Мемлекет және құқық теориясы

Демократияга  қарсы рожимдср. Халық баскару процесітіе катыс-пайтын жэне оітың еркімеи санаспайтын режим осы түрлергс жатады. Фашистік режим (Волгария, Германия, ЖаноІІия, Италия). Халықтыц саяси құқыктары шектеледі, жалғыч партия мемлекеттік атшаратты басқарады жэне онымеп біріүгас болады, эскер баска кұқыккоргау орган-дары күіиейеді, мсмлскеттіц экономикасы жэіте сырткы саясаты соғыс-псн байланысты болады. Әскери рсжим (Чили, Португалия) мемлекеггік төңксрІс откеннсіт кеііін окілеттік оргапдардың рөлі төмендеп эскер мемлсксттіц негізгі фучкциясыи басып алады. Расистік режим осы әдістсрдің бзріп тек қана бір ултқа псмесс біриешс үлпарга карсы қол данады. Фсодалдык мемлексттеріиің кобіидс ІІІіркеудіц күшті режимі кұ.рылады. Шірксу мсмлскстпсп қатар күшті рөл атқарады, ол монарх-тыц такка отыргппына қатысады, мсмлексітік Ксцестс озішц жеке орыи дарына ие болады, оған қарсы істелген қылмыстарды взі отс катгы жаза-лайды. Бүл араб халифагыныц, Европа феодалдықмсмлекеттерінің сая-си рсжимдері. Авторитарлык режимдер бір адамның билігімен байланысты болады (Тито, Стапиіі, Чаушеску, Кастро, Людовик XIV, Ңаполеон).

Демократиялык режим. Бұл халықтыц қүқықтарына кепілдік бер-геті, демократиялық эдістердіц көбін мемпекет басқару процесінде қол-данган рсжим. Бірак демократияның даму жолы вте ұзын, сондыктан дсмократиялык режимдері күічті дамыған мемлскеттер бар (АІІглня, Гіслыия, Исландия), демократия әдістері жаңа калыптаеыи келс жатқап мсмлекетгср (Казақстан, Оңтүстік Корея), демократия формалдықтүрінде енгізілген (СССР, ГДР). Сонымен, мемлекетгің сыртқы нысанын атіық-тау үшін біз үш злемеңтгсріне корытьтпдытүсінік беруге тиіспіз: мемлекетгі басқару нысаны, мемлекеттік қүрылымынын нысаны жәче саяси режим. Мысалы: Қазакстан президентгік т^тас республика, демократиялык режимі қальтптасып жаткан дэрсжеде. Германия (1933) президентгік рес-публика, федерация, фашистік режим. Англия -түтас парламенттік мо-нархия, либералдық-демократиялық режим. АҚШ - федеративтІк президепттік республика, дсмократиялык рожим. Араб халифаты -теократиялық күрама монархия, діни саяси рсжим.

5 - тякырыІІ. МЕМЛЕКЕТТІК  АППАРАТ 1. Мемлекеггік аішарагтыц түсіііігі мсн машүнм

Мсмлскеттік :ІІиІ:І]):І І - коғамды баеқару үшіп арнаулы кұрылған мемлекет органдарыныц біртүяас жүйесі, онын нышанлары: мемлекет коғамды баскаратын және тск қана кы шстпетт шүғылдапатын адамдар-дан тү_рады; мемлекеттік аппарат мекеме мен органдардың байланыс жүйесі; мемлекет органдарының кызмсті үйымдастырушылык, матсри-алдыкжэнеэкімшіліккспілдіктерімеикамсычдандырылады;мсмлекеггік аппарат азаматтардыц зацды мүдделер мсн құкықтарын қорғау үшін кұрылады. Қазакстан Рссмубликасы "Мемлекетгік қызмст туралы" заң-ның екінші бабында мемлекетгік кызмет - азаматтардың мемлекетгік органдар мсн олардыц аппаратында конс титуциялық негізде жүзеге асы-рылатын жэне мсмлекеттік басқаруды жүзсгс асыруга, мемлекеттің өзге де міндеттері мен функңияларын іске асыруға баштгалган кәсіби кыз-мет.

Мсмлскеттік аппараттың срскніс  іпікі кү-рылысы бар: олардьщ ара-сьшдагы қатыттастар бір жүіісіч; біріктіріледі. Б^л жүйепің нсгічін экоію-мика, саяси карым-қатьшастар, саиа-ссіім күрады. Осы жүйеде эрбір оргаиіті,тцтііііцорны,бір-бірімсикарым-катыпастары, кызмстінщ негізгі принциптері көрсстілсді. Дамудың эрбір ксчіндс мемлекетгік органлар-лың орыидайтын қызмет бабы жоііс істері өзгеріп отырады. Шығыс мемлекетгерлс бүкіл аппаратты бір орталықка бағыидыратын - патша-пъщ билігі орнаған ПарламеІІттік республикада ІІегізгі функциялар парламенттің колында болады. Мемлекеттік аппарат дамуынын объективтік бағыттары байкалады: бюрократнзвция, дифференциация, профессионализмнІң осуі, Мемлекетгің орбір типіие мемлексттік аппа-раттың срскшс нышандары сэйкес келеді. Мшлекеттік кызмет - консти-туциялык нсгһде баянды етІлстін ачаматтардың мсмлекеттік органдар мен оның аппаратындағы мемлсксттік басқаруды, басқа да мемлекеттік міндеттер мен қьометтерді аткаруды жүчсгс асыратын кэсіитік қызмсті.

Қазіргі мемпексгтік апиаратгыц қьпметі мынадай принцііптерічен реттелсді: мсмлскет аппаратыиың ішкі күрылысы жэнс күчырстінің нэтижелі, тиімді болуы.'

Ол үшін оның қызмсті  демократиялық, Копституциялык, заңдылық приіщиптсрге сэйкес болуға тиіс. Мемлекеггің лауазымды адамдары, кышетксрлері нормалардыжоғарыэтикалыкдярсжедсорыпдауықажет. Мемлекеттік аппарат халықтыц мүддссін коргап, соны іске асыруға міидсттІ. Халыктын мсмлекетті баскару процесінс катыеудың дсмокра-тнялық жолдары, олардыц сайлауға қатысуы, халыктыц окілдері мсмлеке Ітік аппарагты құрады, азаматгардыц кү_шктары ме» бостандык-гарына мемлекет кеііілдік береді. Халык мсмлекеттік аппараттың қызметіне көмск бсру үшін қоғамдык ұйымдарды құрады, олар мемлекетгік аппаратпен байланысатын саяси жұйені кү-рады. Конститу-цинның 33-бабында "Азамаггардың тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекетгің өкілдік, атқарушы жэне сот органдарының құрылуы меп жұмыс істеуі жөніндегі әрекетіи жүзеге асыру мүмкіндігі: "Ал катысу-дың түрлерін былай дсп белгілейді: мемлекеттік органдар мсн жергілікті өзін-озі басқару органдарьтиа жекс жэне ркымдық отініштер жолдау: •'мсмлекеттік органдар мен өзін-өзі баскару органдарын сайлау жэне оларға сайлану, рефсрсидумға кагысу, мсмлекегтік қызметке кіру".

Мсмлекеггік қызметгің  принциптсрі: заңдылык; мемлскетгік биліктің Іан шыгарушы, атқарушы жэне соттармақтарыиа бөлінуіне қарамастан, мі;млекеттікқызметжүйесіиіңбіртү.тастығы;а'іаматтардыцкұкыктары-ның, бостаидыктары мсп заіщы мүддслсрінін мемлекет мүдделері ал-дында басымдығы; мсмлекет қызметіне кіруге, қатысуга еріктілігі; өз екілеттсрі шстіндс жоғары тұрған мсмлекегтік оргаидар меи лауазымды адамдар қабылдаган шешімдсрдің томенгі мемлекеттік органдар кызметшілерінің орындауы үшін міндетгілігі; мемлекстгік кызметкерлердің кэсіпкойлығы мен жоғары біліктілігі¹.

БилІктіц бөліну принниптері. Қазақстанның біртұтас мемлскетгік билігініңтармакгарғабөлінупринципіКонституциядабелгіленгеинегізп І Ірішциптердің біреуі ғаиа емес, еңкүрделісі. Республикадағы мемлекеттік билік біртү_тас, өйткені бірден-бір бастауы - Қазақстан халқы жэие мсмлекеттің егсмендігі бөлінбсйді. Бұл бшіік өзінің бөліну принципіне І;эйксс заң шығарушы, атқарушы жэне сот жұйесіне бөлінеді жэне биліктср бір-бірін шсктейді. Мемлекст аппараты өз қызметін ашықжэне жариялык істеугс тиісті. Мемлекетгік оргапдардың қьізмсттерініц кэсіпшілігі, тәжірибссі және хпбардардығы өте жогары болуға тиісті. Мемлекеттік апііарат өзініц кышстінде бар зандардың талабын мүлтіксіз орындауға тиісті.

Мсмлекет аппаратының  ішкі кұрылысы - катаңтэртіпті, субордина цинны, олардыц бір-бірімсн байланысып жақсарту. Мемлекеттік аппарат біртүтас күрдслі жүйс, ол біриеше салаларға бөлінеді: заң шығару, атқа-ру жэне сот жүйелері; құкықты коргау жәпе карупы күштер жүйесі. Бул мсксмелсрдіцалдьшдатүргаи макеаттары, ішкі күрылыстары, қүзырсті, қолданатын одістері ме:І приіщиптері. Оларды біріктіріп, кызметтерін жақсы аткаруға жағдай калыптасады.

Сонымсн мемлскітіік аниарат-алдындатұрған ерскшс максаты бар жэтте соиы орыпдау үшіи кұ_зыреті бар мемлекеттік аппараттың бір буыны. Мемлекетгік аппарапъщ құрылуы мен қызметі, негізгі өкілеттілігі Конституцияда жонс коиституциялық актілерде корсетіледі. Әрбір мемлекеттік аппарат өз қызметін мемлекеттік, материалдық, ұйымдық жэне зорлау күшімсн корпшды. Мсмлскеттік аппарат мемлекеттіц аты-ттан фуикцияларыІІ атқарады, эрқайсысының алдында тү.рған мақсатта-ры занда анықбслгілені-сн. Баска мсмлскеттік оргаіщарымеи калай каты-насатыны, ішкі құрылысы, кұзыреті белгілеиген. Мемлекетгікаппарат-тың нсгізгі нышаны оның мсмлсксттік бішігі. Бүл мемлекеттік билікті былай түсінуге болады: олар мсмлекеггің атынан барлық субъсктілсрге міндетті Іюрмативтік актілерді шығарады, ІІемесе кұкықтык, нормалар-дың орыидалуьііі тскссреді, ал кейбір кезде жазаға тартуға кұкығы бар. Мемлексітік заіідарга сййксс мсмлскеттіп міпдеттері мен фуикцияларын ісксасыру максатында мсмлсксттікампаратсжілсттіктіжүзегеасьтратыІІ толып жатқап кызметтер аткарады. Мсмлсксітік кьпмстксрлсрдің окілсттіктері мсмлекеттік оргаидар алдыида койған максатгарға жэнс міндстгсргс сэйксс аныкталады. Мысалы, прокуратура органдары, сот жүйесі, ІІМ (МВД), МҚК (КГБ) құкықты корғау қызметін атқарады. Бүл оргаттдар бір-бірімси байлаііысты. Бэрі бірге жалпы кұкык корғау жүйесіне жатады.

Мемлекеттік аппараітың кызмсткерлеріиің легізгі міндетгері ҚР Кон-ституциясы мен заидарын, азаматтар мсн занды түлғалардын кұкықта-рын, бостандықтары метт заііды мүдделерін қорғауды камтамасыз сту, зандарда белгілепген тортіп пен ачаматтардыц етіпіштерін қарауға, олар жөнінде қажетті шаралар қолдануға; өздсрінс бсрілгеіт кұкьщтар Інегінде жэпе заііды міидеттсрге сэйкес өкілеттерді жүзсІ'С асыруға; мсмлекеттік жэнс сцбек тәртібіи сактауга; овдеріпеи жоғары басшылардың бұіірык-тары мсн окімдсріп, ІІІІ.иарылгам иісшімдері меи пұскаларыи орьшдауга; ез өкілеттігіпіц ІнсгіІІдс мәселелсрді карауға жэнс солар бойынша тиешімдср кабылдауга, бслгілсигсп тпртіппеп лауазымдык міндеттеріи атқару үшін кажспті ақпарап мсн матсриалдарды алуға кұқыктары бар.

2, Мемлекеітік оріандардын  түрлері жэііе қызметі

Мемлекеттік органдар бірнеше топка бөлінеді, сондай-ақ аткарыла-І І.ін қызметгсрінс сәйкес жүйе-жүйсге, сала-сшіаға жіктелоді. Мемлекетгік органдар өкілсттігіиің шдцбсрінс карай үш топка болінеді:

I) Мемлекеттік билік органдары: Парламснт, Президент жэне Мэсли-хаітар; 2) Мемлскеттік аткару органдары: үкімет, министрліктер, всдом-стволар, жергілікті баскару оргаидары, экімдер. Мемлекетгік органда-рынын кұрылу тэртібі мсн алдына қойылған максаттары. Мемлекеттік органдар үш топқа бөлінеді: өкілетті органдар, атқару органдары жэне сот немесе құкык корғау органдары.

Республика Президенті мемлекеггік аппарагта ерекше орын алады, ол үш биліктіңбіріне де жатпайды. Ол мемлекет билігінің барлықтарма-ғыныц келісіп жұмыс істеуін жәнс өкімет органдарының халық алдын-дағы жауапксршілігііт камтамасыз стеді. Президент — мемлекеттіц бас> шысы, мемлексттің ішкі жэпе сыртқы саясатыпыңнсгізгі бағыгтарын ай-қыпдайтын, ел ішінде жэнс халыкаралык қатынастарда Қазакстанпың атыпаІІ вкілдік ететін жогарғы лауашмды тұлға. ПрезидсІІт халық пен мшлскетгік билік бірлігініц, Конституцияңыц мызгымастығынын адам жопе азамат күқыктары мсп бостандыктарының иыіианы, орі кепілі.

Өкілетті  органлар. Жоғаргы окілетті органдарды халық сайлайды. Парламсит- заңшығару фупкциясын жүзсге асыратын Ресмубликапың ең жогарғы өкілді органы. Опыц екілеттік мерзімі - төрт жыл. Парла-меііттүракі-ы нсгізде жүмыс іс-гейтін екі палатадан: Сенат жэңс Мсжілістен түрады. Сенат обяыстардан, рсспубликалык маңызы бар каладап жэнс аетанасынап екі адамнан тнІсінше барлык өкілдік органдары дспутатга-рының бірлескен отырысында сайланатын депутатгардан т^рады. 7 депу-татты Президенттагайындайды. Мэжіліс Республиканың экімшілік-аумақ-тық бөліпісі ескеріле отырып күрылатыи жэне сайлаушылар саны шама-мсн тең бір мандатты аумақтық сайлау округгсрі бойынша сайлапатын 67 депутаттардан тұрады. Негізінде заң шьтғару тск Парламенггің кұ^ырсті, бірақ кейде басқа жогарғы органдар осы жұмысқа кіріседі. Парламент ксйбір ^авдарды қабылдау кұқығып Президенткс бсреді, оңы дслегаггылықгіаңдылыкдепатайды.ҚаІақстантарихыІідаекІпалаталык парламент 1995 жылғы Конституциясында жарияланган. Бүл Паряаментгіц кабылдаған завдарыиың, сапасын көтеруге, парламсптті біршамаіұрақгы жоие орнықты органга айиалдыру үшін колданған шара. Қазакстаіпіын сайлау жүйесі мажоритарлыктипкс жатады, сайлауга көп саяси партиялар катысады. Ёүл палатаға сайлапган дсиутаттар 25 жасқа толуы ксрск. Қаэақстан Парламентшіц ерскшелігін жоғаргы палатасы-ның күрылуы жзнс оньщ шчмет бабьг корсетеді. Депутаттардың бір жар-тысы екі жылға, ал скініиі жартысы тврт жылға сайланады. Сенатка 30 жаскатолғаиадамдардепутатболыпсайлаиады. Парламеит-иегізгі заң шығарушыоргап. ПарламеІІттіңсеалІясыоньщпалатаІІарыпьщбірлескен жоне бөлек отырыстары түріпдс өткЫледі. Парламенттіи үйлестіруші органдары - бгоро, жұмыс органдары - т.үрақты комитетгері, бірлескен комиссиялары болып табылады, Президент мемлекеттің жогарғы кызметкерлсрінтагайындағаида Парлаыеттт кслісімін берсді, олардан ссеп алады, соғыс жэнс бітім мәселелерш шешеді, халык; референдум тағай-ындау туралы бастама котсреді, консі итуциялык заңцылык туралы жыл сайын жолдауын тытщайды, өзінің ішкі сұрактарын шешеді, жэне басқа да Конституция жүктсген өзге дс өкілеттіктсрді жүзеге асырады.

Парламенттін эр палатасыныц  болек отырысында шешетін кұзыреті бар. Сеиаттағайындау мэселелерінІң көбіне озі катысатытт болса, Мәжіліс зац қозғау жэне каржы мәселслерді шешеді. Парламснт кабылдаган заң-дарға Преіидснт қолыи қояды, чаііды осыдатт койін жариялайды. Заң шығару жүмысыи Прсзиденттің өчі де аткара алады. Бүл скі жагдайда бола алады: ГІарламепттің скі палатасымыц депутаітары уақытіиа заң шыгару билігін Президсмткс 2/3 дауысмси р^қсат бсрсе, (КоІІституция-ның 53-бабы) Прсчидент зац жобалардың карау басымдылығын белгілейді, Парламснт осы жобаны еигізілгсн күштен бастап бір айдың ішіндс карауы тиіс. Заң шығару жұмысын гікелей халыктыц өзі дс атка-ра аііады, бұл жағдай рефсрендум дсІІ аталады. ҚааакстаІІнын 1995 жылғы Конституциясы осылай алынды.

Атқару бмлігі өкіметтіц  колында жииалган. Президентгік респуб-ликаларда өкімст саяси жэно үйымдык турғыдан президснт қамтитын атқарушы билік тармағына жатады. Парламенттің қіітысуымен Прези-дентбаскарады, зрікұрады,оны[(дербсс құчыреті алкалышешушіорга-ны. Кабинет мүшелері бүкіл халық сайлағаи Прсзидснт алдында дербсс жауап береді. Укіметгің нақты егеменділігі мемлекст басіпысыныц субъективтікпікірінетікслсйтэуелді.КазакстаІІРссІІубликасыныцүкімсгі - атқарушы билікті жуаеге асыратыи, атқарушы органдардыц жүйесін басқаратыи жоне олардың кы^метіис басілылық стегін мемлскстгік орган, ОпыІІ заіщьік аукьшы тұркысыиан - Копституцияда жанс колданылып жүргси зандарда белгілснгеІІ. Бұл зацда Қазақстан Республикасыныц Президентініц 1995 жылы 18 жслтоқсандағы коііституциялыккуші бар Жарлығымсн бекітілген. Президснт Үкімет мүіиелерін тағайьтндағанда Конституцияныц 64-бабыиың 1 -тармағыбойычшаПарламеІгггіңкелісімін алуга тиіс. Ал үкіметті күру процедурасы өтс күрдслі жэне бірнеше ке-чецнсн тұрады. Сонымеи, Үкімет аткару биліктІ жүзегс асырады жоие бүкіл атқарушы органдардың жүнесіне басшылык жасайды. Қазакстан Республикасыньтц Үкімстін Прсмьер-миішсф, онык орынбасарлары, Рсс-публика министрлсрі, мемлекеттік комитсттерініц төрағалары кұрайды. Үкімет нормативтік қаулылар кабылдайды жәпе нүсқаулар береді.

Орталык салалық аткару билік министрліктердің, ведомстволардың, мемлекетгІк комиссия жэне коми теттердің колына берілген, Олар карау-ындағы мемлекетгік баскару салаларындағы істің жайы үшін жауап береді. 1997 жылғы наурыздың 4-дегі Президснттің Жарлығымен Үкіметгің жаңг қ^рылымыбелгіленген: Премьер-министр, оныңорынбасарлары, Үкімет аппаратының басшысы, Нмиішсірлікжәне 11 мсмлекетгік юмитет. Олар озініц құзыреті бойынша бұйрык жэне инструкция қабылдайды. Үкімеі өзінің бүкіл қыаметіне Конституцияда және Рсспублика Президентініи алдында жауапты. Премьер-миписгр, оның орынбасарлары жэнс Үкімеі аппаратыныңбасшысы Торалқасыиың күрамына кіреді, 1 Іремьер-минист]: ІУІІНІЦ окімімеп Төралка кұрамына Үкімтін басқа да мүшслерін кіргізуп хакылы, Министрлік тиісті мемлекстгік басқару саласына басшылықты соіідай-ак заңдармен козделгсн шскті-салааралык үйлестіруді жүзеп ііеыратын Рсспублика оргалык атқарушы органы болып табылады.