Мемлекет және құқық теориясы

тыңімешімдері.

Күкыкскіжолмспдамыды. Біріишісі- мсмлексттіккоғамдыкменшікті рсттсу моральдык-дііш Іюрыаларга сүіісиді. Мысалы, Ипдинда МаІІу •лііы. мү-сылман елдсріидсгі Құрам '.Іацы; екіишісі -жеке менціік бағы-тындағы қатыііасгарды мсмлексттік оргаіпіың озі бекіткен нормалар ар-кылы реп еп-басқару.

Таптық коғамда, канаушылық, зділстсіздік басым болған мемлекст-те қүқық- үстш таптың заңга айиалдырға!І мүддссі болады. Бұл мүдделі зацға айналдырушы жэнс заіщардыи орыидалуын үдайы қадағалап оты-рушы - үстсм тап қол ындағы мсмлскеттік аппарат. Құкық үстем таптын мүддссін қорғаумси бірге қоғамдық мақсатты да реттеп-баскарып отырады.Қүкықтыңтап гық мэпі, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып келгспде коғамның ІкономІІкалык саяси, элсуметгік сипатыпа жэнс мэдени осудзрежссінсбаііланысты. Мысалы,К,Маркс'Тотапрограммасынасын" еңбегіпде: "Күкык оІІІуакыгта да экономикшық күрылыстаті жэне коғам-пыисогаи сойксс мадспи дямуыиаи жоғары бола алмаксмес",¹ -дегсІІ. 'Марке К., Энгсльс Ф, Пкі Іомдыктшідаміілы шыгармалары 2т. 15 бст.

Кұқықшң иормалары коғам  дамуының саяси, элсуметтік, мәдени т.б. мртаждарына неғұрлым сай келсе, согүрлым пайдалы әсері мол болмақ. Сонымен, кукық- мемлекет шыгарғап немесе бекіткс», мемлекетгік аппаратгың күшімен камтамасыз етіліи отыратын жалпыга бірдсй когам-дыккатынастардыреттейтіннормалардынжиынтығы.

Мемлекеттіц аамуы - мсмлекет коғамдық еңбек бөлісінің, жекс меишіктің пайда болуы нэтижесінде алгашқы қауымдык кұрылыс тапқа болінуініц туындысы. Мемлекет жарня өкіметтің паида болуы мең іс-эрекетінің нзтижесі ретінде қалыптасатын, коғам омірін ұйымдастыру-дың нысаны жзне оныч негізгі салаларына басшылык етстін, қажеіті жағдайларда окімсттің күш-куатына сүйенетін баскару жүиссі.

1. Шығыс елдерінде (Иран, Индия, Қытай, Араб елдерінде) мсмлекеттің қалыптасуы басым түрде қоғамдық меншікті қорғауға бай-ланысты. Себебі, бүл елдсрде алғашқьі коғам ыдырау кезінде күрделі кү.рылыстар болды: ірі су каналдарын жасау, суармалы ирригациялык жүйелер қалыптастыру, құрғақщылықпен күресу. Мінс, осы күрделі жүмыстарды жақсы жүргізу үшін коғамдық мемлексттік меншік қалып-тасты. Сол меншіктіи иелері: мемлекетгің басшылары, чиновниктер, ру, тайпа басшылары, король, имлсраторлар болды. Король-импсраторлар жсрдегі құдай дэрсжссінде болды. Сөйтіп, бұл елдерде, көбінесе мемле-кеттедеспотизмориады. Бұлелдсрдіцэкономикасы,олеумсттікжағдайы, демократиясы өте босец дамыды. Мемлекеттік биліктіц, когамдық мсншіктің басында- абсолюттік монархия болды, одан төменгі - екінші дэрежедегі билік уэзір министрлердің қолында, одан томенгі билік -чиновниктерде, Осы сатылық биліктср - бзрі бірігіп қалың бүкараны катіауда болды. К°*"амдык меншікпен катар жске мспшік те дамьтды. Шығыс типті (азиятипті) мемлекеттер кейінгі ғасырларда Щығыс Ев-ропа, Африка, Оңтүстік Амсрика елдеріпде де қалыптасты. Сонымен Азия типті мемлекстгердің калыптасу себептері:

• ірі ирригациялық жүйелерді жасау;
• оны іске асыру үшін кұлдарды, жұмысшыларды жүйелі түрде топ-

•І астыру - біріктіру;

- барлық жұмысты бір орталықтан басқару.

Мемлекеттік баскару аппараты бұрынғы ру-тайпаиы баскарған раттан өсіп қалыптасты. Жаца аппарат қалып бұкарадан алыстай түсіп 
эділетсіздікті,канаушылықтыкүшейтгі. Азия типті мсмлекеттер отс бэсең 
дамып, ХІХ-ХХ І-асыріІІІрІ а дсііім коп Оігсрмеіі сақталыи келді (^ытціі. 
Ираи т.б.)

2. Европялык слдсрдс мемлекет  жеке мсншіктің, курделі дамуы, қоғамныцтапкаболінуі аркылы калыптасты.

Афипа мсіі Римде алғаіиқы қоғампыц ыдырауы кезіндс экоиомика-лык күшті топтар мси тамтар мсмлскстгі оз қолдарыпа алыи, оа мүдде- • максаттарын орыпдаіітьш мсмлекеттік апмарат орнатты. Ьүл мемлскет-тер кобіиесс дсмократиялық жүйсдегі саясн бірлестік болыіі калыптас-ты. Спар'1'а аристократиялық республика йолып калыптасты. Мүнла құлдардыц саны жсргілікті халықтан бірнеше есе көп больтп, жаңа мсмлекеттікбаскаруаііпзрагы қүрылды.ЖерІіліктіхалықтьшарасында қайшылықка жол бермеу саясаты қалыптасты. Республикада катаң заң-дылык, кұкыктык тэртіп орпалды.

Гермаішядамсмлекеттіц калыптасуы баскаша болды. Мұнда кұл иеле-ну көп дамымады. Қалып бүқара байларға тәуелді болды, феодалдық қатынастар дами бастады. Рим Ігмпсриясыпьщ біраз жеріи Германия взіне каратып феодалдық мемлекеттіц дамуыи тездетгі. Осы типті мемлекет-тер ЕвропаІІып бірігсшс елдеріиде, Ресейде, Ирландияда, Азияда, Орта Азия слдсріндс калыптасты.

Мемлект-іцалгашкы коглмдагыбилікгеиаиырмашшіыш:

1. Халықш туысқандыгьша  қарамаіі. тсррмториясыиа сәГІкес  біріктіру, баскару.

2. Қопшдагы баскаратыи ариаулы аппаратшцқурылуы. Бұл апиарат 
   үстемдіктоптыңмүддс-максаіыиорыидау үІІІІІІ калыптасты.
3. Салыкжүііссіміцболуы, Лриаулы мемлекеттібасқаратынаипарат- 
   та қызмст жасайтын адамдарды элеумсттік қамтамасыз егу үшін салык 
   қалыптасты.

Мемлске'ітін пайда болу, даму ссбсшсрі:

- Когамды баскаруды, жаксаргу, дамыту: қоғамнькі жұмысьшың 
көлсмі де, шсңбері дс молаііып, кепоіііп сскі басқару аппараты тиісті 
дэрежеде жұмыс жасаи алмады. Жаңа мемлскеттік аппарат қажет 
болды;

• Қалыц бүқараныц, каналушы таптың үстемдік тапқа, топка карсы 
  іс-эрекетіп элсірету, жою үшін кушті мемлскеттік аппарат керек боады;
• Қогамды, экоіюміікаиы дамыту үІІІіп, элеумеітік жағдайды жақ- 
  сарту үшін басқарушы аппаратты ІІығаГіту ксрек болды:

Қоғампыц коріаиысыи күшеііту уші», іаңдылықты, қүкыктық 
тэртіпті катац сактау үіиін мсмлскст ксрек болды. Мсмлекеітің негізі і бсліілсрі:

I. Баскару оргапдары мс» мсксмслсріиіц ерекше жүйссі болуы (ар мия, полиция, сот, т.б.). Қогамдық омірдіц дамып, күрделепе түсуіпе байлаиысты мемлекеттіц мехатшзмі дс күрделспс туссді.

2. Үстем таптыц муддслсрі мен мақсаітарына сэйкес копшдык карым-қа гыиас ережелерін белгілейтіп күқықтыц болуы.

Мсмлексттіцбилік жүргізетін бслгілі тсрриториясыныіі болуы, халык-І ы руына карай емес жеріие сәйкес болу. Аймақтык үным ретіиде мем-лскет сол колемдс бслгілі бір үлтгың, ұлггык мемлекеттің калыптасуы процесіне эсер етеді. Дамыған коғамда мемлекеттік органдармен катар эр түрлі партиялар, одақтар, бірпсстіктер т.б., бұлардын жиынтығы қоғам-ның жалпы санси ұжымын қурайды. Таптық коғамдағы басқа саяси ин-ститутгардан мемлекеггіп ерекшелігі қоғамдағы жогарш өкімет билігіне (сувереидіккұкыкка)ислігі. Мсмлскстгікөкіметбилігініңкүшісолелдегі бүкіл хал ыкты жэне барлык коғамдық ұйымдарды камтиды, Мемлекеттің когамдағы бірлестіктердеи, ұйымдардан айырмашылық беліілері:

- мемлекет қоғамдык колсмде бірден-бір билік жүргічетін ұйым; басқа 
бірлсстіктердің билігі барлык халықты камти алмайды, мемлекет кана 
барлық қоғамга күші бар иорматиитік акты қабылдаЙ алады;

мемлекет қоғамдагы  барлық кұкықтық иормалардыц дұрыс, уақытында іскс асуыи, орыидалуыи кадағалап, зацдылықты, тзртіпті ба-кылапотырады:

- мемлексттіц ішкі-сырткы істердегі тәуелсһдігІ, басымдылығы, 
үстемдігі.

3. Мемлекеттің өміріе  кслуі туралы теориялар

Адам қоғамы мыцдаған жылдар омір суріп келеді. Жеке адамдар тиісті мемлекеттіц азаматы болып, сол мемлекеттіц билігіне, кұкықтык тәргібітіе бағынып, өзінің іс-әрекетін, міиезіп, тэртібін когамдық мүддс-максатты орындауға жү_мсап келеді. Конс заманнан адамдар мемлекет пеп құқык қашан пайла болды, қалай дамып келеді? - деген мосслслер-мсишұғылданып, ғылымизерттеужасап кслді. Ендімемлекеттіңпайда болуы туралы тсориялардың мазмұныиа қысқаша токталып отсйік,Теологиялық георни - мемлекет пен қүкык Алланың эмірімен қалыптасып, дамып кслсді дсіі түсіндірсді, бұл теория дұрыс-бүрыс деуге болмайды. Мэсслені діимен бірге зерттеу ксрск. Ссбсбі бүл тсо-рия адамдардыц сепімі, имаиы рстіндс калыптаскан ұғым, көне замап-нан дамып, нығайып кслсді. Бүл теорияны ғылыми түрде уагыздаға» Фома АКІІИНСКИЙ, Жак Маритсн т.б.

Патриархалдык теории - - мемлекет адамдардың отбасы тәжірибесіпен қалыптасқан азаматтардыц саналы түрдеөздерінің мудде-максаттарын іске асыру үшш бірікксн одақдептүсіндіреді. Курделі ірі патриархалдық отбасы басшысы бірге-бірте мемлексттіц басшысытіа ай-налғаи. Отбасы басшысьт — окс, мемлскеттің басшысы - мопарх. Бұл теорияныц окілі және дамытқан зертгеушісі Аристотель, оііы жактаушы-лар орта, жаңа гасырларда болды (Фильмер, Мнхайловский т.б.).

Органикалықчсорин-бүл пікірді Платон көнедәуірдеуағыздаған (б.з. IV - III ғ.). Бірақ теория толык турдс XIX ғасырда калыптасты. Өкілдері: Блюпчли, Г. Спсмсор, Вормс, Прейс т.б.

XIX ғасырдағы гылымныц жегістіктеріне сүйенс отырып, бүл теория - адам қоғамы да табиғаттын объектинтік даму заңдарына сэикес эво-люциялы жолмсн мемлекстгі күрады. Мемлскеттіц Үкіметі - адамньщ басы - миы сиякты коғамды басқарады. Қанаушы тап коғамның эконо-микасып дамытады, Ол қоғамды корғайды деп түсіндІреді.

. Табиғи кұкыктык  теория - ХУІІ-ХУПІ ғғ. қалыптасқан теория. Өкілдсрі: Г, Гроцкий.Т, Гоббс, Д. Локк, Ж.ЖРуссо, Б. СІшноза, А.И.Ра-дищевт.б. Теорияныц ІчазмұІІы: адамдардыцаздеріиіңтабиги кұкықта-ры болады (бостандык, теіщік, еңбскжасаут.б.). Оныешкім жояалмай-ды, оған зиян келтірс алмайды. Қогамиың тарихи даму процесінде адам-дардың ара қатынасыпда кайшылықтар басталды. СондықтаІІ, коғамда бостаидықты, әділеттілікті, тсвдікті сақтау үшіл адамдар озара шартжа-сап мсмлекетті күрды. Ьұл шарттьщ мазмұны коп слдіц Конституциясы-ІІа кірді деп түеіндіреді.

ПсихолоІ иялык геория - XIX г. бүл теориятіы уағыздаған: Ч. Тард, Л.И. Петражицкнй. Қоғам мсн мемлскстгі бүл теория адам-дардың психологиялық біріккеп көзқарасы, іс-эрекеті, мінезі, тэртібі -бәрі келісіп үжымдық түрдс басқаруы. Қоғам меи мемлекет адамдар-дын табиги ІІсихологиялық даму зацдылық процесініц Ігатижесіиде пай-да болды дсп түсіндіреді.

Күштеу теориисы - XIX ғ. калыптаскаи пікір. Өкілдері: Л. Гумплович, К. КаутскІІй, Е. Дюринг т.б. МазмұІІы: күшті рулар, тайпалар оздерімсн шектсс олсіз руларды, тайпаларды куштеп, зорлық, озбырлык жасап озінс бағымдырып, бақылауды жақсарту үшін мсмле-кет күрады - деп түсіидірсді.

Матерцйлнетім тсория - Мемлскст пеи кұқықтыи пайда болуып экономикалыктұрғыдаіітүсіидірсді,ссбсптсрі: коғамдыксңбектінбөлінуі, косымша онімігіц, жскс мемшіктіц пайда болуы, коғамиың карама-кар сы екі тапқа бөлінуі, кайшылық күресініц басталуы. Мемлекет псн күкыктыц мазмұныиың тарихи өзгеріп отыруы қоғамдык мүдде-мақсатгы коргауы.

Мемлекет коғамныц коп  салалы, көп жүйслі кұбылыстарына  сәйкес ,иамып,өміргекслгсибірлестік. Онынсебептерінкоғамдағыболыпжатқан объективтік факторлар кұрастырады: биологиялык, психологиялык, эко-номикалық, элеуметгік, діни, ұлтгықт.б. күбылыстар. Сондыктан, бір теорияның колсмінде мемлекет пең құқықтың пайда болуын ғылыми тұрғыдан толық түсінуге болмайды.

Жоғарыда корсетілгең теорияпардың борінде де кемшілікгер мен жетістіктері бар. Оны ғалымдар лайдапаиады. Мемлекет жэне кұкыктыц пайда болуы, ғылыми түрғыдан дұрысырак тұсіндіретін — тарихи материалистіктеория. Бұл теория мемлекет жэне құкықтарихи туынды ~ қоғамныц антагонистік тапқа бөлінуІнің нэтижссі болып табылады деп

түсіндіреді. Ол дұрыс.

Кемшілігі - мсмлскет пен  кұкыкты тск экономикалық базиспен шектеуі, жалпы теорияның атқаратын ж^мысын бір жақіъі түсінуі (коғам-дық маңызын шсктеуі) жэне олардың келешегін болжаудағы жібергсп кателіктсрі.

4. Тәуелсіз Қазакстан  мсмлекстіііің калыптасуы жэне  дамуы Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздік алганнаи бері он бес жыл болды. Тарих аукымыи алғанда бүл - уакыт жиынтыш гапа, ал м^ндай уақыт-тың ішінде, олбетте, мемлекетгік дамудын саііалық жағыиан жаца үлгісін калыптастыру біршама киын, Он бсс жыл - бүрынгы бірқалыпты тіршіліктің талай жылдарына татитын оқиғаларды бойына жинақтаған  уақыт болды.

Қазақстан Конституциясы (30.08.1995ж.) мемлекеттіміздің беріктігін ныгайта түсті, билік салалары арасыпдағы өкілет болісуді занды түрде бекітті. Азаматтық коғам институттары кұрылды, адам қүқығы сақталы-нуының кепілдіктері бекітілді, бұкаралык ақпарат күралдары еркін жүмыс  жасауда.

Адам кұқықтары мен  бостандықтары дегеніміз - дұнисжүзілік қоғамдастык игерген, мойындаған және тиісті халыкаралық құкыктык актілсрде бекітілген, элеумеггік жәнс заңдық жағынан камтамасыз етілген, эрбір адамиыц кү-кы ретінде мойыидалган, сшкім де еркін шек-тсп ншесе тыйым сала алмайды. Адам бостандыктары ешқандай жаг-дайларға байланысты болмайды, ол оның еркініниәтижесі.

Адам мен азамаггардыі І қазіргі қуқықтары меп бостапдықтары  толык көлемдсҚазакстаІІРесІІублІІкасыныцКоІІстмтуцшеыньщекшшіболімІЕІде (10-39баптарыида)бскігілгеІ[. Олардыісксасырубұлжытпайорындау.ба-КылауІІрсчидсІІтгіІІ, ҮкіметгіІІ.КоиспІтуциялыккецестіцкуІырстінле.

В.И. Леиин елдіц кзсіпкой мсмлскеттік қызмстін калыптастыру мэселесітте ерскшс мэн берген еді, окіііішкс ораіі елдің келесі басіііыла-рымен жузеге асырылмагап жэііс үмы гылып кеткеи бірқаіар теориялық ережслерді дайыпдаганын атап өткеи эділ болар сді. Ш былай деген "Ксз келгеи жүмыс ерскіпс касиеттерді тал-ап стсді. Өте күшті рсволю-ционер жэис угітші бола отырып, сіитсңсге жарамсыз басқарушы бо-луға болады. Басқару үшіи шмпстснтті жэие белгілі гьиіыми білімі болу ксрек", - дегеи. Қазіргі уакытка келетіп болсак, мемлекеттіц барлық белгілсріи ку_ру Қазақстан мсн ТМД слдершде мемлекстгік басқару жүйесіиіц жатіа түрін қалыптастыруды басьшан бастауға тура келгенін атап оту қажст. Бюрократтіяландырылган, орталыктаидырылған ксңес жүйссі республнкалардың дербестігіис жол берілмегсн басқарудың сскіргептоталитарлықпысаиьш каядырды. Тэуелсіздікжылдары ішһгде осы багып-а сшкімніц комегіпсһ жскс Іурде үлкен қадам жасау кажст болды. Үл'Етыкерекшеліктер мем достүрлср мсмлекеттік кьпметііңұйым-дастырылуы мсп мачмүиыіш осср стпсіі коіімады. Ллайда, бұл бағытта иісктен тыс елігіп ксту көпміілік жағдаііда тауслсіэ мсмлскеттіц элемдік кауымдастықисм жакыпдасуыиа қиымдықчусьгзады. Аталғаиситуация-дан шығудың жолы - мсмлсксггік (Заскару жүітесіпіц алемдік колданыл-ган стандарттарды зсрітсу жэие бекіту, ИОПШТШ кызметті қалыптас-тырудыті халыкаралық қапідаларып қолдану, азаматтық қоғамның ин-ституттарыретіттдежерічлікті баскару жэиео^ін-озі баскару тэжірибесіп дамьггу болып табылады.