Мемлекет және құқық теориясы

Әр ғылымның өз саласында  объсктивті ақиқатка жетуге, заңдылық-тарды бейнслеугс жзнс алдын-ала болжауға арнапған, жуйелі 'Іурде кұрыл-ғаи мэселелері бошды. Сол мэсслелер ғылыми турғьгдан зерттеліп, тұжы-рымдалып, гылымның пэпіпе - прелмстінс айналады. Мсмлекет жэне құкык теориясы - қоғамдағы саяси-экономикалық, мэдбни-элеумсттік құбылыстардызерттеп, коғамдыкомірдегі қарым-қатынастардырсттеу, баскару эдіс-тэсІлдерін, объектіштік зацдылыктарьш аиыктап отыратын ғылым. Жалпы теория - мсмлскет пси құқыктың өмірге келу, даму заң-дылықтары», мақсатыи, м;ізмұііын, құрылысын, иысанын, қағиааларын, белгі-нышандарын, фуикцпяларын зер'Ітсііді.

Жалпытеорияныц пэігі  коғам меи мсмлекеттіңарасыидағы  санқырлы-кұрделі карым-қатынастарды, коғамнып саяси жұйесіндегі мемлексттің алатын ориын, маңызын, азаматтық когам мен мемлекётгіп озара байла-нысын, адаудардыц саиа-ссзімім, опың коғамдагы маиызыи, мемлекеттің болашағы, құқықтык мемлскеі қалыптастыру багыттарын зерттсп, коры-тьтнды тұжырымдар жасап отырады.

Мемлекет пен кұкыкты  бір-біріііси аГІыруга болматіды. Олар объективтІк тұршдап тыгыз баііланыста бірлссіп дамитын гъшым. Біракгл олар бір ғылымға жатқанымеІІ очдеріиің ІІақты бағытгары болады. Мем-лекет - қоғамның саяси-экоиомикалық к^рьілысымен шұғылданады, қукык-норматтінтік актілср жуйссіи кшіыптастырады.

Міне, осы бірлестікпсн дсрбестік олардың мазмұиын, максатьгн, қызметінің әдіс-тосілдсріп, функцияйарын жаи-жақгы зсрттеуге, жаңар-туға. дамытуға мүмкіншіліктер бсреді. Мемлскет пен қуқыю ы тереңірск зерттсп білуге жағдай туады.

Заң ғылымы өткен доуірде (алгашкы қогамда, кұлиелену, феодал-дық, буржуазиялық формацияларла), қазіргі кезенде, болашақта мем лекст пен кұқьіқтың қоғамды баскарудағы объективтік және субъективтік зандылықтарын, әдіс-тәсілдерін зерттейді. Осы үш дэуірде болған жэне бшіашақ қоғамныц жэне мемлекст пеи құкыктың өздерінің даму процесіндс болган жаксы тэжірибелсрді жинақтап қорытынды тркырым-дар жасалып отырады.

Сонымен, мемлекет және кукық теорипсының  пәні — адам қоғамынын өміріндегі қубылыстардыц, мемлекет ІІеІІ қү-кықтын омірге келу, даму объективтік зацдылыктары Ічен олардын м.ші-маңызы, к\|)І,І ІІ.ІмІ.г жәие максаты.

Б^л Іүсікдірме ұш гараудаІІ  гурады:

• Қоғамиың кальтптасу, мемлекет пен кұқыктың өмірге кслу занды- 
  лықгары;
• Қоғамның, мемлекеттің, к¥Қ^ь"<т^ыҢ даму заңдылықтары;
• Қоғамның, мемлекеггің, құқықтың тарихи манызы, ку_рыльгмы, 
  мақсаты.

Мемлекст пеіі кұқық  теориясы іргелі-терең ғылым рстіндс  бірнеше фуіткциялар атқарады:

ОІІТОЛОГИЯ.ІІЫҚ фуігкцня - (шын білім - грск...) Адам қогамының тұрмысын, оның кағидаларын, даму ааіщылықтарын зерттеу. Бүл зерт-теу арқылы мемлекст пен кұкьіқтың өмірге келуін, дамуыІІ, болашағын білуге мумкіншілік калыптасады,

Гносеологиялык фуикция - (гр... бішм, тсория), Таным теориясы арқьшы мемлекст пен кукыктың құрылымыи, мацызьпг, максатып білуге болады,

Эвристикалық функцин - (гр... табу). Зан ғы.чымының барлык саласында зсрттеудіц эдіс-тәсілдсріп жетілдіріп коғамдагы кұбылыстар-дыц даму процесінің жаңа заңдылықтарын табу, ашу.

Методологиялык функция - мемлекет жэііс кұкьіқ тсориясы-заң ғылымының салаларыны» тапаптарыиа сэйкес жалпы эдістемелік ғылы-ми тркырымдар жасап, ғылымныц жаксы дамуыпа жагдай жасау.

Саяси функция — когамиың алдыида  т^рған мақсатты, саясатгы, жал-пы теория тұрғысынан орындау багыттарын, жолдарын бслгілеу. Мемлекеттің ішкі-сырткы саясатыпың ғылыми негіздерін жасап, оныц ғылыми тұрғыдан орындалуын камтамасыз ету.

Идеологиялык фуіікция - жалпы теория қогамдағы эртүрлі  көзқа-расты, саясатты, идеяларды бірікгіріп, ғылыми тұрақты жүие қалыптас-тырьтп адамдардыц сана-ссзімін, күшқтык мәдениетінің сапасын жақ-сарту. Тәжірибслік-үйымдмк фуикііия - тэжірибелерге сүйене отырып, жалпы теория қоғамдағы запдылыкты, тэртіпті сапалы іске асыру үшін ұсыныстар жасап огыруы қажет.

Болжау фупкідиясы -жалпы  когамдағысаясн-кұкықтыққұбылы-стармсн ғана шектелмсй сол қүбылыстардьщболашақбағытынзерттеп, гылыми қорытынды тұжырымдар жасап, оиы кұкыктык рсттеп-басқару бағдарламасын дайыидауы қажст.

Құкықжэне мемлскет тсорлясьшыц  фулкциялары бір-бірімен тығыз байланыста дамиды. Олардыц кызметіп біріктіріп зерттегенде жалпы теорияныц қоғамдагы мацыііы жаксы керіисді. Жалпы теория өз функ-цияларыи Іаң ғылымыныц басқа салаларымсн бірлссіп аткарады. Соида ғана нэтиже болады.

2. Жалпы теорияның  түсінігі ,оның мазмұны

Методологня — дүписмі фплософиялыктұрғыдан түсіндіретіи ілім. Гылыми методологияныц ІІсгізі - матсрііалпзм мсм диалсктика, Ғылым-нын мстодологиясы - оиың гылыми-ісрттсу эдіс-тэсілдсрі, Жалпы ғылым дегеніміз скі мәсслеиі қамтиды, скі багытты біріктіреді - теория жэие методііка.Тсория-ғылымы ІІсмі-зсрттсиді?-дегсисүрақкажауапбередІ. Мотод - ғылымы қаіідай тэсілмсп, амапмсн 'іерггсу жүргізеді? - деген сүрақка жауаіі береді. Тсория мсн мстод өмірдс тыгыз байлапыста дами-ды. Бүл объектквтік башішіыс гылымігыц мыішаған саласыидағы тэжірибсде дәлслденген.

КоғамЕіыцмазмұІІым.объсктинтікдаму  процесіііғылымичерп-оудетео-рия меІІ ыстодикаиың маі Іызы о І с -юр. Олсьгі гьшымды дүрыс зерітсу, дүрыс гылымн корытынды жасау мумкіп смсс. Мстодо.юпіянын екі турі бола-ды: Жалпы гьтлыми эдіс-тәсіл жэис жекелік гылымп эдіс-тэсіл. Жалпы ғылыми эдіс-тэсілді -ғылымды зерчтеудіи мстодолопіялық негізі дсп атай-ды. Кдііргі замаидагы ғылыми зсрттсулср фішософияныц материапистік жоне диалектикалык заіщарыиа сүііснс отырып жургізілсді. Маюриализм -философияныц бір бағыты. Ол матсрия, табіггат, болмыс алғашқы, ал сана, рух, оііматсрияЕІыңкдсиетіболгаІІдыкггаитуыІІдыдепсаІіайтык, идеализм-гетубіріиси қарама-қарсы гылымифилософиялыкбағыт. Материалшм адам саііасын,оііыіісырткыдүііиеіііцбсіінссідспкарастырып,дүі]иені,табиғат-ты, қоғамды танып білугеболатыігыи дэлслдсГІді. МетериалиЗМ ғылым меи практиканыц жстістіктерімс сүиеис дамнды жэие білімніц осуіие, ғылыми методтың жетілуіне, адамзат пратікасыкыи, өидіріс күштерішң артуына ыкпалыігтигізеді.

Диалектика - табиғатгын, қоғамның жэне адам ойыныц дамуы меи қозғалысынын жаппы зандары жайьшдағы ғылым, дүниені танудың эдісі мен теориясы. Диалектика объективті күрделі заіщылықтардың, кажетгігін карама-кайшьшыкка толы табигатын зерттейді. Диалсктиканың негізгі зацдары: карама-карсылықтардың бірлігі мсн күресі; сан өзгерістерінің сапа өзгерІстеріне ауысуы; терістеуді терістеу зацы.

Диалектиканың зандары  табиғаттың, қоғамиың объективтік дамуы-Ітың қайнар көзін, ішкі қозгалысып жэне бағытын корсетеді. Диалекти-калық категориялар (анализ бен сшітез, мазмұн мен форма, кұбылыс пен мэн, шындық псн мүмкіншілік т.б.) танымның дэйектілігін, заиды-лығын бейнелейдІ.

Сонымен, материалистік  диалектикаиың методологинсының негіздеріне сэйкес мемлекеттік-кұкықтык кұбылыстар қогамның өмірімен бірге зерттелуге тиіс. СоидыктаІІ, қогам, мемлскст, кұкьіқ -осылардыңарасындағыкатыиастарьшыцтүрлершбілуқажет. Қоғамның мемлекет, кұқықпеи үш түрлі баіілаііһісы бар: Қоғамның базисы мен қондырмасы арқылы, қоғам мен мемлекет-кұкыктың байлаиысы, когам-ныц мүдде-мақсатьшыц кұқық- мемлекет пеи байланысы.

1. Қоғамиың экономикалық базисы өзініц қоидырмасымси байланыста 
   дамиды. Қопдырманың бір саласы құкық пен мемлекет. Қондырма - 
   базис аркылы қоғам, кұкық жэне мемлекетпен тығыз байлалыста бола- 
   ды. Қоғамды реттеп-басқаратын кұкықпеп мсмлекет.
2. Құқық пен мемлекет қондырманьщ бір күрделі саласы, олар коғам- 
   нын барлык саласымсн үздіксіз байланыста болады жэне Ісұкык пен 
   мемлскегтің қызмсті қоғамдағы адамдардың сана-сезімімен де байланы- 
   ста дамиды. Бұл екі жақты объективтік процесс.

3) Мемлекет пеи кұкық коғамныц жалпы халықтық жэнс таптык 
мүдде-максаттары:І реттеп-баскарьт іскс асырып отырады. Бұл да екі 
жақты объективтік процесс.

СоІІымеи, материалистік  жәііе диалектикалык мстодқа  сэйкес мемле-кет пен күқык қоғамның экономнкалык, саяси, рухани жағдайларымен тығыз байлапыста, үздіксіз қозгалыста, дамудагы объсктивті шындық кұбылыстар. Мемлскет пен кұкыктың өздерінің даму зандары болады.

Жалпығылымизерттеудіңэдіс-тэсілдерініңеңкүрделісіматериалистік диалектика. Ол қазіргі гылымитанымныцтеориясы менметоды. Таным-нын максаты - зерттеліп отыргап заттың, мзсслсніцтсрең мэнін, кайшы-лықтар жүйссін ашу.

Таным - объсктивті шындыктың  адам саиасындағы белсенді жэне кайшылықты бейнелспуі, Бұл проиестс логиканың атқаратын рөлі зор. Логиканың нсгізгі мақсаты меІІ зерттеу пэні танымныц ақикаттылыш, танымдықтәсілдермепэдісгердіц,дұрьісжүііесііі калыптастыру,

Заң гылымыныіі зерттеу  процеешде апализ жоне синтез тэсілдері  де колданылады. Тсориялык ЖЭЕІС тэжірибелік зерттеу ироцесінде күрделі объектілерді талдау, күрамды боліктерді жіктсп ажырату.

Синтез- сол талданғаи  бөліктерді жннақтап қосу аркылы бслгілі  бір объсктіні, затты құрастыру. Мыса^'іы: жалиы теорияда мемлскеттік орган-дарды, оиыц фуикцияларып, кұқықтык Іюрмаларды, катынастың субъектілеріи жүйс-жуйсгс, сала-салаға топтастырып зерггеу, немесе оларды біріктіріп зерттеу жүргізу.

Жске ғылымдардыц теорияльщ  жэне метолологиялық негіздері тек фшіософиямен ғана смсс, олардыц оздсрі аркылы да зерттелуде. Мыса-лы, мсмлекет және құкыктсориясы зерітсудің жалпы методтарымен аза-маттық, мемлекеттік, әкімшілік, кылмыстыкт.б. кұкықтарды бірлестіріп зертгеу методикасын дамытып отырады.

Бұл процесте кұкьіқ жоііс  мемлекет теориясы философияга сүйене отырып, заң ғылымыпыц барлық жстістіктеріи лайдаланады. Онын бар-лыксаласына бірдей қатысты методолопіялык мэселелерді зерттейді, Осы типтсс карым-катыиас баска ғылымдарда ла болады.

Жекслік ғылыми-зсрттсу  одіс-тэсілдерііііц түрлері: жүйелік, функ-ционалдық, статистикалық, социолопіялық, улгілік, салыстыру-теңсстіру т.б.

Жүйелік тәсіл - қоғамдагы  мсмлсксттік-құкыктык кұбылыстарды жүйеге, салаға топтастырып зсрттсу.

ФуІІкциоІІалдык тәсіл - когамдағы  заңды құбылыстардын элеуметтікбағытыпа, мацызыпа, шзмстіиекараЙжіктеизер-Ітеужүргізу, Бұл эдіс мемлекеттіц аипаратыи, фуІІкипясыІІ, кұкықтық кұрылымын, жуйссін, кұкыктық саішиы, жауапксршіліктіц турлерін т.б. кұбылыстар-ды зерттеуде пайдаланыллды.

Статистикалык әдіс - заиды  құбылыстардың санды деректеріне,

факіілеріне суйеііе отырыл, зсрттсу жүргізу. Омың кезеңдері: бакылау,

дерсктерді, фактілсрді жшшқтау, жішалған материалдарға анализ жасау.

Үлгілік эдіс - болғаи қубылыстып үлгісіи жасап, сол арқылы істің

мазмұнын, көлемін жобалап  кслтіріп барып зерттеу жүргізу.

СоІІиологиялык тәсіл - жүйслік, фуикционалдык, статистикалық, улгілік тэсілдер аркылы жүргізілгсн зерттеулердін корытынды нэтижелерін біріктіріп зерггеуді жапғастыру.

Салыстырмалы—тенестірмелі эдіс - бірнеше мемлекеттерді, кұкықтарды салыстырмалы зерттеу жэне олардың  тарихи даму процестерінде теңестірмслі эдіспен зерттеу жүргізу.

Математикалык зліс - ЭВМ, компьютер, автоматика, телемехани-каны қолданып зертгеулер жургізу. Осы аталып өткегг зерттеулердін әдіс-тэсілдерін барлық коғамдыкғылымдар пайдаланады. Бұл эдістерді жеке, сирек колданады. Олар көбінесе біріктіріліп, зерттеу барысында бірін-бірі толықтырып отырады.

Мемлскетжэнсқұкыктеорнясыныңалдындаекіміндеттұр:біріІІшісі - зац ғылымыныц, зац мамандыгыпыц негізіи қалыптастыру, жаксы да-мьггу, сол арқылы сапалықзаң пэндсрін жақсы оқып - білуге мүмкіншілік жасау; екіншісі - жоғары зац мектебін бітіріп, жақсы мамаи болуды қамтамасыз ету.

3. Қоғамдық жэне заң  ғылымдарының жүнесіиде жалпы теорияның алатын ориы

Әлсмнің материалдық жонс рухани тұтастығы мен бірлестігі дүние жүзіндсгі барлықғылымның өзара байланысын дэлелдейді. Әсіресе, бүл өзара байланыс қоғамдык гылымдар арасыпда жаксы калыптасқаи. Бұл ғыльшдар қоғамды, адамды, олардың ара катынасын, сана-сезімін зертгейді. Зертгеудің негізгі максаты адамның бостандығы, кұкығы, кадір-қасиеті, ар-намысы.

Қоғамдық өмірдің ең өзекті мэселесі — мемлекет пеп құқықтьпі ма-нызы, олардың алатын орны. Бүл проблемаларды жалпы теория коғам-дық ғылымдардың басңа түрлерімен (философия, экоіюмика, социоло-, гия, политология т.б.) бірігіп зерттеп отырады.

Философия - адамзатгың дүниедегі алып отырғап орнын аныктап, соның негізінде адамиыц дүниеге деген танымдық, қүлдылық, этикалык жэне эстетикалык катынастарын зерттейді. Философия дүнисгс геория-лықтұргыдаи көз жіберіп, ерекше логикалық, таиымдық критерийлерге суйснс отырып, адамиың дұниеге деген козқарасын тұжырымдайды.

Экоиомикалык гы.іым - қоғамның экономикалык базисын, өндірістік катьшастарды, өіщіруші күштерді, мепшіктіцтүрлерін зертгеп, олардың коғамның дамуындағы маңызын жан-жақты анықтап отырады.

Тарих — адамзат коғамының өткеіі дэуірлерін барлық қырынаіі жан-жакты зерттеп, көптеген тәжірибе жинақтады, соның ішінде мемлекет пен кұдыктың пайда болуы, дамуы, когамды баскару заңдылыктары. СоциологшІ - коғамныц элсумстгік жагдайының дамуы, оны басқар; эдіс-тэсілдеріп, адамдардыцзлсумеггІктартібіІІ.катынастарьтнзерттейлі

Барлык қогамдық ғылымдар ш ту-рі ысынаІІ адамзаттың тарихыі зсрттсуге тиісті улсс косады. Бұл шлымдардыцжүйесіндс мемлекет псі кұқык теориясьшьш алатъш ориы өтс жогары.

Зац Іылымы, оііыц ішінде мешекст пен к^кық тсориясы қогамдь жеке тапитьш гылым болып XIX глсырдың ортасында ка,тыптасты. ЖаІІ-пытеориятөрттопкабөлінеді:

1. Жалпы тсория - мсмлскст пси құшктык когаыды ретгеп-бзскаруын. 
   мазмұнын, қағидаларын. белгі-ііышаиларыи. фуіікцияларын зерттейді.
2. Улттық мемлскет-Ісұқык псі І саясап ыц тарихи даму процесін зертгеу 
   пәігдері. ШетмемлексттеріІІіи'ІарІІхы.
3. Салалық заң ғылымдары: азаматтық, кылмыстық, экімшілік, кон- 
   ституциялык, қаржы, отбасы т.б. құқыктар.
4. Ариаулызацгылымдары: кримІІІІалистика, соттықмедиципа, пси- 
   хиатрия т.б.