Мемлекет және құқық теориясы

Мсмлекеттік шзмет азаматтар  мси когам үшіи максимальды түрдс ашык болуы тиіс. Опың уйымдас-гырылуыііыц жариялылык кагидасы оның табиғаты мен багытыиаи шыгады.

Экономика да өзгеріп жатыр. Жыл өтксн сайын ұлттык рытток то-лыкқаиды бола түсудс, Мемлекеттіц ішкі экотюмикалык комплсксі калып-тасты, Экономикалык қу-рылымдык кайта күруы журіп жатыр, Қазақ-стан халықаралық рынокка да жап-жақты араласуда,

ҚазақстаІІ егеменді, тәуслсіз мсмлскет ретінде калыптасты жэне элемдік қоғамдастыктыц толық қүкылы мүінссі, оның ажырамас бөлігі. Б¥¥-ның мүшесі болды. Қазіргі кечде Қазакстан Республикасы элсмнің 117 мемлскетінетаиылды, олардың 105-мсн дипломатиялық қатынастар орнатылды. Мемлскстаралық жэне үкіметаралық 800-ден астам Шарт-тар мен Келісімдержасалды.

Бұл ксзеңде сліміз үшін мсмлекеттікқұрылыс мэсслслеріиіңбірінші дэрежелі мацызы болды. Жаца мемлскеттіліктіц іргелі нсгіздері қалаи-ды, қоғамдық дамуды реттеп жаис бағыггап отыруға кабілетті біртұтас мсмлскеттілік билік калыитасты. Коғамнып рухани омірІне, оныц әлеуметтік көціл-күйіие, ултгықсапаііыңтүлсуінсбайланыстысалаларда да біршама күрделі жұмыстар аткарылды. Қазақстан зайырлы, демократиялық, күкыктык жоне әлемге ашык мемлекст к¥РУД^а- приіщиптер біздің Конституциямьпда баянды етілген Қазақстан Республикасының азаматтарына насіліне, ұлтына, жыны-сына, тіліне, элсуметтік, мүліктік жэне лауазымдықжагдайына, элеуметтік тегіне, т^рғылыкты жеріне, діни көзқарасына, сеніміне, коғамдык бірлестікке мүшелігіпе, сондаЙ-ақ бұры» кылмыстык жазага тартылға-пьпіа қарамастан кұкықгар меи бостандыктар тендігінс кепілдік бсріліп, азаматтарды ксмсітушіліктің кез келген түрінс тыйым салынган,

Адамдарды патриотизмгс, азаматтылыкка тэрбиелеу, мемлекеггің, барлық коғамдық ұйымдардың, кезек күттірмейтін негізгі міндеті, АІза-маттык келісім негізінде эрдайым мемлскет пен хапықтың, мемлекет пеп жеке ссктордың бірлігі дамып келді. Нак осының аркасында көптеген елдер дағдарыс пен жоқшылықгы еңсере білді. Келешекіе біз де дағда-рыстан шығып, экономика мен әлеуметтік жағдайды жаксартып, күқыктык, демократиялык мемлскет орнатып, дамыған елдердің ката-

рында боламыз,

Қазақстан Республикасының Прсзиденті мен Үкіметі 2005 жылғы экономикалык, жэпе әлеуметгік саясаттың, коғамды одан әрі демократия-ландыру мен мемлекстгік баскару тиімділігің арттыруды», мэдениет, білім беру мен руханият салапарыч дамытудың Ітегізгі бағытгарьша арпалғап бағдарламасын кабылдады. Алдағы уакытга саяси реформаның Іске асы-

ратын негізгі басым  бағыттары:

ЬІцішш \н;мліла-пік ГІаІ_-ка[Іу жүііссіи жацалам жілидціу. М\мд;пы басты міндеттер - мемлскеттік басқару дсцгсйлері арасыидағы құзыреттіліктіц ара-жігін айкып ажырату, бюджетаральж катынастар

жүйесінжетілдіру.

Екініш - санлау жүйесіп  одан эрі жетілдіре беру, онын жүргізу  процесі бұрынғыдан да аиқьін эрі  ашык болуғатиіс. Сайлаудың иэтижесін анык-тау проиесіне автоматты акпаратгык жүйе енгізу.

Үшінші - саяси жүйені демократияландыру  үшін азаматгык коғам институттарын одан эрі нығайта беру. Үкіметтік емес ұйымдармен бірлесіп жұмыс жасау. Бұл туралы жана заң қабылдануға тиіе.

ТертіншІ - бұкаралык ақпарат кздэалдарының коғамымызды демок-ратияландыру барысындағы рөлі мен орнын айқын көрсету. Үкіиет БАК рыношидағы бэсекслестік барысып айқын кадағалап отыруға, оның мо-нополияға айпалуына жол бермей, тежелеп отыруғатиіс.

Еесінші - кұкық корғау мен сот органдаръшыц қызметін жстілдіре беру мемлскетгік органдардың басты мэселслерінің бірі болуға тиіс. Алкабилерииститутын кезең-кезецімсІІ спгізу. СонымсІІ біргс істі қараудың сотед дсйінгі кезсішердс дс, соидай-ак сот сатыларында да оіщйлатылғап және жсделдетілгсп рссімдеріи еигізу көрсстілген.

Бүгінде Казакстан Рсспубликасы, казактыңтэуслсіз мемлекеті дегсн  атауымыз бар. Тэуелсіздіктін демократиялык  дэстүрі, күқыктык тетігі, мздсни ортасы, ең бастысы, әлсуметтік негізі бар. Қазақстанның тэуелсіздігі туралы терец дс, саликалы козқарас қалыптастыратын, тіпті сол түсіпікті турактылілк пеи татулыкка кьпмст еткізетіп ортакұғым жзнс модеішеттің жетістігі бар, ОІІы.казақтану дем атауга болады.

Қазақтаиу дегснде қачақтың елдік, мсмлсксттік, үлттык жоне ачамат-тық ерекшеліктерін қалыптастыратъш тарнхн жағдай мси мпдсііи бағ-дарды бейітелейтін жүііемі, опың оіісумсттік түрақтылығы меи өчіндік татулыгынкөрсетстін идснлардІ.ІІІ,іздеІІІстердіңтэсшдерІмсн'гәжірибелер жиынтығып айтамыз; адам болу, азамаітыкқасну, ұлттықпарыздыөтеудщ үлгтык өрнскгері мсн тожірнбесін даріптенміз.

ЕсейгеІІ ел де, ерікті ср дс тәуслсіздік үшін табап тіресті, қан төгісті. Азаматта, мемлекеттетэуелсіздіктентірек, тыныиітыкіздеді,сопдыктан үмітін үзбсді. Огап себеп жалқы да жалаң смсс. Тэуелсіздік - тарихи жаңарудың шындыгы меи тоқтамы; адамды қоғаммсн, длеуметті адам-меи теидікте ү_стаудың донексрі; игілікті адамгершіліккс, адамдықты игілікке қызмет еткізу; өміргс дсгсн сұіііспеишілікті істегі кайырымды-лықисн, здситсгі имаидылықты өпергс дегон қумарлықпеи толықтыру. Қогамдық қатьшас қактыгысында тпуслсіздіктіц идеясы мсн түрлсрі -тарих тірсгі мсн түлга түтқасыпа, замаи зары мсп азамат арыиа тектес. Рухы биіктср гапа осымдаіі жақсІ.!лІІІкты тілсді, прі күпдслікті жасауға умтылды.

Республикамыздың он бсс жылдык тәуслсіздігі халқымыздың тарн-хына жаңаша, жаи-жакты караупі уіітқы, бүгіпгі шебімеи шегін өркс-нист олшсмімеп бағалауга дэискср жонс болашақ мұратына деген бағ-дарды халыкаралыкдецгеймеп салыілырым жстілдіруге себепкер. Олай болса, қазактанудың тагдыры меп болашагы бір ұрпақтыц дүпиетаны-мы, мэдсниеті жэне коғамдықтожіріібесі ретіндс үйлсстіретіи іздепістер мен шараларды ойластыратын да, ойларды іске асыратын сот келді. Сэтті сауатты да, салауатты паіідалапу - чиялылардың тол парызы мен боры-шы сксні хақ.

ҚазақстаІІ Рссиубликаеының ПрезидеІІті  Нұрсұлтан Назарбаев озіпің ҚазақстаІІ хапқына Жолдауыида: "БІз тарихымызда тұңғыш рст Шығыі; Ачия мсмлсксітсріиіцт^жірпбссіижэіісвзіміздіцкопүлтттыәрікопдіиді қогамымыздың ерекшслігім ссксріп, Ьатыс дсмократиясының қағидат-тарьиіа сай кслстіи тәуслсіз мемлекетімізді орпаттық" - деп куаиыштыссзіммсі! аитгы.

'Начіірбасв I І.А. Қіпақстам экоІІоыикалІІІк, алоуметгік жэнс саяси жедсл жанару жолында. Егсмсн Қіпакетаи. 19акпа».2005 ж .

. МЕМЛЕКЕТТЩ ТИПОЛОГИЯСЫ

1. Мемлскст  тиііологиясыпыц түсіиігі, жік-іеудіц эдіс-тэсілдері

Мемлекстгердіжіктеупроцестеріолардыіітарихидамуындүрыстүсіііу үшіп кажет. Типология - қогамныц тарихи дамуыііын пегічгі мазмүиы мен нышандарын түсіпу үшін колданатын эдістср меп тэсілдер. Мемлекеттің даму процесі бүкіл дүіше жүзі дамуының бір болімі. Оны аііыкгап түсінгсніміз бүкіп тарихты жақсы білгечіміч. Мемпекетгі» да-муы үздіксІз объективтік процесс,

Бул даму процссі мемлекеттің  экономикалық, элеумстгік, мэдсни, саяси мазмупымен жоне алдында түрғаи максатіарымен байланысты. Мемлекеттің тарихи типін белгілейтін экоиомикалық жағдай, жеке мсншіктің түрі, сонымен байланысты қоғамныц дифференңиациялау ироцестері жатады. Ал тарихи типтің дамуы, мемлскет кай топтардыц мүддссін қорғайды, хапықтың каіідай демократиялык кұкықтары мен бостандықтарын коргайды, баскару процссінде кандай демократиялық эдістср меи тэсілдер колдапатыііыи көрсотугетиіс.

МемлскстІІенқұкыктынтарихитипіқоғамиыц, зкоиомикачыцдаму-ымси байлапысты болса да, мсмлсксттін ерекшс даму заңдары бар. Мысалы: Рим құкыш туралы айтатын болсақ, Корпус ІОрис Цинилис лсген ірі кодификациялык зац кабылдаііғаи кездс мсмлекет ыдырап ба-ска халыкпен жауланып, экономикасы герен дагдарыска ұиіыраган еді. Батыс Рим империясын франктср басып алыи өздерінінФранк империя-сын күрган кездс, Византия имиераторы Юстиниан жүйелеу жұмыста-рын басқарып, айтқаи күкьіктық кодекстіц жазуып баскарды. Бүл кезең-де 'экономиканыи, мемлекеттін жэне кұқықтык дамуы бір-біріие сэйкес болған жоқ. Құқықтың дамуы мемпекеттен көп жоғары болды.

Мемлекетті  типтерге болудіц марксистік әдісі. Бүл пікір қогам-ды зсрттеуде таптық мэселесімен байланысты. К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин мемлекет үстсмдік таптың мүддесін корғайтып кұрал деп түсіндіреді. Марксистіктұрғыдап карағапдатарпхтагы мемлскеттср төрт түрге йөлінді: қүлислеиушілік, феодалдык, буржуазиялық жэис социалистік мемлсксттср, Біріччп рулык қогамда мемлскст йлі болған жоқ, ал соңгы шммуиистік қогамда мсмлексггің орпыпа коммуішстік озін-өзі баскару жүйесі кслугс тиіе. Бір тарихи типтсп скіишісіпе рсво-люция арқылы етсді. Мемлекеттің пегізгі мақсаты - бір таптың диктатурасын орнату, Тап-тык мінсздсмс экоігомикшіық, элеумсгтік жағдаймен байланысты. Марк-сизм мемлекетті - біртагггың скіиші тапты қапау аппараты деп аныкгады. ТиптІ осылай белудіц прогрсесивтік тс, нсгативтік те жақтары бар. Бір жагьшан мсмлскст таптыІІ кұрылуымеп байлаиысы аиық көрінеді, топ-тар және таптар күрылмағаи коғамдарда мсмлекет болмайды. Негізінде мемлекеттің алдындағы мақсат екіге бөяінсді: бір жағынан бүкіл коғам-ның мүддслсрін қорғап, жалпы когамдык мэселслерді шешу, ал екіиші жагынап - таптардың арасыидағы кайшылықтарды бэссндету. Коғамда таптар анық құралмаған кеадс дс мемлекет пайда болған жагдайлар кездессді. Мысалы, шығыс мемлекеттсрді марксизм құлиеленушілік мемлекеттергс жатқызады, ал негізінде бұл мемлекеттерде кұ-лиеясңушілік карым-катытіастар элі қальштасқан жок еді. Мемлекеттерді тугызгап баска жағдай — географиялық жағдайлармен қоғамныц жалпы экономикалык функциялары мен кызметтері (мысалы, Египст мемлекетінде - Ніл озенімен байлаиысты жер суару жұмыста-ры). Сонымен, марксистік типологиясыныц пегізін қалыптастыратын қоғамның эксшомикалық базнсі меІІ таптык кұрылысы. Марксизм мемлекеттіңтарихи типтерін қогамііыидаму күрылысымен жзне экопо-микалық формация дсгси түсіиікпсІІ байланыетырады. Экоиомикалык формация базис (бұл коғаммың белгілі бір даму дәуіріндсгі экономика-лык күрылыс) псн қоіідырмадан (орбір баэисгін озіпіц коидырмасы бо-лады) тұрады. Базисті өндірістіц тэсілі бслгілейді. Өндіріс •- оіідірістік катынастар мен өндіруші кұштердсн түрады. Осы формацияларга марк-сизм құлисленушілік, фсолалдык. буржуазиялык жэне социалистік мемлекеттерді сэйкес келтірсді. Мемлекетгін тарихи типтсрі осы эконо-микалық-қоғамдык формациямең тыгыз байланыста дамуғатиісті.

Бүлардан баска марксизмде өтпслі дэуірдің мемлекеті дегсн ү_ғым бар. Бұл типтерге рулык коғамиан кү-лиелеиушілік қоғам арасындагы, кұлиелепушілік жэне фсодалдық коғам арасындағы, феодалдык жэне буржуазиялық типтіц арасындагы, буржуазиялық псң социапистік типтердіті арасындагы отпелі мемлсксттер жатады. Қазіргі дэуірді алатыи болсақ, бірнсніс континснп срдің мемлсксттері осы өтпслі мемлекеттің типтерітте жатады. Латыи Америкасыиыц, Азияныц, Африканың XX гасырда тауслсіздігін алгаи мсмлскеттер осы отпелі тарихи типке кірді. Олардыцтарихитиптерісоциішистіктссмес, буржуазиялықтаемес.олар тек капа ооциалисгік Іісмссе капиталнстік багытта болуы аныкталады. 1991 жылдан ксйінгі социшшстік мемлекстгсрде социалистік жүйс ыдырап, нарыктык экономикалык елдерге айналып, демократиялык коғам кұру саясатыпа көшті. Кейбір мсмлскеттер социалистік жолынан тайған жоқ (Куба, Солтүстік Корся, Қытай, Вьстнам).

Мсмлексттсрді цивилизаниялык, оркениетгік критериймен де бөлу казір жиі кездессді. Цивилизациялык одістін жэнс формациялыкболудің айырмашылыктары кеп. Формаііиялык критериіі көбінс қоғамның тап-тык күрылысы мсп өидірісі-іктэсіліне коціл аударады. Бүл типологияны сыцар жактүсіндірілуі. МсмлскеІтердіңерекшсліетеріІІбілуүшінқоғамІІың барлык салаларының жағдайларына ыкылас салу қажст, Мемлекетгіц экономикалык базисін зерттсген дс оған қоса қоғамньщ мздени, рухаин дсңгейін зертгсп, орңын көрсету кажет жоне канаушы таптаи баска коғам-ды кұрған барлык топгарды зертгеп орындарын, ролін, маңызын түсінген дұрыс, Қоғамның эдет-ғүрыптарыи, әр топтың саналары мен кұкыкта-рының деигейін бІлу өтс қажет. Ал, зертгеудің ең маншды максаты -жскс адамның, бостандығы мсн күкыктарын, элеумеітік жағдайын жэне сңбектсгі қарым-катынастарын жак^ы білу- мсмлекетке мінездсме беру үілін өте керск нэрселср. Қоғам бірнеше топтарға бөлінетін болса да, мсмлексттіц алдында түрған мақсат - сол топтардың арасындағы қан шылықгарды бэсеидстіп бүкіл халыктыті мүддссін қорғау. Осы эдісті бізде цивилизациялык әдіс дсп атайды. Цнвилизацчилык зліс мемлекет озініц сліиде тұратын адамдар үшіи кандай жаксыпық істеді, экономикалык. саяси, элсумстгік, онсгелі қоғампың дамуы үшін қандай шара колданды дегсн сұрактарга жауап береді.

Сопымен, Ііивилизациялык  пікір бойынша мсмлскеітін тарихи типі оігеру үшіп экономикалык базиска қосымша коғамның мэдени жэнс руханм сана-сезімі жоғары деңгейде болуы кажст.

2. Мемлекетті жікгеудіц  тархи хронологиялық гүрлері

Мемлекеттік типологияііыц  хронологиялық түрі. Бұл эдістің бірнеше түрлері бар. Мысалы, иллюстрациямен істелген дүниежүзілік тарих кітабында ағылшын тарихшысы Маргарет Олифаңт бүкіл тарихты былай боледі: Ежелгі цивилнзациялар, орта ғасырлар, гыльши жаңалык ашу кезендсрі (1555-1650), өзгеріс жэнс дағдарыс кезсидері (1650-1800), одаң ксйін XIX гасыр жэие қазіргі дэуір. Сонымен, мемпекеггің дамуын бул тарихшы сегһ кезсцгс бөледі. Ал, кейбір шет елдердің галымдары мсмлекеттіңдамуып келссі кезсіщергс бөлетіні жақсы мзлім: 1) ЕжелгІ мемлекеттердіңтарихы.бүлкезсцекігцбөліпсді: Шыгысмсмлскеттердің  тарихы оған - біздіц дәуірге дейіи тортіпші мыц жылдығыіща пайда болган (Егигтет, ВавилоІІ, Қытай, Ассирия, ҮІІдістаи, Персия) мсмлекепор жа-тады. Вұл кезсңніц мемлекеттері шыгыі: десіютияларга жатады. Бұдан кейін конс дәуірдегі аитикалық мемлексттер кезсңі басталады, бүл ксзен т.э. 476 жылыиа дейіп созылады. 2) 476 жылдан басталган кезец орта гасырларга жатады, араб халифатыпыц каяещсесінде пайда болған ис-лам мемлскеттерініңтарихы. Евроиа мемлскеттеріндебүл ксзен фсодал-дык мемлекетгсрдіи тарнхы, ол ағылшьш буржуачиялық, рсволгаішясына дейін жалғасады. 3) Кслесі кезсңХХ гасырдың басыпа дсйін жаңа ғасыр-ларға жатады. 4) Ал қазіргі XX гасыр казіргі дәуір дсп аталады.

Хронологиялық бөлудің  басқа да түрлсрі бар: сжслгі ғасырлар, орта ғасырлар, жаңа ғасырлар жэис казіргі доуір. Бүл хрбнологиялык болудің көп Іірогрессивтік жақтары бар. Мсмлекет кай таптың мүдцесің корғай-дыншссеоньіңэкоігомикалықжағдайьіііыңерекшсліктері бармадеген сұрақтарға жауап бсргеиіісн басқа, осы дэуірдін жалпы ерекиісліктері бар екснш анықтайды.

Шығыс мемлекеітері. ОғаІІ біздің дәуірге деііінгі 4 мыңжылдық-тыц соңында Египет мсмлекеті, одаи ксйін 3 мыңжылдыкта - Шумср, Ассирия мсмлекеттері, 2 мыцжылдыкта ҮІІдістан, Қытай. Хеттердің пат-шалығы пайда болганы бслгілі. Бүл мсмлекеттсрді кұлисленушілік мем-лскеттергс жатқызады, бірак бұлардың кулиелснушілік мемлекстгерден айырмашылыгы отс көп. Олар шыгыс дсспотин дегеи срскше мемлскетгІк типті күрады. Бұл мемлсксттсрді Оіріктірстін жалпы нсгізгі ІІышандары бар: экономикасында рулық қогамныц қалдыетары копке дейіл саеталгаиы белгілі. Сондықтан, жеке мсншікпеи катар когамдык жэнс мемлексітік меншігі қалыптасты. Экономикалықжағдайгаклиматтьщерекшсліктері өзінің эссрін тигізді. Қогамның мүддесін қоргау ушін жер суару жэне баскадакогамдыкжү.мыстаржүргізілді.Осымсмлекеттсрұлыозендердің Хуанхе, Тигр, Евфрат, Ніл жағасыпда орналасты. Бұл елдсрдіц саяси жагдайларьпідүрыстүсінуүшіітосыерекшсліктердіескерукажет. Күлдық инстиіутыныц срекшсліктері болатыи. Құлдар квбіне мсмлекетгің, қауым-ның жэис аздаи эрбір жануяныц жскс меншігіндс болған. Жердің жеке меншігі күшті дамығаті жоқ. Шығыс мемлексггерде кобпіе монархия түріндсдамыды. Қуқыктыңжазулытурлері дспайдабола бастады, мы-салы Мапу, Хаммұрапи заішары. Шыгыс мемлекстгср тарихгагы бірінші мемлекеттердіңтипіи күрады. Кслссі тарихи тиитергс Грсция жэне Рим, солармен катар дамығаи аитикалык мсмлскеттср жагады. Бұл мсмлекеттсрдің срскшсліктері: кұлислспушілік оіідірісі шығыс мсмле кеітерден көп жогары, рулық қоғамиың қалдықтары сирск кездессді, күлдардыңеңбегін канап ІІайдалаІІу экономикаиын негізін күрады. Қоғам негізінде күлиеленушілерге жәнс құлдарга болінсді. Байлардың жекс мепшігінде күлдар, жер жоне баска өндіріс кұралдары болатыи. К^лдар-дыи кү-кьтктық жагдайлары ашыкайтылатыіі, олар сөйлей алатын кұрал-дарга жатады. Күлдардын сшқандай күкыкгары жок, ол өзініц мырза-сыііың жылжымалы заты. Қоғамныц нсгізгі байлыктарьш осы тоіі жа-рыкқа шыгаратын, олардыи еңбегін сшдірісте, ауыл шаруашылығында, кұрылыста, жалпы жүмыстарда, спортта, басқа да жерлсрде пайдалана-тын. Сонымен, антикалық мемлскеттерде кұлиеленушілер мсн кұлдар екі негізгі таптарды құрды. Ал олардаң басқа топтарға саудагерлср, колөнершілер, шаруалар жаггы. Құлиеленушілік мсмлекеттің негізгі максаттары—күлдарды, басқатоптардысзгігесалыі],олардыңеңбектерін пайдалану. Оның осындай негізін мшлекеттің ішкі жэне сырткы функ-циялары дэлелдсйді: мсмлекстгің нсгізгі іілкі функциясына күлдарды жаие басқа ксдей топтарды қапау жэне сод үшін тиісті жағдай тугызу. Мемлекеттіц өзі жерлердін, күлдардың, кен шығаратын жерлердіц, баска байлыктардыц иесі болатын. Сондықтан, ол жеке меншікті қорғау кызметінс каггы кеңіл бөлстін. Күлдардыц көтерілістері катаң соккымен басылатын, тарихта бундай жағдайлар өтс жиі болды. Антикалык мсмлекеггердің сыртқы функцимлары да соғыс - күреспем байланысты