Мемлекет және құқық теориясы

• кұкықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету; 
  -жауапксршілІктіңтүрінкөрсету;

• жасаған қателіктсрі үшін субъектілсрді жауапқа тарту. 
  Сомымен, кукықтың функцинсы дегеніміз - адамдардың іс-

прекстінс, мінезіне, тортібіне нормативтік актілсрдік жасайтым ықпшіы мстт әссрі, сол аркылы қатынастардыц дүрыс, уақытында орындалуын

қамтамасыз ету.

Құқыктыц мазмұнына, нысанына, белгі-нышандарыпа, функцияла-рына, кағидаларына жан-жакты түсінік беруді аякгап, снді кұкыктын қоғамдағы кү-ндылығына қыскаша тоқтала кетейік. Күкықсыз когам дұрыс, прогресгік жолмен жаксы дами алмаиды. Құқык пен мемлекет коғамды дағдарысқа ұшыратнай, дүрыс баскарып, дамытып келеді. Бүл объективтік процесс. Қүкықтың элсуметтік құндылығы:

1. Қүқык адамдардың іс-зрекстінің, жүйесінің накгы келісімді, түрак- 
ты, жақсы орындалуын камтамасыз стеді. Қүкык коғамдық тэртіпті да- 
мытып, нығайтып, қоғамдық мүдде-мақсаттың жаксы орыіідалуын; 
мүмкіншілік жасайды, Құқықтың бүл екі топтагы функциялары мемлекеттің функциялары-меи сэйкес кследі. Сонымен бірі'е күкьікіың озіне тән екі міндетгері бо-лады: коғамдағы карым-катьтпастарды дұрыс ретгеп, орындалуын тез-дету және катынастардын байлаиысын башлап, корғап отыру. Міне, осы міндеітерге сәйкес кұкықтың озінс тән екі функциясы болады: реттсу

жэнс корғау.

Қүкықтың ретгеу функциясы  нормативтік актілср арқьілы  қогам-дьтк қатынастардыц байланыеын, орыңдалу жолдарьш, бағьптарын анык-тап отыру. Бүл функция екі эдіс-тәсілме» орындалады: біріишісі -кұқықтық нормада қатынастыц орындалу жолдарын, бағытын көрсету; екіншІсі — нормативтік актіде субъекгілерге толык бостандық беру, дүрыс орындалу бағытын корсету.

Қүқыктың корғау функциясы - нормативтік аю ілердіц қоғамдағы қарьщ-катына^қа ықпалын, эсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Бүл функцияның эдіс-тэсілдсрі;

• қоғамдағы қатынастардын дұрыс орындалуың бакылау;

• кұкықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету; 
  -жауапксршілІктіңтүрінкөрсету;

• жасаған қателіктсрі үшін субъектілсрді жауапқа тарту. 
  Сомымен, кукықтың функцинсы дегеніміз - адамдардың іс-

прекстінс, мінезіне, тортібіне  нормативтік актілсрдік жасайтым ықпшіы мстт әссрі, сол аркылы қатынастардыц дүрыс, уақытында орындалуын

қамтамасыз ету.

Құқыктыц мазмұнына, нысанына, белгі-нышандарыпа, функцияла-рына, кағидаларына жан-жакты түсінік беруді аякгап, снді кұкыктын қоғамдағы кү-ндылығына қыскаша тоқтала кетейік. Күкықсыз когам дұрыс, прогресгік жолмен жаксы дами алмаиды. Құқык пен мемлекет коғамды дағдарысқа ұшыратнай, дүрыс баскарып, дамытып келеді. Бүл объективтік процесс. Қүкықтың элсуметтік құндылығы:

1. Қүқык адамдардың іс-зрекстінің, жүйесінің накгы келісімді, түрак- 
ты, жақсы орындалуын камтамасыз стеді. Қүкык коғамдық тэртіпті да- 
мытып, нығайтып, қоғамдық мүдде-мақсаттың жаксы орыіідалуын; 
мүмкіншілік жасайды, 2. Қүқык адамдардың озара катынасын дүрыс рсггеп, дүрыс баска 
рыіі олардыц мінезініц, тзртібінің, сана-ссзімінің, іс-эрскетініңжаксару 
ына мүмкіпшілік жасап, сол аркылы когамның дамуыи жаксартып оты

рады.

3. Құкыктын қүидылығы адамдардың бостандығын, тендігін калып мақсатын қоріаудыц үш І үрі болды деп түсіндіреді: конс дэуірдегі қүкык, феодалдық кукык. буржуазиялык кукык. Қу-кықіың алғашқы тарихи типі - конс замандагы Египет, Үпдістан, Қытай, Персия, Гре-ция, Рим мемлсксггсріндс болғап кұлиеленушілер қуқыш. Оныц ншчгі ерекшеліктсрі кұлдар адам қатарына саналмағаи, толығымең қудиеяенушілер •Іабьшьщ ызншігінде, қожасы мулік ретііідс сайып, айыр-бастап жіберуге ерікті. Кұ-қык күлисяенушілердін экоіюмикалық саяси мүддссін, өкіметі мен байлығыи қоргайды. Жекс меншікке қол суғу аяусыз жазаланьш отырды.

КүлиеленушІлер дзуірі өтіп феодалдык коғам орнауына байланысты кұқықтьін тарихи екінші типі феодалдық қүқық болды. Оның Ігор-малары үстем тап-помещиктердіц мүдделсрін зацға айналдырып, өкімет билігі меи жер-су, басқа ендіріс құрал-жабдықтарға феодалдық жске меншікті сақтауға қызмет етті. Феодалдык кұкык бойынша коғам мүшелсрі 3 сословиеге бөлітщі: дворяндар, жср иеленуші феодалдар, басыбайлы шаруалар меи қала халқы. Заң бойынша бүлардың кұкықта-ры бірдей болуы мүмкін емсс. Барлық қүқықтар мен бостандықтар, дәу-лет псн дэреже жср иеленушілср қольшда, Феодалдық когамда қүкыкта діни ерсжслер үлкен орын алады. МысаІІы, мұсылман діні тараған сл-дсрде кү.раиды бұзушылар да мсмлекеттік жазаға тартылып отырды.

Буржуазинлык кукык  киріауімы ІиІІІар қукыіынын  тарихи үиІіІІІІІі І ипі. Оиың максаты - каиитшшетік қоғамиың мемлекеттік кұры-лысын үстем тан-буржуазимның мүддесіІІ барынша корғап зан жүзіиде іскеасырым отырады. Буржуазиялыккукьіктыңбастыозгешіліктері: 1) ол капиталистік жекс мсншікті адамньщ ңсгізгі жэне қажсггі кұ_кығы деп саиайды; 2) қоғам мушелері зац алдында тең құқылы дсп жариялайды, бірақ сңбекшілер үшін жарияланған тендік пеи бостандыЕчтар сайып ксл-генде қағаз жүзінде калып отырды. Бұл саяси жүйе XIX ғасырдың орта-сыиадейінсақталыпкхлді. Ғылыми-тсхникалыкпрогресскезіндедамы-ған капиталистік слдерде либсрал-демократиялык саяси жүйе қалыпта-сып, адамдардың бостандығы мен куқыктары едэуір жақсы дамып, да-мушы елдерге үлгі болуда.

Құқыктың заңды тииологиясыііыц  екіиші түрі - цившшзациялық багыг. Оныңнегізгі мазмұиы қүқыкгың, мемлекетпңтиіітерініцозгеруіне экономикалық базистыц өчгеруі жеткіліксіз дсйді. Оған қоса қоғамның мәдени рухаіш жүйелсрі жаксы дамыи, олардыц сапасыныңжоғары дсң-гсйде болуы кажетдсп түсіндіреді. Бұл пікірді галымдар-заңгерлердің көпшілігіколдапотыр. Циііили'іациялыкпікіркукыктыңтипін,түрінанык- таудағы эдіс-тәсілдері формациялык кезқарастан басқаша. Әлемдсгі слдердің экономикалық даму түрғысынан 5-түрге бөледі: үйреншікті жай когам, өтпелі кезсцнің қоғамы, даму децгсйі твмен коғам, дамушы елдср когамы, дамыган елдер қогамы (бұл американдык политолог Уолт Ростау пікірі). Ол дамыған слдердің қукығы мен мемлекетін бірнсше түргс бөлсді: техиологиялық, иіідуефиалдык, поетиндустриалдык мсм-

лексттер мен құкыктар.

Бес түрлі қоғамның даму уақытын да жобалап көрсеткен. ҚоғамІІын бірінші түрі - ауыл шаруашылыктың экономикада басым кезі. Екінші түрі - өндірістің ептеп өмірге келе бастауы. Үшһіші түрі - техникаііьщ ондірісте жэне ауылшаруашылығындаколдана бастауы. Төртінші турі -техникалық когамның барлык саласында қолдануы, Бесінші - ғылыми-техникалық прогресс аркылы қоғамның қарқынды түрде дамуы. Міне, осы 5 кезеңде — 5 түрлі кұкык пен мемлекеттің бес типологиясы болды. Әлемдегі мемлекетгсрдің саяси, экономикалык, мэдени-элеуметтік, географиялық т.б. ұксастығына қарай заңдытиііопогияны 20түрге бөлуге болады. Бұл англияның ғалымы А. Тойнби пікірі. Сонымен, құқықтың заңды типологиясын тұсінуде формациялық және цивилизациялык тэсілдсрді біріктіріп зерттегенде ғана гылыми дүрыс корытынды, тужы-

рым жасауга болады.

Кұкыктын хронологиялық  типологиясы да болады: кене дэуірдің кукығы, орта гасыр кұқыгы, жаңа доуірдегі кукық, казіргі замандағы кұкық. Олардыңөздеріпін эдіс-тосілдері болады. Сол аркылы эр дэуірдегі күкықтың мазмуны мсн нысапыи, түрлері мен типологилсын аиыктап отыруғаболады. ҚоғамІІынкұкықтыкжуйесініңэлемснттері:заңғылы-мы, құкыктыктүсініктер, құкыктык әдіс-тэсілдер.

Сонымеп, казіргі замапдағы  кукьік пен мсмлекет мазмұны да, типо-логиясы да көп өзгеріске үшырады. Олардың канаушылык, таптык маз-мұіідары бірте-бірте азаюда, жойылуда. Таптардың, тоитардың ара каты-насындағы кайшылыктар бейбітшілік жолмен тіл табысып, шешімін та-буда. Таптық, қанаушылық, құкык пен мемлекет әлеуметтік кұқык пен мемлекетке айңалуда.

Нарыкгык экономика  жүйесінде қоғамдық катынастарды ретгеуде рыноктыц заидарыньтц маңьпы, рөлі күшеюде, эсіресе сұраныс псн ұсы-Ііыстын бүл процесте маңызды рөл атқаруы. Нарыктык экономиканың бір ғажабы - мемлекеттіц экімшілік функциясы азаиған сайын қогам-ның кірісінің көбеюі, экономиканың нығауы, халыкшң әлеумсгтік жағ-дайынык жаксаруы анык байкалды. - құкықтык мсмлекетті қальштастыру дүішежүзілік мүдде-максатқа айналуы.

СонымеІІ, чаііды типология - әлемнің күкықтық катынасына көп аспектілі, көп кырлы жіктеп аналю бсрудіп алғы шарты. Философиялык тұргыдан занды типология кұкықтыц тарихи типтерінін бірлсстігІи, күкыктык семьяның срекше маньшшлыгын, үлтгык күкыктыкжүйесінің бірлігі» көрсетеді.

Сондықтан, кұкыктың мазмүны  озгеру ушін тск базистың өзгергені жеткіліксіз, оған коса қоғамның мэдениеті, рухани сана-сезімі де да-мып, өзгеруі керек. ҚазІргІ заманда дүние жүзінің ғалымдары толыгы-мен цившіизациялық пікірді дүрыс деп, колдауда. 1 Іивилизациялық козка-рас қоғамнын, сонымен бірге адамныц рухани сана-ссзімін, мәдениетінің деңгейін бірге зерттейді жэие таптық мүдде-максатты коғамдык мүддс-мақсатпен біріктіріпзертгейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

тақырып. ҚОҒЛМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК НОРМАЛАРЫ

Әлеуметтік нормалар тарихи дамудың бслгілі бір кезеңінде  когам-дык қатынастар негізінде калыптасқан әлеуметтік топтар мен жеке адам-дар іс-эрскеттерін реттейтін талаптар. Әлсуметтік ІІормалардын үш ерекшеліктсрі бар: 1) коғамдық маиызы бар іс-әрексттсргс ыпталанудан шығады (максат, ой-арма», руханм күндылықт.б.); 2) бслгілі бір жүйеге сәйкес келетін, міндетті түрде орындалатын тйртіптің түрі мен шсгін кәрсетеді; 3) қоғамдык ұйғарымның (санкцияның) негізі болуы керек. ӘлеумстгІк нормалардыц мэнін ғылыми жолмен түсіну үшін, ең ал-дьтмен, оларды қоғамның тарихи дамуынын жемісі деп ұғыну керек. Марксизм ілімі адамдардың іс-эрекеті мси элеумсттік нормалардың ара-сындағы байланыстың оте күрделі диалектикалық сырын ашып, қоғам дамуының негізі экономикалык өмірге тэуелді екендігін ғылыми дойектілікпен дэлелдеп берді. Әр түрлі коғамдык экономикалық форма-циялардың өздеріне тэи элеумсттік нормалары қалыптасады да, олардың күрамы мен элемснтгерінің аракатыпастарында ерскшеліктср болады. Бір когамдык-экоиомикалыкформацияныңкалыитасуыііасэйкесэлеуметтік нормалардыц кейбір компонепттерінің өзгеріп отыруына карамастан, та-рих сахнасына шыкқан жаца үрпактар опы дайын күйінде кабылдап, болашакіс-орекеттіц кажетті кұралы ретіндс пайдаланады. Әрбір қоғам-дағы элеуметтік эртүрлі салаңы қамтып, олардыцжиынтыгы сол қоғамдағы

әлсуметтікіюрмалардыңтұгасжүйесіикүраііды.

Әлеуметтік нормалар қоғам  алдындагы тарихи міндеттсрін аткару үшін, олардың негізгі компонеіптері қоғамныңбелгілі бір даму ксзеңіне сэйкес келуі кажет. Қоғамның дамуының бслгілі бір ксзеңінде кейбір элеуметтік норма меп коғамдык практика туғызғаІІ нормалардың араларында сэйкессіздік болады. Мүндай сәйкессІздік эсірссе діңи ңормалар

мен адамдардың күнделікті іс-әрекеттерінен айқын көрінеді. Кең түрде алғанда әлеуметтік нормаларға дэстүр, әдет-ғүрып, моралдық жәнсІ\ұқықгык нормалар, саяси, дінн, эстетикалық кағидалар жэне ұйымдасгыру-техникалык ерсжелері жатады. Әлеуметтік нормалардьишмпонситтері бір-бірімен тығыз байланысты. Жеке адамдардың зяеуметтіі пормаларды кабылдап, ішкі сенім-ІІиетіне айчалдыруы – коғамдыі торбиснің ең бір маңызды саласы.

-103-

Әлеумстгік нормаларды кабылдауға бсйімдсу жолдарының бірі - нор маларды саналы түрдс мсцгсру, бүл процесті» екінші практикалык жап - сол нормаларды сырткы талаптан адамиыц ішкі кажсттілігіне, норм: сыиа, дағдысына айналдыру. Тарихи қалыптаскан элеумстгік жәие коғам-дьтқ ұиымдар тушзғатт ттормалар жаца коі амдық қатынастарды жетідіругс, болашак адамдардың саиасымың калыптасуына ықпалып тигізсді.

Қогамдагы олеумстгікторгілтіц  дамып иығаюыиа сан-қырлы күбы-лыстар мен толып жаткаи факторлар өздерінің эссріи тигізіп жатады. Оларды үш топқа бөлуге болады:

- табиғи кұбылыс, факторлардьш, уақиғанардың тигізстін әсерлері: 
демографиялық процестор, халықтың миграцинсы, адамдардыц омір 
сүруініц үзакқа созылуы, егіниіц жаксы онім бсруі т.б.;

- тторматнвтік актілердің ерікті түрдс жақсы орындалуы; 
-адамдардыңезаракатытІастарьшсапалыорындауы.Қоғамдағыкаты-

настарды реттеп-баскаратын Іюрмаларды торттопқа бөлсді:

-табиги иормалар-ғылымитурғыдан  зерттеліп, тэжірибсдеп әткен

ұ-сыныстар. Мүндай үсыпыс гарды ғылыми нормалар деп те атайды; — гылыми-зерттсуден откеи, тсксерілген тсхникалық жаңе табиғи ерс-

желср, шіструкциялар;

• әлеумегтік нормалардыц копшілігі осы толка жатады;
• қүқыктык нормалар.

Қогамдагы комтегеІІ қарым-катыпастарды рсттсм баскарыл отыратын исгізгі курал - олеумстгік Ігормалар. Олар қоғамлыц дагдарыска у.ІІІы-рамай, біркелкі дұрыс дамуыи қам'ІамасІ,Із етіп отырады. Бүл объективтік процссс. Әлоумстгік нормалар каис замаіпіан адам коғамымеіі бірге омір сүрт,диалектикалыкіф0[ісссаркьілыдамып, ныгайыпкследі.Әлеумстгік нормалар аркылы коғамдағы қатыиасіардың өзара байланысы о^геріп, жаңарып, дамып жатады. Сол арқылы қоғамиың өзгсруі, жаңаруы прогрестік жолмеІІ дамып жатады.

Әлеумсттік ІІормалардыц бслгі-нышапдары:

1. Әлеумсітік нормалар адамдардыіі іс-эрекстіпіц мінезінің, тэртібініц 
   қогамдық срежесі. Жекс адамдар ұисымдар, бірлестіктер, одақтар, ұйым- 
   дар осы срежсге сэйкес омір сүругс, жұмыс жасауға тырысады.
2. Әлеумсттік нормалар - қоғамдық дәрсжедегі среже, бүл норма- 
   ларды дүрыс, жақсы орыіідау бар ачамапардыц, барлык ұйымдардың 
   нсгізгі міидсгі, орындамаса халықтың сөгісінс, сынына душар болзды, 
   жауаикеріиіліккс тартылады.

Әлсумстгік иормалар - жай гаіш срсже смсс, ол қогамдық міндетті 
түрдсгі ерсжс, Врікті турдс орыидалмаса сріксіз орындалуса тиіс ерсжс. 
Бул касист қогамігың миллиоіідағагг жылдар даму тәжірибесімеіг 
текссрі;ІІІІ, сараиталып, қалымтасқан пормалар. Мінс, осы керсетілгсн белгі-нышаидары, ерекшсліктері арқылы олеуметгік нормалар қоғамды баскарудың, катынастарды рсттеудіц негізгі куралына айналды. Әлсуметтік нормалардың иегізгі түрлері;

-- қүкық нормаеы;

• моралдык нормалар - жақсы-жаман, дүрыс-бұрыс, эділсі-гік-аділстсіздік, 
  достық, инабатгы;іык, шрасаітылық, адамгершілікт.б. касиетгер;
• саяси нормалар;
• эстстикалык нормалар;
• қоғамдык үйым, ұ-жымдардыц среже-кағидалары;
• әдет-ғұрып пормалары - адамдардың копе доуірден қалыптаскап 
  жақсы касиеттері меи жаксы іс-эрексттері;