Мемлекет және құқық теориясы

(Рим мемлекеті).

Осы сыртқы және ішкі функцияларын жүзегс асыру үшін мемлекетгің апмараты ыңгайлы еді, оның дсмократиялык  формалары да ксздесстіи.

Көнс дэуірдегі антикалық  мсмлекеггер рсспублика жэме монархияга бөлінеді. Греция, Рим, Спарта республика жәпе мотіархия болғаиы мәлім. Республика аристократиялық жэне демократиялык түрінде болатын, ал монархияныц тек шексіз монархия болғаны анык белгілі.

Қүлиеленушілік антикалык мсмлексттердің арасындагы ең ірі жзне соңғы мемлекет - Рим мемлекеті. Оның патшалық, республика және империя кезендері болды. Рим мемлекстіндежақсыбелгілі кұқықжүйесі Күрылды. Рим кұкығы бүкіл дүние жүзіне эсерін тигізді.

Оріа ғасырдардың мемлскеттсрі. Феодалдық мемлекеттердін Күрылуының екі жолы бар: біреулсрі кұлиеленушілік мемлекеттердін дамуынан пайда болды (Үндістаи, Қытай, Византия), екіишілсрі рулык когамнан пайда болды (Ресей, Араб халифаты, Фраик мсмлекеті). Оларды да скіге бөлуге болады - Азня, Африканыи және Европанын мемлексттері. Орта гасырлардың дамуы 476 жылдан басталады, бұл Рим империясының құлаған жылы. Рим империясытіың орпыида Франк мсмлскеті пайда болды. 628 жылы мұсылмамдар мсмлекстінің пайда болгаи дәуірі. Европадагы феодалдық мемлскстгсрдің дамуьшьщ үш ксзсндсрі бслгілі: сртс - фсодаллык монархия, сословиелік - монархия жэпе шексіз монархия. Шыгыс мемлекеттсрі бүндай кезендерге боліттбейді. Феодалдык мсмлсксттсрдің негічгі пышаиы - жерге жеке меншіктің калыптасуы. Феод-дегеіт соз -толықжскс мсншіктегі жер. Феодалдық жеке мсншіктің тағы екі түрі бар: аллод жэне бенефиций (аллод-жсрге жеке меншіктіц мұрагерлік жолмсн көшуі; бенефийде-мұрагерлік жерге кұқықжоқ), Бүл исрархиллык (жүйеде) эрбір топ озінің жеке орнын алады, сол орны кұкыктык жагдайды белгілейдІ жэне жер иеленушілігімен байлаиысты.

Феодалдық иерархиилык  кукық- Феодалдар біриеше топқа болінеді: мысалы, Францияда граф, герцог, рыцарь, птіркеу кызмстксрлері, шаруалар, құлдар. Феодалдықрентаның үіп түрі болды: ақшалай, барщипа жэне Іютуралдык репта, Фсодалдык мсмлекеттің ішкі фупкциялары: жеке мспшікті қоргау, ІІІаруаларды жэне баска жай адам-дарды канау, тэртіпті қорғау, салык жішау, шаруалардыц котсрілістсрін басу. Сырткы функциялары - баска халықтарды тонау, өз мемлекетін қоргау жзмс көріпі мсмлекілтсрмеіі карым-катьшастарды күру. Фсодал-дык мсмлекет өзіпіц билігін шірксудің эссрімсн күшсйтгі. Феодалдык когам Інірксудін кушінс, баюыиа жағдаіі туғызды. Шіркеудің коп жсрлсрі, шаруалары жэне баска да баіілықтары болатытт. ІПірксудің билігін дэлел-деу үшіи эртүрлі теорияларды ІІІығарды, Мүсылман, Христиан, Като-лик, Ьуддистік мснііт-іиірксулсрдін арасында бірталай айырмашылык болғанымсн, коғамдағы қүқыктык жағдайлары бір-біріне үқсас. Шірксудің күшейген де, элсіреген де кезендері болды. Феодалдық мсм-лскетгср кебіне ыдырағаи.ұксас мемлекеттер болатын, Бірак ксйбір кезде олардың күшейіп, ірі, мыкты мемлекет кұрған кезеңдері де болды. Мы-салы, Омсйядтардың араб халифаты, Фраитшяның шсксіз монархиясы. Бү_л кезенде Құран, үлы Еркіндік Хартия, Каролитіа, Аптын Вулладсі'сн белгілі феодалдыкактілерқабыллаилы.

Феодалдыкмсмлетссітсрдіндамуыбуржуазиялықреволттіияғадсйін  созылды. 1640 жылдан бастап кслесі кезсц жана дәуір басталды. Капи-тализм очімің 300 жыл тарихында уіи ксзеңіісч өтті. БіріІІші кезсң-ли-бералдык капиталичм XVII гасырдың ортасыпаи XIX ғасырдың аяғына дейі». Екіиші ксзең-импермаличм дауірі XIX ғасырдың аяғыігаи XX ғасырдыц ортасына дейітт. ҮІІІІЕІШІ ксчсң - олсуметгік (коғамдык) капи талшм XX гасырдың ортасынан 2004 жылга дейін. Еұл кечсіще ғылы-ми-техтшкальтқпрогрестін,демократияныңжаксы дамуы. Экономикада мемлексттің макробакылауының орнауы. Қазіргі заман бейбітшілікті, халықтар достыгыи, демократияны дамыту. Каниталистік мемлекеттің ІІегізітІ жеке меншіктің коп түрлері кұрайды, жеке меншік кұ-кыгы сц касиетті жэне жоғаргы кұкык болыи жарияланды. Заңиың алдында бәрі тең. Бүл ксзевде мсмлекетгің маньпды прогрессмвтік ІІринцилтері ньт-каіітылды:биліктіңболінуі,заңііытіжоғарылығы,күкыктыиалдыіідабэрі тец, азаматтардың саяси, элеуметтік жәнс жскс кұкықтары мен бос-тандығы, заіщылық, соттың тэуелсіздігі жоне т.б. Құкыктық мемлекеттің түсіііігі анықталып, коп конституциялар осы термияді қолданатын болды.

Әрбір кұкыктык саланыц  өзінің прогрессивтік жерлері бар. Мысалы, қылмыстык сала мынандай пегічгі принциптсргс кепілдік бсреді: занда жазылмаған іс кылмыс емес, бір кылмысқа бір жаза, жазаның ауыр-лығы қылмысқа сэйксс болуға тиіс, адамды кииайтыІІ жазалар қолдаң-бауы тиіс. Лзаматтык кұқыктық салада шар-гтардыц және өиеркосіптің бостандыктары,нскенімемлекеттіцтіркеуі,І^кедескіжактыңтсІІдіп.

Мемлекеттердің көпшілігйідс коиституция қабылданып - қоғамнын ІІсгіугі карым-катынастарыи рсттеп, азаматтардын к^қыктары мен бос-тандыктарына кспілдік бсреді. Заіщар жазбашатүрде кабылданатын бол-ды. Вуржуазиялык к.ұқыкгык актілсрдің арасында срскшс орын алатын Франиияның 1789 жылгы Азаматгык жэне адамның қукыгы туралы дек-:іарациясы, АҚШ-тың 1776 жылғы Тэуелсіз декларациясы, Англиянын Хабеас корпус актісі; Наполеонның баскаруымен алынған кодекстер жанс басқа құжаттар проірессивтік дамуға ықпалын тигізді.

1917 жылдан бастап Қсңестер Одағында (СССР) Европаның жэне Азияныд бір елінде сошадисгік мемлекетгер өмірге келді. СолтүстіІ' Кореи, Вьстнам, Куба мемлекеттері қазір де өздерінің социалистік бағы Тыи өзгерткен жоқ. Қытай мемлекеті ерекше Кытайлық социализ^ когамын кұрады деп жариялағаны мэлім. Бірақ социалистік мемлекет тсрінің кайшылығының саяси жүйесі, кұрған рсжимі, колдапған эдісі халыққа карсы жүргізген саясаты, азамаітардыц күқықтары мсн бостан дықтарыпың шектелуі, слдс экімшілік-эміршілік басқару жүйесі қалыг тасып, партияныңдиктатурасы орпады. Сөйтіп, социализмиің ізгі маи саттары қаііға боялды. Казармалыксоциализмніцелгс, халыккажасага озбырлығы бұл күні баршаға мэлім.

Паргия бияігіне технократтар келді. Билік жүйесі олигархияға ұлаі ты, талантты, ойшыл знялылар қугынга үшырады, Колында бшіігі бар үстем таптың калыптасуы сияқты күбылыстар халықпсн байланысын олсіретті. Экоиомикадағы қолдаи жасалгагг Інарыктау меи саяси-рухани өмірдсгі тоқырау кайшылыктары, Қаэавстаядағы 1986 жылш желток-саи окиғасы Кенес Одагьшыц қүлауына негізгі себсп болды.

Тарихи шыидыққа жүгінсйік. Марксизмнің социалистік когам  тура-лыілімі-ХІХгасырдыңҰлыжетістігі. Марксизміпцэкономикалыкілімін бүкіл оркениеггі халыктар мойындайды. Соцнализмнін Рсссйдегі сэтсіздігі Сталинның марксизм ілімщ тұтасымеп жокка Ілыгарып елімізде «Стали-низм» саясатың орнату еді. Әлемдік капитализм социализм ісінен көп нәрсені үйренді: жүмысшы тобының революциялық жігерін эволюция-лық даму арнасына түсіру үшш элеуметтік мроблемаларды шешудің социалистІкэдістерін қолдады.

Ендсше, XX ғасыртарихын жазу барысьшда объекі ивтІ түрде корсе-ту керек. Коммунистік идеал - күбыжьщ смес, ол кеше ғаиа миллионда-ған адамдардың арманы ғапа емес, омірі болған тарихи күбылыс. Біздің бүгінгі тэуелсіч когамымьп сол СОЩШЛИЗМЕІЩ ішінен ІІІықканын үмы-туға болмайды. Тек әділдіккс жүгініп, отан тарихып жайлаган аңыч-миф-тсрдсл акикатты айту, ІІІыидыкка жсту иитсллсктуалды азаматтардыи қарызы меи парызы болса керек. Сопда гаиа болашак үрпактыц тарихи саиасына ко;гсңке түспеііді, апа сүтін смгсн, ата тарихыиан сусындаған ү_рпак каиаттатта^ты.

4 -такырып. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНЫ

1, Мемлекет  ІІысапыІІыи түсінігі, мазмұмы жзне  мемлскетті басқару нысаны

Мсмлекетгіңсырткы нысапы мен ішкі мазмұнының диалектикалык бірлігі байкалады. Мемлексттің нысаны когамның экономикалык, мэде-ни, рухани мазмұнына байланысты. Демократиялы мемлексттер туралы айтатын болсак, олар тек қана республика нсмесе шектелген мопархия түріпде өмір сүреді. Ал шығыс мемлекеттерде көбіне монархиялык бас-қару болғаны жақсы мэлім. Қытай, Үндістан, Египет, Англия, АҚШ мемлексттерінің философтары, Аристотель, Монтескье, Локк, Вашинг-тон, Де Голль мемлекеттің нысанына көп көңіл бөлгсн. Мемлекеттің мазмүны оның нысанынан болінбейді, олар бір-бірімен тыгыз байла-

ныстадамиды.

Тэуелсіз Қазақстанда екі жылдаіі  кейіи 1993 жылғы Конституциясы-Ітын орііьша скінші 1995 жылғы Конституция  алынды. Бұл соңгы Кон-ституциямемлекеІтіңсыргкынымІІынозгортіІт.Қаэакстандапрезиденттік республиканыцсаясн режимі кұрылды.

Мемлексттіи тарихи даму процссінде оның иысаиына бірнешс жағдзішар эсер стеді. Біріиші жағдаііға географиялық, климат, тарихи факІорлар жатады. Егер мемлекст коптиттентте калыптасса Ітемесс оныц шскарасы теңізгс, мүхитқа шықса, бүл скі жагдайда екі мемлексттін «ысаны скі түрлі болады. Аралда орналаскан мемлекеттсрдік континештік мемлекстгермен салыстырғанда демократидлык режимдсрі күштілеу екені байқалады. Шығыс мемлекстгерде бірінші ірі цивилизациялардың дамуы ұлы өзендермен байлаиысты болды: Қытайда- Хуанхэ, Египетте -Ніл, Вавилонда - Тигр жэне Евфрат, Үндістанда - Ганг. Шығыс мемлскеттерде — монархия, Европада - шектелген мопархия немесе республика құрылган. Ежелгі демократнялық республикалар Жерорта теңізінін жағасында орналаскан. Ол мемлексттер шапшан, жаксы дамығаны белгілі. Қазакстанның

гсографиялық жағдайы  скі бірдсй - Ресей жэнс Қытай сияқты ірі мсмлскеітермен көршілес болуьт, тсңізге кашықтығы жэнс ащықтікелей жолдыи жоктығы мсмлскеттіц дамуына едәуір пүксаь

келтіріпошр. Мсмлекетгіц күрылысыиа экопомикалыкжәне саяси жағдайлар әсері^ тигһеді.Мысалы, Үидістаниыи мемлскетк рылысытуралыкатаңкағиДЕ болған: патшаньтц эділстті болуы, жекс мсншікті бүлбайтын, брахман дардьт сыйлайтын жоне олардың айтқаи ақылдарын тындауы міндетті болған. Бұл туралы Ману заидарында айтылган. Ресейдің фсодалдык мсмлекетінде халық жиналысыиың, сотгыи, рулык кауымиың рөлдері көпкс деііш сақталып келді. Саяси жағдай, топтардыц арасындағы карым-қатынастаріііислеііісксижагдіійлардадсмок-ратііялыкбаскарутуршіыайту қиып. Дағдарыс ксзіндс көбіпс мемлекетті баскару бір адамныц колын-да болады: Наполіхш, Рузвельт, Гитлср, ПІІІючет. Ал мемлекеттің экоіго-микасы жақсы дамыган кезде, жағдаіі тыпыш уақытта дсмократиялык эдістер жақсы қолданатыны шлім (Греция, Рим, Швсйцария, Бельгия). Мемлскеттіц күрылымына қоғамныц ұлттык қүрамы, тарихи әдет-ғүрьштары ІІемссе ерекшс тарихп жағдайлары да эсерін тигізсді. Ресей, Үндістап, Амсрика, Мсксика мсмлекеттері көп ұлттык мсмлекеттергс жатады, сондықтан олардыц мсмлекеттік кұрыльшдары - федерация. Ал Жапония, Германия, Польша бір үлттык мемлексітер, бірак біреулері Іүгас мемлскст, екіпшілсрі, мысалы, Германия - федерация, Бул жағдайды анытаау үшшГерманияІІьтңмсмлекеттікпроІІссіІіжәпетарихьшжақсыбілу керок. XIX гасырда Пруссия меІІ Лвсгриямыи гегемония үшін күрссі Прус-сияІадпжсңісімеІІаяқталды.БіракфеодалшшссзщіІІеІг ГсрманияІІьщкапи-тализмі-скөшкепімсибуржуа-іііялыкмемлскс-ітііікіілыіітасуыііякталсанжок. СоидыкІІІІІ.казірдеІгемістсрбіриешстоуслдімемлскеттердетүрадыІФРГ, Швейцария, Австрия -оларфедсраңпяпіжатады,

Қаіақсган жеріндс к«ІІе  дяуірдси казактыи арғы атасы түріктер, бсргі атасьт қыпшақтар емір сүргсм, XV ғасырда кдзак хаидығы кұрылып өзінін тэуслсіз мемлсксті болган, Қазакстан көіі улттык рсспубликага айналуы XX ғасырда болды. Сондыктап, КазакстаіІ Республикасыиыц казіргі Кон-ституциясы біртұтас, бөліибсйтін мемлекст болып жарияланды.

Мемлекеттіи нысанына - хапықаралык  жагдай, мемлекеттердің ара-сындағы  карым-қатыиастар, жэие абыройы күшті  адамдардыц істсрі де эсср етеді. Отарлык мсмлекеттердің басқару нысанына бұрынгы метро-полия мсмлекеттеріпіц нысаны үлгі болач ыны мэлім. Дамыған елдсрдіц саяси-мемлекеітіккұрылысы, олардыңдсмократиялыкіс-арекегтері да-мушы елдсрге коп эсср етуі объсктивтік процесс. Мысалы, Ұлыбрита-ния бүкіл Европа контипснтінс, Жапоиия және Скандинавия мемлсксчтсріие очініц ІІІекчслгеІІ копстичуцинлық монархиясын үлгі ретіидс сыйлағаны белгілі, Ал АҚІІІ о-зіиіц көрші мсмлексттеріне жзнс Іюсттоталитарлык мсмлскеггергс прсзидегптік республикасьшыц эссріи тигізді.ФранциядагаДсГолльқурғам парламепттікрсспубликадакейбір мсмлсксттерге эсеріи тигізді. Республиканың мемлскеттік кұ-рылысына саяси күшті адамдардыц кызметі жэне жүртген саясаты осерін тигізеді: Гитлер, Рузвельт, Шың-гыс хан, Абылай, Петр 1, Ататүрік жәнс баскаларын ескс алсақ дұрыс болады. Марксиш - Лениішзм саясаты бір коптинситтің мемлскеттсрінс 70 жылдан аса үлгі болды. Тек капа Пвразия смес, Куба, Вьетнам, Ко-рся, Африканың мемлексттерініңтарихына ықпал жасағаиы мэлім.

Мемлскеттін дамуыиа діни факторлары да осерін тигіэсді. Мүсылман, католик, христиан, буддистік мемлекетісрдің ездеріне тэн нышаидары бар. Сонымен, мемлекеттіңсырткы формасын анықгау үшін көп фаюілерді

герец зерттеу керек.

Оку эдсбиетінде мемлексттің  нысаны көбіне үшке белінеді - басқару нысаны, мемлексттің кү-рылымыныц нысапы жэне саяси режим. Ал негізіндс мемлекеггіц нысаны тарихи кезеңмеп жзне арбір мемлексттің ерекшеліктерімсп байлаиысгы ексні мәлім. Сондықтан, мемлекеітіц эрбір пысанының көп варианттары бар. Мемлскеттерлің дамыған кезінде осы үш элеменперінін біреуі бірінші орынға шыгады. Қазіргі Ресейде мемлекетгіц екінші элементі - Рессй федсрациясытіың пегізгі принциптсріп сақтау үшін Шешсі! республикасымсті соғыс эдісін қолданғаііы бслгілі. Вүл Рессй фсдсрациясының мықтылыгып корсету, негізгі приііциитерін сактау үшіи істслген саясат. Бул мемлсксттің кү-рылым нысаиын бірінші орынга койып отыр. АҚШ 1860-1864 жылдары Солтүстік пси Оңтүстіктіц арасындағы соғыс кезінде федсрацияиы сакгау мақсаты мемлсксттің негізгі иысаны болдьт. Фашистік режим кұрылған кездс мемлскет нысаныиың саяси режимі біріпші орынға шығады. Бейбітшілік кездс экономикалык дамуы жогары демократиялық мемлскеттсрде баскару нысаны мемлексттің сыртқы жағдайын белгілсйді,

Мемлексттін баскару нысаныпа онын жоғары, орталыкжэне жергілікті сіргандарыііынкүрылуы,олардыңқарым-қатыпастарыкаидайпринңип-псн қалыитасты, халык оларды сайлауына кандай түрде катысады дегсн сүрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарыныц арасында баскару формасы мацызды элемент болып саналады. Баскару нысаиы монархия жэне республика екі түрге бөлінсді.

Мопархия жоғаргы билік  бір адампың қолында болады жэие бұл билік Мүрагсрлікпен беріледі, Монархияныц бслгісі; мемлекетті баскаратын адамның билігі оған экесініц нсмесе баска туысқапдарыпың қолыкаи көніуі, Соидықтан оиын билігі - мүралық билік. Тактын кошуіиіц скі әдісі бар: піыгыс жэііс ксйбір Ьвропа мсмлскетгсріндсгактск ер адамдарға беріледі. Ал көпшілік Европа мсмлскеттеріітде сркек адамдарға да, ойсл адамдарға да беріле береді (Рессй, ДаІІия, Англии). МоІІархияпыц оз-бьтрлық жолмсн дс кошуі мүмкін: Наіюлеом, Каролинітсрдің туқьшда-ры, Нильгельм Орамский. Англияда дацқты революция арқылы монар-хиятүпкілі патшальщорііагиныбслплі. Монархияттыцкошуііііцүшіііші түрі бар, моиарх бірнешс аксүйектердін түкымдарынан сайланлы (Ма-лайзия). Тарихта скі монарх болгап мемлскеттік басқару формасы да кездесксн (Спарта). Тоталитарлыкрсжимдердс Коммунистік нартияныц басшысыпыц билігі монархтьщ бнлігінен дс күшті болды.

Сонымен, монархтыц бішігі кобіпе мұрагерлік билікке жатады, ол өзінің қызмстіне күдайдан баска сшкімнін алдында жауапты емес, ол мемлекеттің басшысы, кұкықтың қайиар көзі, оның атынан сот, мсмлекеттің атқару фуикциялары жүзеге асырылады, ол эскерді баска-рады, мемлекеттің атымсн шарт кұрады. Монархтың біриеше жоғары аттары мен титулдары болады, оны асырау мсмлекеттің міндсті. Мыса-лы, Англияның королше ІббОжылдан бастап цивилдік кағазбен парла-мент муқтажына керск акпшны берстін Йолды, Королдердіц сарайлары, киімдері, әскерлері мемлекеттіц міндетшдс болды. Королді асырау мсм-лсксткс отс ауыр болса да, коп мсмлекеттер королден жэие моиархня-даи басыи тартқысы кслмсііді. Қазіргі Апглиимың королі - Елизавета II мү.ражалғастьтратыіібалаліірыі[ыіиібі.іро]"!ыогскуштіболмады,скібаласы жэнсқызы искссін бүчып,ажі>ірасып кстті. Бірақ )997жылы Англияиың азаматтарынан "Король Англияға керск ІІс?" дсп сүрастырғанда, 66 процснті мопархия да, король де сақталсьш деп жауап берді.