Мемлекет және құқық теориясы

Бұл жердс секерте кететш бір мзселе, Кецес дәуіріндс сяімізде марксистік мемлексггік теория түргысыиан зсрттеп, түсіпіп кепдік. Ол кездс қоғам мен мемлекетті таптыктүрғыдап зерттсугс тырыстык, баска теорияны, басқа багьгггы сырып тастап отырдық. Қазір ол теорияларға көзқарас түзелді, дүрысталды. "Гарихи тсориялардьщ бэріиде аздап бол-са да шындык және тарихи Ішқты дэлслдср болады. Сондықтан, ол тео-рияларды білу, дұрыс жагьш алу, паіідалапу оте кажст. Сол деректерді ссксрс отырып жүргізілгсн зсрттеудін ғылымға, когамга пайдасы мол.

Тағы бір ескертетіп моселе "азаматтык когам" дсгсн  алгашкы кауым-дық коғамда да, күлислсну формациясымда да, фсодалдық формацияда да болғаи жок. Ссбебі ол когамдарда "аэаматтық" дегетт ұгым болған емсс. Бул ү.ғым тек буржуазиялык қоғамда оміргс кслді. Сондықтаи, біз теорияиы тек кұкықтык мемлекет туршіы қарастырамыз.

Кұқыкгык мемлсксггік  парасаттылықтыц, эділеттіліктің шыттайы белгісі гана смес. сонымеи біргс адамнын бостандығын, кадір-касиетш, ар-намысын, теіщігін корғайтын. демократияиы қалыптастыратын күш. Міне, қогамның алдында түрған осы мү;Ідс-максатты орыидау мемлскстгің міндеті, ал осы бағытта калыптаскан кү_кыктык нормаларды орындау, сол арқылы зацдылықты, кұкықтык тэртіпті катаң сақтауға үлес қосу адамдардың міпдеті. Құқыктық мемлекет екі жақты жауапты объектинтік процесс.

Қүкықтық мсмлскетті қалыптастыру, дамыту адам қоғамының көие ааманнан бергі иегізгі максаты болды. Коие дәуірдіи ойшылдары: Со-крат, Дсмокрит, Платон, Аристотсль, Цицсроп күкык петт мсмлсксттің өзаракатыпасыігиііабаттылык. ІІарасаттылық, әділеттілікжолмеидаму-ын армандады. Аристотсль; «ЗаІІ үстсмдігі болмасадемократия жок»,-деді, Фсодалдыкдәуірдс Н. Макиавслли, Ж. Бодснт.б. саяси кайраткер лер күкыктык мемлекет орнату төңірегінде көп қиялданып, біраз пікірлер

айтып кетгі.

Кұкыктык мемлекст орнату коицспциясына пікір айтып ете  зор үлес қоскан атақты галымдар: Г. ГроцкиЙ, Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье, Д. Дидро, П. Гольбах, Т. Джефферсон, Вольтср, Гсльвсций, Кант, т.б.

Гроцкий — қоғам тарихында калыптасқан  күқыкты екіге бйлді: та-биғи күкык - адамды корілаған ортапың эсерінен және жске адамнын өзінің акыл, парасаттылығынан қапыптасатын кұкықтар; екіншісі -мемлскеттің кабылдаған нормативтік актілер аркылы ешкімгс зияп келтірмей орыңдауға тиіс. Мемпекет - қоғамдык жалпы халықтық шарт аркылы өмірге келді дсп түсіидірді.

Монтескье - мемлекст адамдардың саяси жоне азаматтық бостан-дыгын, теңдігін қатаң орындауы керск. Сонда ғана к^кыктық мемлекет

болады.

Локк- Маркс күкықтың мазмұнын өте дұрыс, ашықтүсіндірді. Мем-лекет адамдардың күкыктарын корғау үшін калыптасты. К^кықтык мемлекеттін негізгі мазмұны халыктың табиғи бостандыгын, тендігін

корғау.

Кант- күкыктык мемлскеттіц  философиялык негізіи ғылыми т^ргы-дан зерттеді. Мемлекеттік жүмыстың озекті мэселесі жеке адамнып кадір-қасистін, ар-намысын, бостаидығын, тендігін корғау, адамның қогамда үстемдігің кальштастыру деп түсіндірді.

Гегель - коғамдык ғылымдардың негізгі багыттарыпык бірі -күқықтық философня. Мемлскет дегеніміз жан-жакты дамыған к^кык деп түсіндірді, Азаматшк қоғам құқық аркылы адамдардын мұдде-мак-сатын қорғайды. Мемлекст құқык пен моралдың бірлестігін дамытып халықтың әлеуметгік жағдайын жан-жакты жаксартуы.

Маркс - ку-қык пен мемлекетгі қоғампың таптык күрылысына сэйксс караған. Таптар жойылса к^қьіқ пен мемлекет тс жойылады. Бұл про-цссс қоғамда кұқьжтық мемлекет калыптасып, бостандык орнаумен аяқталуға тиіс. Бостандык, - Маркстін ұгымында, коғамдағы мемлекеттіц үстемдігін жойып, оны қоғамға бағындырып, халықтың мүдде-мақса-тын орындайтын оргатіға айналдыру. Сонда ғана қуқықтық мемлекст калыптасады¹.

Қазіргі замаида кұкыктык мсмлскеттуралы пікір жан-жакты дамып, дүние жүзініц ғалымдары бір тұжырымга келіп, ортак ғылыми көзкарас қалыптасты дсуге толык болады.

СонымеІІ, кукықі ык мемлекет туралы теорняны қорыта келіп, оныц ІкІ і[ІІ миицІІІ.] - халықтың, адамдардың егемендігі, олардың табиги бостандығы мен кұкыктары. Ол мемлекетті қалыптастырудыц негізгі күші - адам, қалың бұжара. Сопдыктап, мемлекет псн к^кык де-мократияны дамытып, халықты коғамныц барлык саласын баскаруға катыстыру кажст.

Азаматтык когам гылыми тұрғыдан оте аз зерттелген, ол туралы қомақты бірде гылыми ецбек жок. Оның ссбебі ғалымдар азамагшқ қоғам мен мемлекеттің мазмұпы ұксас деп түсініп кслді. Расында ұксастық бар, Оірак та айырмашылык басым. Адам коғамының калыптасканына 1,5 млн. жыл өггі, ал мемлекеттіц өміргс келгеніне 6 мың жьш ғаііа болды. Мемлекет коғамныц санқырлы көрінісініц бір ғана нысаны. Қоғам туралы ой-нікірлер көнс дәуірде де болды, ал "азаматтық коғам" толык мағынада бүл үғьтм өмірге тск XVIII ғасырда келді. Басында азаматтык қоғам деп мепшік, отбасы, рынок, мораль салаларындағы катынастарды тусіиіп келді. Мемлекеі бұл қатынастарға толық бостандық берді. Гегельдіц ойынша азаматтык когам жекс меншіктің, діпиің, отбасының, моралдықт.б. талаптарын іске асырудыцжүйссі (Работы разных лет. Т. 2. М., 1973. С. 50). Азаматшк қоғамда әр адам өз мүддесіп көчдсйді, баска-ларды кормейді... Басқаларсыз ол оз мүддесін іске асыра алмайды, - деген Гегель (Философия прана. М., 1990. С. 228). К. Маркстін пікірі-бірсаяси жүйсні алып мазмүпына карасаң, ол азаматтык коғамның саиқырлы көршісіиіц бір нысаны больш шығады. (Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.З. С. 64)

Біз өткен ғасырдағы  ірі ғалымдардың ІІікіріІІ эдейі  келтіріп отырған себебіміз азаматтық коғам мэселесі сол кездегі омірдің объсктивтік даму процесінің алдына койған талабы дегіміз келеді. Сол себепті Гегель мен Маркс тағы басқа ғалымдар ачаматтык коғамды біраз зерттеп құнды теориялықгылыми мүра қалдырып кеіті. Енді осы кұиды ғылыми мүраға сұйсне отырып, казіргі заманның талабына сэйкес азаматтық қоғамды ғылымитү-рғыданзерттеуді жалғастыру керек. Біздіңпікіріміз-азамат-тыкқогамныцмазмұЕІыныңсанкырлыкөрінісітөмсндегідеЙболуғатиіс:

• экономикалық бостандық, әр түрлі меншік, парықты қатынас;
• адамдардың табиги бостапдығы мси күқықтарып қалыптастырып, 
  корғау;

 

• занды, дсмократиялық билік; ақпаратка бостамдык беру; -заңның,соттыц алдыида адамдардыцтеңдігі болу;

таптық, ұлттық бірлік, достык, келісім болу; - адамдардың әлеуметтік жагдайын, денсаулығып, мәдени, рухани біліміп, санасы» көтеру, жақсарту.

Азаматгық қогамның қурылымы - Қоғамды озінің табиги мүдде-максэттарына сэйкес кұруиіы, рсттсп-баскарушы - адам. Адам қоғамы күрылымьтныи нсгізгі элементі - діңгегі. Адамдардыц бірлестіктері, уліым-дары, одацтары, еңбек ұжымдары, саяси партиялары, мемлскет, олар-дың ара катыиастары — азаматтық қоғамныц элемснттсрі.

Қазіргі Казақстанның азамагтык  қоғамын бес жүйеге бөлуге болады: элеуметтік, саяси, экономикалык, рухани-мэдени жэне ақпаратшк жүйелер:Әлсумсгтік жүйе - объективтік тұрғыдан калыптаскан адамдардың бірлестіктері, үйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байлапысы бұл жүйеге азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі үш топка бөлінеді: бірінші тобы- қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, да-мытушы топ: отбасы, бала тэрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру; екінші тобы - адамдардың өзара, бір-бірімен байланысы, катынасы; ұшінші тобы - қоғамдық Ү-йымдардын, таптардыц, топтардыц, ұлттардың ара

қатынастары .  коііомикалыкжүйс-коғамдагыметішіктіңтүрлері.оіідірушікүш

исіюндірістіккатынастар, материалдыккірістіэділбөлудікалыптастыру. Ьұл жүйснің қү-рылым элсменттері: жске, муниципалдык, акциоперлік, коопсратмвтік, мемлекеттік, фсрмерлік мениііктср мси шаруашылықгар жэне коғамдык кірісті, байлыкты әділ бөлу.

Саяси жүйе - мемлекет, саяси  партиялар, коғамдық ұйымдар, бірлестіктер жэне жске адамдар, депу гатгар, т.б., олардьщ ара катынас-тары, Оныц ішіидс ең күрдслісі мемлекегтік билікті іске асырудағы каты-пастар. Қатыиастардыңдамупроцесіндесубъектілергебостандыкберілугс тиіс, Күштеу тек зандылыкты, тэртіпті бұзса ғана колдануы кажет.

Рухани-мәдени жүйесі - осы бағыттағы мсмлекеггік, қоғамдык органдар мең ұйымдар, олардың ара қатынастары. Брі жүйснің негізгі бағыттары: білім, ғылым, мәдениет, рухани сана-сезім, дін, адамдардың

дснсаулығы.

Акпаратгык жүйе - осы  ақпаратгык бағыттағы барлык үйымдар, бірлестіктср, мсмлскегтік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыста-ры мен ара қатынастары. Бүлт бағытта іс-эрексттерге толык бостандық

бсрілуІ кажет.

Осы көрсетілгсн азаматтық  қогамныи жүйслерінің жақсы, саналы дамуына зор мапызды үлес косатьш мсмлекет пеи кұкык, қоғамдық үйымдар меп партиялар жэне қогамдагы демократиянын жоғарғы дәре-жсдс болуы.

Азаматтык қоғамның бслІІ-мысапдары:

• адамдардың экопомикалық, элсуметгік, саяси бостандығы мен 
  кү-Кыктарыньш қамтамасыз етілуі;
• қоғамда бостандыктың, жариялылыктыц болуы, ақпарапыц жүмы- 
  сына азаматгардың қатысуы, ішкі-сырі кы байланыстарга қатысуға, журіп- 
  тұруға толык кұқықтарыпың болуы;
• азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер кұрып, өз мүдде- 
  мақсаттарын орындауға, іске асыруға жэие шет елдсрдің сондай ұйым- 
  дарымсн байланыс жасауга кұқықтарыиың болуы;'

-жергілікті озін-өзі  басқаруғатолыкбостаидықболуы, оныңжұмы-сыиа мемлскеттің араласпауы, кажет болса тиісті көмегіп корсетуі; жергілікті өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз байлаиьтста жұмыс жасауы;

- азаматтык қоғам - толық бостандық, дсмократия қалыптасқан коғам 
болуы кажст, ол болашак күкықтық мемлекепін талаптарын іске асы- 
рып, сол мемлекеттіц объсктивтік тұргыдап нсгізі болуға тиісті.

Соиымеи, азаматтык когам  жзпе күкықтык мемлекет сксуі катар да-мып, орсскел қайшылықтарды бірлссіп реттсп, коғамньш бейбітшілік, Іірогрестікжолмсн дамуыіштолықмүмкіішшіікжасауларықажст, Қазақ-стаи Рссмублпкасьшың КоІІстптуциясыІІда бұл млсслснін негізгі бағытта-ры көрсетілгеіт. Оның бірінші бабыпда азаматтық қоғамиың жонс кұ-қыктык, мсмлекеттіц ец иегізгі кағидалары былай деп жарияланған: "Қазақстан Республиісасы озін дсмократиялык, зайырлы, кұкықтык жане элсуметгік мемлексі рстінде ориыктьтрады; оның ең қымбат қазынасы -адам жэне адамның өмірі, кұкьтктары мсн баотандықтары" (ҚР Консти-туциясы. А. 1995. С. 4).

2. Құқықтық мемлекеттің  түсінігі мен мазмұны

Қазіргі замаида қүкықтык мемлекетті күру калыптастыру мэселесі ғаламдық проблсмаға айиалды. Ойтксні адам қоғамыныңдаму тарихында ешқашаи, еш слде кұкықтык мемлекет болгак смес. Қазіргі кечде дс жок. Болашақтада барлыкелдсрдсбір мазмұмды, бір нысанды кұқықтық мемлекет болуы мүмкіп омсс. Себебі зр слдін экономикасы, модсниеті, әлсуметтік жағдайьт, рухани сапасы, саясаты бір децгсйде болмайды. Бұгатт қоса олардыц гсографпялық, ұлттык ерекІІІсліктері болады. Сондықтан, болашақта құқықтық мемлекет бірнеціе дамығаіг елдер-де қалыптасуы мүмкін. Бірак ол мемлекетгердің мазмұпында, әсіресс пысанында объсктивтік срскшеліктері болады.

Күкыктык мсмлексттің мазмұныиың иегізгі талаптары:

1. Кұкьіктык мемлскет азаматтык коғамның объективтік даму 
   процссіне сэйкес ескіріп, жаңарып жататын көп қырлы кұ-былыс. Бүл мемлскстте адамнын толық сгсменді болуы кажет, олардың мемлекеггіц билік жүргізетін оргаттдарын кү-руға катысуы затщы түрдс бекітілуі ксрек.
2. Құқықтық мемлекеттін эідзиомнкалык^егізі - өндіргіш күш пен ондірістік қатынас жэне көп менийктік Інаруашылык аркылы дамуьт. 
   К^кыктық мемлекетте меншіктің басым көпшілігі - өндіруші мен Іүгнушылық билігінде болуы кажет. Брі билік шаруашылықтың жақсы, сапалы дамуын қамтамасыз ету үшін оларға толық бостандык беруі керек. Сонда ғана коғамның әлеуметтік, экономикалық жағдайын көтсруге, нығайтуға болады.
3. Құқықтык мемлекеттің элеуметтікнегізі - озің-озі басқарагын азамаітык коғамда адамдардыц бостандығын, тсіідігін қамтамасыз етіп, олардың жақсы еңбектенуіне, дұрыс жұмыс жасауына мүмкіншілік бсру. Қоғамның элеуметтік жағдайыныц жақсаруы к^кьіқтык, мемлекеттіц мығаюы. Бұл скі процесс бір-бірімеп тыгыз байлапысты. Кукықтық мемлекст сонымеи бірге олеуметтік мсмлекст.

 

4. Күқықтык мсмлексттіц мораллык негізі - Іуманизм, эділеттік, бос га!ідык,тсндік,адамдардыңкадір-қаснсті]]ің,арнамысынытідеңгейі.0сы  жоғары дэрежедегі принциптер болса кұқықтық мемлскет болады. 
   Өйткені, мұндай коғамда адамдардын рухани сана-сезімі де жогары дәрежеде болады.
5. Кукыктык мемлекеттін саясн негізі - халыктың. улттыктәуелсіздігін 
   қалыптастырып қоғамдық билікті жан-жақты дамытып, адамдардың 
   бостандығын, теңдігіп корғап, эділетгікті, дсмократияны орнату, қарым-қатынастарды рсттеп-басқару.

Мінс, қоғамиың осы нсгіздсріне сүйенс отырып, құкыктык мемлекет орнатуға мүмкІншілік калыитасады.

Қү-кықтык мемлскеттін тіегічгі бслгілері:

• мемлскеттік билікті үш түрге бөлу, олардың ара қатынасып қатац 
  сақтау; азаматтық қогамнын қалыптасуы;
• коғамда жогары дэрежеде күкықтыкмәдсииеттіц калыптасуы, адамдардыц рухани сана-сезіміиің жаксы дамуы;

мемлекеттік аііпараттыи, лауазымды түлғалардың, коғамдық үйымдардын, жекс адамдардыц, өмірдегі карым-катьтнастарда өзара жауап-тылығы;

• қоғамнып экономикалық, әлсуметтік бағытында оділеттікті, тевдікті 
  камтамасыз ету ушіті анчимоноіюлиялык органнын кызметін катац ба- 
  кылау;
• қоғамның ішкі кукык нормалары мсн халықаралык қүкьщтың өза- 
  ра қатыпасын бақылап, жаксартып отыру;

-қогамда заңныц үстемділІгін  орнату, азаматтык қоғамды калып-тастыру. Адамдар "заңның құлы" болмайьшша құқықтык тэртіп те, демократия да жақсы дамуға тиіс емес, Бұ_л туральшмір тэжірибссІнен калыптасқан мынадай өсиет сөз бар:

Заң - мемлекеттің ақылы.

Сот - мемлекеттің журегі,

Мәдсниет - мемдекеттің  тәртібІ.

МІне, осы үш қағидалы өсиет өзара бірігіп кальштасьш жәпе мемлекстгіцішкііаңдарыкемшіліктаііьтганхалықаралықк^кықтықнор-малар меіі мршщшітергс сзйксс келсс елімізде мемлскет орнайды.

Адам қоғамыньщ барлық дэуірінде құқықтық мсмлекет ку-ру мэселесІ толастап көрген емес. Әсірссс, елді баіжаруда абсолютизм, деспотизм, тоталитаризм ориаган кездс кұқықтык мсмлекст ориату - дегсн дауыс, талап күшейі» отырды. Бүл тұргыда» отс күшті КОЕЩСПЦИЯ фсодализмге қарсы, буржуазияның куресі кезшде қалыптаеты. Күрестің саяси ұран-дары: "Бостандық!" "Теіщік!" "Әділстгік!" халыкқа едэуір жақсылықтар экелді.

Бірак көп елде реакцияшыл буржуазияның кертартш саясаты демокра-тиялық реформаны толық аяқтауға мүмкінішлік бермеді.