Мемлекет және құқық теориясы

Ірі буржуазия саяси  биліккс колы жеткеішсн кейін  құқықтық мемле-кет орнату бағытыңан аліпақтай бастады. Бұл с;ідерде буржуачияның үстемдігін корғай гыи мсмлекет иеи қүкык орнаи көп уакыт емір сүрді.

XX ғ. коғамдыбасқарутлжірибесін шыиықгырыпкапиталистікелдер жаңа экономикалық саясатқа кошіп, халыктып элеуметтік, жағдайыіг жақсартып, бостандықшң шецберін кецсйтіп демократиялык мсмлекетті дамытуда. Бұл саясаттың мазмуны:

Қазіргі чамаида халықтыц рухани сака-сезімі қоғамдық басқаруға, когамдық мепшік ориатуга жетілссіі жоқ. Соидыктан, мсншіктіцтурлерін шсктемсй нарыкті>ік экопомикага толык бсхлапдык беру. Осы жсрде "Өзімдікі дегенде егіадсй күшім бар..." дегеІІ мақал дұрьіс кследі. Нарықтык экономика аркылы халықтың ецбскке дсген ынтасьш котеріп, шаруашылыктың, өндІрістің барлык саласында бизнесмсндердің

бэсскссіндамыту.

3) Халыққа өадерінің элеуметтік  экономикалык мүддс-мақсатын орын-даудағы іс-әрекетінс толық бостандык беріп, мемлекет тек комек көрсе-тугс тиіс. Мемлекет нарыкгық зкономика туралы занды, кұжатгарды дер кезінде кабылдап, олардың орындалуын катан гүрде бақылап отыруы керек. Әсіресе жеке меишікті қорғауды, адамдардын бостандығын сак-гауды бірінші бағытка алу ксрек.

Осы жаңа экономикалық саясат капиталистік елдердің соңғы 40-50 жыл ішінде экономикасыи дамытып, халыктың әлеумсттік жағдайын жаксартып дсмократиялык қоғам кұруыпа мүмкіншілік беріп отыр.

ҚазіргІ замаида дүнне  жүзіиің барлык мемлекетгері капитализмнің жаңа экономикалық саясатын қабылдап нарықтык экономиканы дамы-Іьш жатыр. Кеңес Одағы ыдырағанпаи ксйІн бүрынғы советтік респуб-ликалар да осы жолға бст бүрып отыр.

Әлсмдік стандарт жолына Қазақстан да бет бұрып, нарықгык эконо-миканы дамытуға кірісті. Ксңестік жүйенің жақсылыгы да аз болған жоқ: 20-60 жж. -экономиканың, мәденисттіц, қорганыстыцжетістіктері дүние жүзіис белгілІ болды. Бірақ Кеңсс Одагыныц жстістіктерінен гері ксмшіліктері басым болды. Сондыктан Одак ыдырады...

Енді капиталистік елдердің XX ғ. 30-50 жж. либсралдык-демокра-тияға бет бұрып, дамуыиың ссбептеріне кысқаша түсінік берейік.

Бірініпі себебі - капиталистік елдер 1929-1938 жж. дүниежүзілік •зкономикапық дағдарыстан Кеңсс Одағыныц бір орталыктан жоспарлау тэжірибесінің жақсы жагын пайдаланып, оздерінің экономикасының жақ-сы дамуына мүмкіншілік жасады. Жеке меншіктегі шаруашылықтарға мемлекет тиіспеді. Капиталистік мемлекетгер мемлекеттік меншіктегі йндірісте ғана жоғарыдан төмен карай жоспарлап отыр. Міне, осы тэсілді капиталистік мемлекеітер үздіксіз паидалапып келеді. Жеке меншіктегі ондіріс төменнен жоғары карай жоспарланып жақсы дамуда.

Гкііипі собсііі - Ресейде, Қытайдатағы басқаЕвропа Азия елдерінде социалистік мемлекеттер орнап, калың букараның мүдде- мақсатын орын-даймыз - қорғаймыз деген желдірме "үрандарынаи" ірі буржуазия сескеніп халықтың, саяси-элеумсттік жагдайына коңіл бөлуге мэжбүр болды. Бүл саясатты дүрыс, жақсы дамытуга гылыми-техникалыкрево-люция экономикалык жагдай жасады.

Қүкыктык мемлекет орнатудың ІІегізІІ бағып-ары: - мемлскет билік үш саласының жұмысын жаксаріу, осіресе зачның иормативтік актілсрдіц сапасын котеру; -ол нормалардың дұрыс пайдалануьш, орындалуын камтамасыз ету, халықтыңруханисана-сезімін, мәденжггііі жақсартып, котеру;

-коғамдағы қатынастарды  дұрыс, жаксы рсггсу-баскару багытьшдагы мсмлскеттік, коғамдык ү.йымдардын жұмысьш жаксарту;

-бостандыкты, тсіідікті,  оділсттікті, дшократияиы дамыту;

-зацдылыкты.күкыктыктәртіпті  катацсактау.

Қазакстан Республикасыныц  Копституциясы бойынша күкықтык мем-лекет калыптастырудыц иегізгі багыттары дсмократиялык, зайырлы, қу.кьтктык, элеуметтік мемлскет кұру (1-болім).

Демокраі  ІІнлык мемлекет- Казақстан алдымеи Конституция кабыл-дап, тікелей басшысын жэне Парламетттті үкімстті тез арада күрып алды. Кейін сайлауын мерзімді уақытта жүргізіп отырды. РсСпубликаның жо-ғарғьт органдары аркылы көшиілік казақстандыктардың сркіи шынайы апықтауға және мүддесін барыиша жүйелі корғауға қажетті мүмкІндіктер берді. Демократиялық мемлскст элеуметтік жәие үлттық нысаидарына қарамастан, азшылык псн жекелегсн азаматтардың мүддесін білдіруіне мүмкІттдіктер берді, мемлекеп Ік қьометкс араласып, азда болса катысуға құқықтар берілді. Дсмократиялык мемлскст кызметінІң түбегейлі ІІриІ[циптсрІиіңбірі-"К(м-амдыктіпулықпспсаясІпұрактылык"(1-6'2-т.).

1:ІиІ,Ір.и.І мемлекст - Қазақста» Рсспубликасында діии мексмслер мсмлскстте» бөлінгсиіи білдірсді жәис бүл Қазакстандагы ислам мсн православиелік тагы баска памымдық ағымдарга бірдей катысты. Діни Іісгізде партня кұруға жол бсрілмсііді, Наныы немссс атеизм мэсслесі -эркіміііі^ жеке басъшыц шаруасы. ЕлдеІ'і діи үстау бостаидыгы мен діни бірлсстіктердің жүмысы жөніндсгі заіщылыктарды мемлскет белгілеп, бакылайды.

К\ кі.ікіъік мемлекет- Қазакстаниың барпык органдары мен лауа-зымды адамдарының қызметі күқык пормаларына байланысты, соған бағыітышты, жоне соған сойкес іс-эрскет жасайды. Кұкыктың негізгі принцнптері:азамаггарүші[[-"заңғатыйымсалыі]бағанныңбәрінерүқсат етіледі", мемлекеттік органдар мен лауазым иелсрі үші:: - "Завда накты ІІе көрсетілсе, соғап ғана рұқсат". Барлық заң жүйссін жақсартып, эділеттікті жогары дзрежеге көтсру жэие азамат қүкығы мсн бостанды-ғыІтхалыкаралыквлиІомдсцгейІЕІсжсткіэу КазакстаІІмемлекетініңноІ'ізгі міндсті. Құкыктық мсмлскочте Зац бір элеуметтік топтыц емес, халык-тыц шыиайы еркіп білдірсді, Мүндай мемлскстте зациың рухы үстемдік етеді. Барша адамдар, ец жогары дорсжедсгі лауазым нелеріне катар-дагы азашГгарға дейін заіідардыңбүкіл халықтыи мұддссі, игІлігі үшін жасалып, қолданылатынын, заіщар адамдарға кажет қоғамдықтэртіпті орнататынын, адамдарга отбасын кұрып, осіп-өнуге, өзі қалаға» жүмыс-псн шұгылдануға, өздеріи сркін ссзінуге, қоғам ісіне катысуға жағдай туғызуы керек екенін тұсінуі кажст.

1. Сонымен, Кеңес Одагы ыдырағаннан ксйіті барлықтәуелсіздік алған рсспубликалар, соныц ішінде Қазақстанда реі}юрматорлык проиесс аркылы коғамиың саяси-экоіюмикалык кұрылысыида көп озгерістер болды. Қоғамдықғылымдарда жаңаша ғылыми зертгеулер басталды. Мемлекет пен кұқыюы дүниежүзілік заң ғылымдар туралы концепциямен бірлестіріп дамытуға мұмкіншілік туды. ОтаІІдық кұкықгану, философиялық, эко-номикалык, саясн ой сана, пікір кұқықтық дсмократиялык мемдекет ту-ралы ғылымды зсрттеуге, дамытуға бет бүрды.

 

 

 

 

 

3-БӨЛІМ: ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ

9 - такырып. ҚУКЫҚТЫҢ ТҮСІНІП  ЖӘНЕ МАЗМ¥НЫ

1. Қүкык туралы негізгі  теоринлар

Кұкык мемлскетпен біргс  қоғамныц объсктивтік даму процееінІң нэтижесіиде омІрге келді. Алғашкы коғамдағы әлеумстгік нормалар: эдет-ғүрыгт, салт-дэстүр, мораль, діии өсиеттер, мемлскеттік жүйсде бірте-бірте екінші катардағы нормаға айналып, кұ.кык элеуметтік негізгі нор-маға айналды. Адам когамы мыіщаган жылдар омір сурІп келді, Сол көне заманнан ғалымдар кұқықпен мсмлекет қапіан пайда болды, калай дамып келеді? -деген мэселелсрмен шү-ғылданып, ғылыми зерттеулср жасап келді. Ойткені құқықтың мазмүнын, тарихыи, белгі-нышандарын жақсы бІлу қоғамды дұрыс, сапалы реттсп-баскаруға өте кажет.

Қазіргі замандадабүл мэсслезаңғыльшыньщкүіітпртібінентүскен емес. Вүл мэселемеп толып жатқан ғалымдар, теориялар шүғылдануда. Қоғамның диалсктикалык даму ІІроІдесіІІе спйксс қукық туралы көзка-рас та, пікірлср де эртурлі болды. Қүқық туралы псгізгі тсориялар: та-биги, тарихи, реалистік, соцнологиялык, ІІормативтік, психологиялык, матсриштистіктсориялар.

Табиғи теория - бул  тсорияпьщ мазмүны көне дэуірдс  калыптаскан. Теорияның мазмүлты - адамдардың табиғи жэне мемлскеттіц өмірімсн байланысты күқықтары меи бостандыктарын ешкім шектей иемссе жоя алмайды - деп түсіндірген. ЦицсроІІ - табиги бостаидыкка, кұкыкка карсыкелетін мемлекетгікзаңболуғатиіс смсс — деген. Табиғи теория-ІІы орта ғасырлардың галымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. өтс жақсы дамытқан. Дамығаи елдсрде табйги элеуметтік норма мсн құкықты бір-біріпе қарсы коюдың негізі жоқ. Олар қогамды бірігіпбасқарады.

Тарихи І сорпн - бүл  теориялыц окілдері күкык адамдардыц рухани сана-сезІмніц даму Ііроцесіисн оміргс келіп, калыптасады деп түсіндіреді. Оған мемлексттің қатысы жоқ- деп уағыздаған. Адамдар субъсктивтік жолме» табиги бостандыктар мси қүқықтарды жоя алмайды, тек қогам-пыцдаму процесінен калыптаскаи катыпастарды реттсйтін, басқаратын нормаларды өзгертугс болады. Бүл тсорияның окілдері: Густав Гуго, Карл Савинын, Фридрих Пухта, ІІІтильт.б. 'Чмуы өзінің эволюциялык ішкі

. реалистік теория - Қ¥ҚьІқт)^_{рыпжатады}.ОныңдамуьІнасыр-себептері аркылы өзгеріп, ескіріп,',- _ _деп у_ағыздаған. Бұл теорияны _ткы жагдайлардьтң әсері мол бол.^ _мсмлекетпен байланысын, к^кықтыц бірлігін, дамуын, ,^_{болатынжо1ісм}емлекеітінбакы-субъектілсрдіц құқығының мінде

лауын костайды. ,'   _калыптасқан теория. Бүл теория

Әлеуметтік теория - XX ғао,*»_ык:гық тэртібін жан-жақты ғылы-кұкыктык катынасты адамдардыі:,   екілдері Эрлих, Леон Дюги, ми тұрғыдан зерттеуді жақта|^у,_ІДІ қ^кыкгык элеуметгік мазмұ-С.М.Муромцев, Г.Н.Шершеневич.т _мсмлекетгі жактайды. нынзерттеугекөңілболеді,күқыь.^_еуметті_{к өм}ірдің сыртқы қарым-Нормативтік тсория - Қ¥қы¹^_дьіңмұдд_е._мақсатьпіорыіідаудеп қатынасын реггеп, басқарып, ада\е^ _өзі_{н саяс}ат пен идеологияға кос-түсінеді. Заң ғылымы кұкыктың 'Клгі-цышандарын жақсы зертгеуді, пай зертгеуді жақтайды. Құкыісгь'^^^^ _актілерді жоғарыдантөмен күкыктык мсмлекетті жақтады. Н> 1Ц,_сынады. Бұл теорияның, өкілдсрі: қарай сатылап зертгеуді, бақылау ^р_ОДц_ев. Р. Штаммлср, Г. Кельзен, П.И. Н\_сы_рдың басында жақсы дамыған

Психологиялык теория - X*  _кү_КЫкадамдардын психикасыпың 
тсория. Тсорияныц негізгі мазмұІДуң_СЫр_ТКЫі_с-эрекетінс,жұмысына 
іиікі кұрылысында калыптасып о^.ч^^ң _сыр_ткы тэртібінін, мінсзінін, Іс- 
осср стуі. Адамтіың ішкі сана-сезГІС^- _этикалық сана деп атаііды. Бұл 
эрекстініц байлапысын ПетрижІ^_{КІ; т¥лғалык} (автоіюмдык) жэне он 
теория кұкықты екі түрге бөледі *^_ж қ^қық-жеке адамның ішкі үлты- 
жағымды (позитивтік). Жске тұлі^дду _Оң жағымды позитивтік кұкык 
нан қалыптасатын елсгізу, катты'^ _{Іш сеп}у_шіліктен қалыптасатын пси- 
- баска адамның беделіне, абырс' 
хикалық көзкарас. ^_{ык сая}си-экономикалык үстемдік

Материалистік теория - І¹^ _корғайтын нормативтік актілсрдін жүргІзетін таптың мүддс-мақсаті^э_лементген түрады - дсптүсіндіреді: жиынтығы. Құкыктың мазмұны ^ д,_{ың мүддес}і экономикалықбазиспен үстемті"і^_оцссі_н үщ кезеңге бөлуге болады:

Бүл теорияныц тарихи дамуд_іШ ^үсіну жэне оның когам дамуын-Бірінші кезсң - кұкықтың мазмі І^ңң болашағына көзқарасы; үшінші дағы маңызы; скіиші кезең - К¥"^_малау. кезсң - марксистік көзкарасты ^_ЫКТЫң мазмұнын түсінуі дурыс еді -

Біріиші ксзевдс гылымның ку^_{тық К}үреспен тыгыз байланыста бо кұ-қықтыц экономикалык және 1луы. Екіпші ксзеңде - буржуазнялық мсмлскет пен құкыктеориясының мазмунын біржақты зерттеп, оиың проірестік рөлін, мшіызын дэдіыс түсінбсді. Қогамиын болашагын кукыктык мсмлскетпсн байланыстыр-мады, Үшіиші кезснде кейбірелдсрдіцбасшыларымарксщмпіңмазмұ-нытт бүрмаітап очдсрінің әкімшілік-лміршілік, тоталитарлық саясатын корғау үшін ІІайдалапды.

Жоғпрыда көрссгілген  күқык тсорияларыііың жске алганда  дұрысы да, б^рысы да баршылык- Бірак барлыгының мазмұнын біріктіргенде і бірнеше дұ-рыс қорытьшды т_ү_жырымдар шығаруға болады:

• кұқык әлеумсгтік едбылыс, отісыз дамығап қоғам болашақ емес;
• кұқық қоғамдык жэне жекс адамдардыц мүдде-максатын корғай- 
  тыннегізгі кұрал;

-құқык меншікчің барлықтүрлерін  коргайтын нсгізгі күш;

-кұкықмемлекегтікалыптастырғанжэисоиыңбакылауындағы, қоғам-дық тәртіпті қоргайтын күрал.

СоІІымеп, кұкык жске түлғалардыи  эмжомикалық, саяси, олеуметтік т.б. бостандыгын, тсңдігі» қоргайтыи исгізіч қурал. Кұкык қопшпың объективтік дамуын камтамасыз стіп, омдіріс псн сұралыстып ара каты-Ішсыи реттсйтін нсгізгі куш-құрал.

2. Қүкықіыц ІусіІІіІі '.ь.иң¹

Құқьтқ әлеуметтік Іюрмалардыи  срскшс жүйесі болып, мемлекстпеи бірге өмірге келіи, коғамды реттеп-баскарып отырды. Олар коғамныц, объективтік даму процесінің тапабына сэйкес калыптасты. Бірақ эр елдің ерекшсліктсрінс сэйкес кұкык пеи мемяексттің нысаиы эртурлі, мазмұ-ны бірдей болды. Бұл жердс кайталап атейік, - кұқық пен мемлекеттің емірге кслуіпіц, қалыіітасуының Ітегізгі объеюивтікзаидары: косымша өнімиің пайда болуы, жеке мсншіктіц калыптасуы, тапгардың арасында күрестің басталуы, кайшылықтарды рсчтеп, қоғамды баскару ушін қүқық псн мі;млскеттін өміргс келуі. Бу_л объективтік даму процесі қогамиың алдыиа біртісше талаптар койды:

• қопшііыц якімиіілік-тсрриториясыида туракіъі тэртіп қалыптастыру 
  кажст бо;Іды;
• қоғам бірксше таиқа, тоика беліігіп, олардьщ арасыида қайшылық- 
  тар басталып, оны реттсп, қогамды басқару ксрек болды;

-ру меи тайпалардыц,  мемлексттік бірлсстіктердің арасыітдағы  қай шылыктар күреске айналып, күрес соғысты омірге әкелді. Міне, бұл күрес-кайшылықтардыбейбітшілікжолмсн шешіп,реттеукажетболды.

Қоғамиыц объсктивтік  даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшіп кукықтык Іюрмаларды қарқыиды, сапалы дамытып, қарым-каты-цастарды тағы басқа кұбылыстарды рсттеу жұ_мыстары басталып, коғам-ныи жақсы дамуына жагдай жасалды.

Енді құқықтың түсінігіне жэне мазмұныпа келсск, оның саиқырлы түсінігі, санқырлы мазмұны бар деуге бояады. Ол қоғаммен бірге диа-лектикалық даму процесінде болғандыктан, оның мазмү.ны сапқырлы бағытта дамып, байьш отырды. Ғалымдар құкык™ зерттегенде бір-екі қырынан мазмұнын анықтап эр турлі қорытынды тұжырым жасап отыр-ды. Мысалы, Аристотель қүкыкты саяси шындык, әділеттік, - деді. Орта (асырдың ғалымдары — құкық діни Іюрма, Ж.Ж. Руссо - кұкык қоғам-дыкбилік-дептусіндірді. Осы мікірлердіцбэрі дұрыс.