн нысапы, сайьш кслгечде коғамның эконо-микалық, мэдсни-рухапи сипатына байлапысты. К. Маркс "Гота програм-масыиасыи"деге[ц;ңбсгіндс:"К¥кыкешуакыттадаэко}іомикалықк¥ры-лыстан жәнс коғамныц соған сәйксс модспи дамуымсн жогары болаалмақ -деді.

Құкықтың нормалары  коғам дамуынын саяси-экономикалық, мәде-ни-әлеуметтік мұқтаждарьша негүрлым сай кслсс, согүрлым пайдалы эссрі мол болмак. Қоғам өмірің күкыкаркылы реттеу процесінде әртүрлі кұкыктык қатынастар туады, яғии қогам муінслері, мсмлсксгтік меке-мслср, когамдыкұйымларкүкыктыкіюрмалардыцталаптарыи ісжүзіне асыру үшітт өзара қарым-катынастарга түсіп, заіща көрсстілгсн міндетгерді орындауға тиісті болады. Қүқықтык кагынастар коғам өмірінің негізгі салаларын қамтиды, бүлар: сжімшілік, каржы, мүліктік, отбасы, ецбектік, процессуалдық т.б. Мсмлскеткс қажетті коғамдык тэртіп кұкыктык каты-ІІастар иегізіндс ғана орнай алады. Бүл - кұкықтык коғамдық катынас-тарды реггеудегі көздейтін басты мақсаты.

Біз, жоғарыда кұқьтқтың  тусінігін жэне мазмүнын нормативистік түрғыдан карастырып келдік. Бүл құқықтыц түсінігінің, мазмұнының иегізгі багыты. Омір тэжірибесінде біраз ғапымдар қ^қыктың мазмүнын кеңейтілген түрде зертгеп, түсіпігііт сол колемдебереді. Олардыңқосымша зерттеген мэсслслсрі: қүкықтық қатынас: күқықтык сана, субъективтік қүкық, күкыкты қолдану, кұкықты бұлушылық ждііе жауапкершілік.

Міне, осы мэселелердіц бэрІІІ опар құқықтьщ мазмүпына жатқыза-ды. Біздіңше бүл дұрыс пікір. Өйткспі осы катынастардың борі де қүқықтық нормалармеи реттеліп, шешімін тауып жатады. Екініпі олар-дың кеңірек эерттегеи мэселесі - қүкьтк пен заңның, бостандык пен кұқыктыцаракатыттасЕ.ІжоІІеаііырмаіІІылығы. Күкықтыкнормамәселеиі абстрактік түрдс карасіырым іс-эрекстті кеңірек камтиды, ал зац нақты түрдс бір немесе бірнеше мэселеиі қамтиды. Адамдардын бостандығы меи кұкықтарын боліп қарауға болмайды - дсн түсіндіреді. Бүл пікір де дүрыс, бірақ ғылыми зерттеуде оларды жеке боліп карастырған жөн -анализ, синтсз эдІсімен зерттелсе, корытынды түжырым дұрыс болады.

Қоғамның тарихи объективтік  даму процесінде қүкықтын маңызы туралы екі пікір бар: біріншІсі - коғамның дамуын баскарып, реттеп оты-рушы негізгі әлеуметтік факторлардың бірі күкык. ОІгсыз коғам лағда-рыска үшырап элдекашаи ақыр замаи болар еді. Бүл пікірді - І:Ін.ІІ,І көзқарас дсп айтады. ЕкішІІІсі -біріниіі пікіргс қарсы пікір. Қоғамныц дамуында құқықтыц ешкандай рөлі, маңызы жоқ дсп түсіндіреді. Бүл пікірді чатіды пигилиэм дсп антады. Нигилизм коғамда қабылдаган, букіл адамга пайдалы нормаларды, жагымды мүраларды жокка шығарып мойындамау.

Занды козкарас көне дәуірдеп калыптасып күкыктың коғам даму процесіндегі рөлін, маііызып жан-жаісгы зсртгсп, бірнеше гылыми коры тынды тұжырымдар жасалды. Қүқык қоғаммен біргс эволюциялық Ітрогрестік жолмен дамып, ХІХ-ХХ гасырларда өзіпің тарихи процесте қүндылығыіі дэлелдеп, қазіргі заманда кү.қық мсмлекетпен бірге қогам дамуын баскарып, реттеуші нсгізгі элсуметтік факторлардыңбірі ештіне ошкім күмотт кслтірмейдІ.

Когампың объективтік  тарихи даму процесі күкыктың маңызы мсн рөлі туралы заіідьт көзвдрас пікірініц дүрыс екенін дәлелдеп отыр. Заіщы нигилизм пікірін казір ешкім қолдамайды.

Күкық - философиялық категория. Сондықтан, оның мазмұнын, өмірге келуін, дамуын түсінуде эртүрлі пікірлер бар. Бірақ, кұкыкгық нормалардьт пайдалаиуда сол аркылы қарым-қатынастарды реттеуде, мүддс-мақсаттарды іске асыруда, орындауда адамдардың, бірлестіісгердің, қоғамдық үйымдардың іс-эрекетінде, жүмысыида ғажап бірлестік бар. Мұның себебі адамдардың, ұйымдардың іс-әрекетіңің, жұмыстарының кукық арқылы басталуы, кұкык аркылы дамуы, кұкык аркылы орында-луы. Күқыктыңмазмүнын түсінудс коғам келеміндс иақты бірліктің бо-луы. Бүл бірлестіктіц аныктылығы қоғамдык тэртіптІн дұрыс қалыпта-суы, қарым-қатынастардың жаксы реттеліи, орындалуы. Құқықтыц күиделігі қоғамдык масштабта барлық кү.былыстардыц шешуші негізі болуында. Бүл ғылыми қорытынды пікірді барлык мсмлексттсрдің жэне адам қогамыпын миллиомдаған жылдар тарихы толык дәлелдсп отыр.

Заң ғылымында "күкык" термині бірнсшс мағынада колданылады. Біріишіден, "күкьж" деген ресми турде таііылгаң жеке жоие заиды тү^тға-лардың заңға сүйсие отырып, эрекст жасау мүмкіпдігі. Мысалы, азаматтар-дыңеңбек еіу бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, косіпкерлікпен Іщғыл-дану кұқыгы. Занды ту-лғалардың (мемлекетгік органдардыц, коғамдык үйьтмдардың) да кұқықтық мүмкіндіктері болады. Бүл корсстілген жагдай-ларда "қүқық" түсінігі субъективтІк мағыііада колданылады.

Екіншіден, "құқык" дегсн - күкық нормаларыньщ жүйеге келтірІлген жиыитығы. Бүл объсктивтік магынадағы кұкык, олардын калыптасуы, жүуеге асырылуы диалектикалык процесс арқылы жүріп жатады. Мы-салы, Қазақстанда мемлекеттік құқығы туралы Конституцияның 4-ба-быида былай деліпген: "Қазакстаи Рсспубликасында колдапылатын күкык Конституциясыныц, соған сай келетіи заіідардың, өзге де нормативтік-кү-қыктыкактілері"болыптабылады.

Үшіншідсн, "күкык" тсрмині  оку пәніп білдіретін ұғым ретікде  кол-данылады. Мысалы, конституциялык кү-Кьж, экімшілік күкык, азамат-тык кұкык, ецбек күкығы, қылмыстық қүқык, отбасы кұкыгы т.б.

ТөртіншідеІІ, "куқық" тсршші субъіжтивтік құқық пеп объсктивтік К^қықтыңжиынтығы ретіндеде колданылады, Мысалы, кукықжуйелері мс:І құкықтық жуйе.

Соиымсн, "кұқык" тсрміпііміц  коптсгеп моиі бар, олы зерттеушілсрдің көзкарасы бір жсрдсн ІІІыгыІІ, бір текті болады дсп айтуга болмайды. Негізінсн, кұкыкты таптык жонс жалпы олсуметтік түргыдан түсіндіру ғылымдакеңорьшалып кслді. Марксистікілім: кұқыкты, оған байланы-сты күбылыетарды тек таптықтұрғыдаи ғапа зерттсЙді. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша кұкык коғамдағы барлық адамдардыц еркін білдіріп мүддслсрін корғайтып күрал болып саналады. Өйткені адам та-рихыида болган қоғамдардыц борінде де таптык мүддегс қоса кұкық жалпы коғамдык мүдде-максатты да реттеп-баскарып отырады.

Казіргі замаігдағы оркснистгі мемлекеттерде күқық барлык азамат-тардың еркін білдіретін саяси құралға айиала бастағанын мойыидау ке-рек. КазақстаІІ мемлекетінде қалыптасып кслс жатқан құкыққа да осын-дай жалпы элеуметтік түргыдан қарау шымдықка сай кслсді десек қателеспеймп,

Қогамның дшілектикалық  даму ІІроцесіІІде қарьтм-катынастарды дүрыс рсггеп, баскарып, дасдарыскіі ұшыратплу уіпім мсмлскет пеи кұкық объективтік жолмсн оміргс келді. Ьұл когамиың прогрестікжолмсттда-муыттың Ііэтижссі. Кұкык адамдардың, уііымдардыІІ іс-эрекстімен ты-гыэ байланысты, олардыц бостанлығыиыц шецберін, мүддс-мақсаттары-ның орындалу шеңберіи аныктап, реттеп басқарып отырады. Құкыктык норманыц калыптасуы үш кезеңиеи тұрады: мүддс, катынас, норма. Қүкыктыц легізгі үш тірегі бар: имапдылық, когамның элеуметтік-эко-номикалық жагдайы жэие мемлекст. Қуқық имандылықтаи ІІэр алады, иеғұрлым құкыктьщ Іюрмалары имандылык шарттарына сэйкес келсе, соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жогары болады.

Құкықтың гаптыкмэні.қоғамдағырөлі, мазмұлыметтнысаны,сайып кслгсндс қоғамттың экономикалық, рухани, мэдсни сипатыиа байланыс-ты. Құкьтктыц дамуыиа күрссімен бірге саяси-алеуметтік ұлтгык каты-ттастар, идсология, қоғамныц мэдени осу дэрсжссі де үлкеи әсер стсді. К. Маркс "Гота программасьша сын" дегеи ецбегіиде: "Қүкык ешуақыт-та да экочомикалык кұрылыстііп жэие когамиың соган сэйкес мэдсни дамуынан жогары бола алмак смсс"¹ - дсгсн. Қукыктын пормалары когам дамуымыц зкоіюмикалык мұқтаждарыиа нсгұрлым сай кслсе, соғұрлым пайдалы болмак. Косам оміріи күкыкаркылы ретгеу процссіндеэртүрлі кұкыктык қатьшастар туады, яғии қоғам мүшелсрі, мемлексттік ұйым-дар мсн мекемелср кұкықтык нормалардыц талаптарыи іс жүзіне асыру ұшін өзара карым-қатымастарға түсіп, занда көрсетілген міндсттерді орын-

даугатиістіболады.

Кұкық-мемлекет шығарған иемссе бскіткен, орыидалуы мемлекетгік  аппараттың күшімеи камтамасыз етіліп отыратын жалпыга бірдсй тәртіп ережелсрінің (нормалардың) жиынтығы.

Кукыктың  түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу-ак.

Құқықгыц мазмұныныц негізгі  элементтері:

• қоғамныц жэне адамдардың мүдде-максатын корғау, орындау;
• қарым-катынастарды реттсп-басқару;
• коғамды дағдарысқа ұшыратпай, экоігомикалық, саяси элеуметтік, 
  мэдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;

мемлекетгікоргандардың,коғамдыкұйьщдардықк¥змретін,аракаты-

насын реттеп-баскарып отыру;

- халықаралык катьтчастарды реттеп-басқару.

Кұкықтың екі түрлі  ғылыми түсінігі болады: біріншісі - кұқықтыц объектниіік түсінііі қогамныц объективтік дамуына сэйкес жаңа катынас-тардыңқалыптасуы;екііішісі-күкыктыңсубъеісгивтіктусініпобъективтік калыптасқан катыпастарды реттейтіи, басқаратын пормативтік актілерді уакытында кабылдап, бскіту.

Күкықтьтц нсгізгі кағидалары:

1 , Коғамдағы эртүрлі мүдде-максаттарды нормативтік: жүйемен рст-

тсп-басқару;

2. Адамдардын, ұйымдардыц бостандығыпын іс-эрекетінің деңгейін,

шеңберін норма аркылы аныктап отыру;

3. Адамдардың, ұйымдардың ара қатыиасыидағы келіспеушілікті 
   шещудің, репеудің негізгі түрлерін белгІлеп отыру;
4. Мемлекеттік органдардың кабылдаған, бекітксн нормативтік 
   актілеріңің орындалуын бакылап отыру.

Қүқықтың мазмұны дегеніміз - коғамдағы қатынастарды ретгсп, ба-сқарып отыратын нормативтік актілсрдің ішкі кұрылысы. Құкықтық тсндік жалпылама түрде айтылады, іс-жүзінде катынас-тардың субъектілсрі накты белгілі болмағандықтан, теіщік нормалар да абстракты түрде жачылады. Құқыкты дүрыс орыпдамаса кітіэлі субъектілер жауапка тартылуы ксрек. Мінс, осы кезсинс» бастап заңның кезсңі, мсмлскеітіц жүмысы басталады.

- үстем таптыц жоие  когамтіык заңға айпалдырылған  мүддесІ. Бұл муддені зацга айналдырушы жэпс оны орындаушы мемлскеттік ап-парат.

Мемлекеттік кұдык аркылы озініц жоғаргы жэке жсргілікті органда-рыпы» жүйссін, кұзырын, өзара карым-катынастарын бекітпсй ішкі жэне сырткы міндеттерін іскс асьтруы мұмкін емсс. МІІІс, осы мәселелерді мсм-лекет кү-кык аркылы, нормага сүйсис отырып іскс асырады. Мсмлекегке кажетті коғамдық катьшастар күкык псгізшдс ғаиа орнай алады. Бүл мемлекст пеп күқықтың катытіастарды реттеудегі коздейтін басты мақса-ты. Сөйтіп, күкық Іюрмалары мемлскеттіп күшінс сүйеіііи, жүзеге асы-рылады. Қүқыктың тірегі, ОЕІЫҢ күш-куаты, абыройы мемлекет. Қүқық нормапары адамға бостандық беріп қана коймай, сол бостандықты кам-тамасыз етстін күшке сүйонеді.

1. Қүкықтык нормаларды мемлекеттік оргаидар ресми түрде калып- 
   тастырады; элеумсттік лормалардыцбаскатүрлсріііқоғамдыкүйымдар 
   қабылдайды, мсмлекетгің оган катысы жоқ.
2. Қукықтық Іюрмалардың мемлекеттіц барлық аумағына, барлық 
   хапықтарьша міндетті куші бар басқа нормалардың міпдсггі күші тек 
   ұйымдардыц мүшелсрін камтиды,
3. Қүкықтык Іюрмалар жеке адамдардыц жәііс когамдык мүддс-мак- 
   саттарды камтиды; басқа Іюрмалар жекс ұйымдардып, бірлестіктердің 
   мақсатыи камтиды.
4. Күкыктык нормалардьщ орындалуын мемлсксггік оргаітдар бақы- 
   лап отырады; басқа ІІормаларға мемлскетті» катысы жок, олардың орын- 
   далуын ү-йымдар, бірлестіктер бакылайды.

Сонымен, кұкыкдсгеніміз адам мсн когамныц объективтік кұрылы-сымен байланысты тұлғаиьш бостандығын білдірсгін, коғамдық катына-старды реттейтін, рссми кұжаттарда формалды түрде аныкталған, мемлекеттік күшімен камтамасыз етілетін нормалардын жиынтығы.

Қоғамныц оміріиде белсенді жүмыс  аткаратын кұкыктың функцинла-ры. ОІІың бағыттары толып жатыр. Ец күрделі бағыты мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау. Өйткені, мсмлекеггің жүмысының мазмұ_ны, ба-ғыты нормативтік актілсрде корсетіліп, анықтшіып отырады, Құкьтктың псгпгі футікцияларының түрлсрі.:

1. ҚогамІІың эр саласыиа сэйксс құкык. тың экономикалык, 
әлсумелік, мәдениеттік, тлрбиелік, зкологиилык, каржьтлықт.б. функ- 
циялары болады.

2. Мемлекеттік биліктің үш түріис сәйксс кұкықтыпда үш фуикция- 
сы болады: зац шыгару, заңды орыидау, чаиды коргау. Құқықтың бүл екі топтагы функциялары мемлекеттің функциялары-меи сэйкес кследі. Сонымен бірі'е күкьікіың озіне тән екі міндетгері бо-лады: коғамдағы карым-катьтпастарды дұрыс ретгеп, орындалуын тез-дету және катынастардын байлаиысын башлап, корғап отыру. Міне, осы міндеітерге сәйкес кұкықтың озінс тән екі функциясы болады: реттсу

жэнс корғау.

Қүкықтың ретгеу функциясы  нормативтік актілср арқьілы  қогам-дьтк қатынастардыц байланыеын, орыңдалу жолдарьш, бағьптарын анык-тап отыру. Бүл функция екі эдіс-тәсілме» орындалады: біріишісі -кұқықтық нормада қатынастыц орындалу жолдарын, бағытын көрсету; екіншІсі — нормативтік актіде субъекгілерге толык бостандық беру, дүрыс орындалу бағытын корсету.

Қүқыктың корғау функциясы - нормативтік аю ілердіц қоғамдағы қарьщ-катына^қа ықпалын, эсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Бүл функцияның эдіс-тэсілдсрі;

• қоғамдағы қатынастардын дұрыс орындалуың бакылау;