Мемлекет және құқық теориясы

 

• салт-дэстүр нормалары - эр ұлттыц, эр халыктың өздерінін 
  ерекшеліктерінен қалыптасатын дэстүрлері болады. Мысалы: тои өткізу, 
  үйлену, ат шаптыру, кокпар тарту, кыз куу т.б. дәстүрлері;
• дІни, инандылық, ипабаттылык нормалар.

Осы олеуметгік нормалар біріге келе - адамдардыц қогамдық өмір сүруіиіц ерсжесі дсп аталады әлеумсттік норма - коғамдағы адамдар-дың, уйымдардыц, ұжымдардың ара қатыиасының, іс-эрскетінің, міиез-

тпртібініцсрежесі.

Әлеумсггік нормалар өздсрІІІің дсрбсстігімси біргс озара тығыз  бай-ланыста дамиды. Себсбі, олар бір жономикалык базисты, бір коғамдык саясатты, бір элсуметгік тұрмысты, бір мэдсниетті, бір мүддс-максатты қорғап, дамытады.

ӘлсуметтІк нормалардың  мазмұнын екі тұргыдаң түсіиу ксрек: біріпшісі - коғамдык мүдде-максатты орыидау, іске асыру бағыты; екіпшісі - жеке адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, дамыту бағыты. Бұл объективтік бірлсстік. Өмірде біржақты элеуметтік норма болмай-ды. Әлсуметгік нормалардыц өмірге келу ссбептері қогамның объеетивтік даму процссінде жана карым-катынастар қалыптасады. !іүл объективтік процесс. Сол арқылы жаңа кұкықшқ норма қабылданады. Бұл субъективтік процссс.

Сонымен, әлеумсітік норма- қоғам кабылдаған адамдардың мінез-қүлқьтның, Іс-зрекстіиің, тәртібінің ережелсрі мен оларды рсттеп-баска-ру нормалардыңжиынтыгы.

Құкықтык иормалар олеумсттік нормалардыц ец күрделісі, ең колсмдісі, ең мацыздысы. Қүжык адамзаттың әділдік жэнс азаттык идеяларыиа нсгізделіп, көбінссс заңдарда баякды стілстіи, когамдык Катыиастарды ретгейтін нормалар жүйесі.

Көнс чаманнан ғалымдар құқықтың мэні мен мазмұнын түсінбекші болып, оған саи килы аныктамапар бсргеи. Оныңтусіітігі мсн мэнін апық-таудыңүш пікіріи айтуга болады: I) мормативті түрғыдан карау бойынша

- күкықты чан нормаларымыц жүйесі дсіт сапау; 2) социологиялықтурғы- 
дап қарау бойыттша- күкықты репслстін қоғамлык катыттастармен үксас 
деп санау; 3) философиялык турғыдан карау бойынша - кұкыкты бос- 
тандық пен эділдік деңгейімеІІ байланыстыру.

Кұкықка социологиялық  жэне философпялық тұргыдан карағанда  ол өтс кең түсінІк болып, оған кұкык Іюрмаларымсн катар құкықтық сапа, куқыктық катынастар да жагады. Құқыктың үш тірегі бар: когамны? материалдыкдецгейі,мемлекетжэиеимандылық. Адамзаттыцөмірсүруі өндіріске, қогамның экономикалык жағдайына байланысты. Өндіріс экономика тиімді, нзтижелі болу үшііт оиы ұйымдастыру, оның дамуына қажетті жағдай жасау керек. Бұл мүдде-максатты шешуде кұқық өте зор жұмыс атқарады. Соның пэтижесінде кұкықтың өзі дс озгереді, да-миды, ендірістік қатынасгарды реттсуге бейімделеді.

Құкык нормаларьшыц талаптарьт оздігінен жүзеге аспайды. Оларды іске асыру ушін, талаптарьш орыидау үшін мемлекет түрлІ эдістермен сан-алуан кызмет атқарады. Егср қүкыктык нормалардың талаптары орыидапмаса, бұзылса, мсмлскст кіиәлі жскс жоисзаіщы тұлғаларга тиісті шаралар колдаиа алады. Сойтіп, кұкык Іюрмалары мсмлекеттіц күщіне сүйсніп, жұзеге асырылады. Құкыкгын тірегі, онын күш-қуаты, абыройы

- мемлекет.

Құқыктың тагы бір тірегі - имандылык. Имандылыктың озі де адам-дар арасындағы катынастарды реттсйтіи күш, бІрақоныц талаптары заң емсс. ИмаІІдылықтыңсцкүшті кұралы -жұртшылыктыцпікірі. Қүшкта теріс кылыктарға тыйым салады, кінәлі адамдарды жауапқа тартады. Құқық имандылықтан нэр алады, иеғұрлым кұкыктың нормалары иман-дылыкталаптарға сэйкес келсе, соғурлым олардың, сапасы да, абыройы да жоғары болады.

Сонымсн, құ.қык нормалары аркьшы мемлекет имандылык, талапта-рына ресми мағына бсрсді, соиың нэтижесіпде қоғамдық катынастарды реттейді. Күкык кұзыретінің игснбері имандылықтыц шенбсрінсн апа-гұрлым ксң. К,ұкыкты[(бслгі-нышатідары;

2. 1. Күкьтк жазылған нормалардан тұрады. Құкықтьтк порманы мемлсксттік органдар кабылдайды, бскітеді, баска нормаларды когам-дык ұйымдар қабылдаііды, Норматиктік дегсніміз - адамдардын ой жүйесін, когамдык оміріті тэртіптсу, соііыц ІІэтижссіндс белгілі ереже-лсрге бағындыру. Кұкык эділдік жэңе бостандык идеяларын білдіреді. Бостапдық - 
   адамнан ажыратылмайтын касиет. Тск бостандьтқ болса ғана адам лай- 
   ыкты өмір сүре алады. Әділеттік ерте заманиан ксле жатқан элеуметтік, 
   моралдык принцип және Іюрма.
3. Кұкықты бейнелейтш объектілсрі болады. Олар - билік, мемлекст, 
   коғамдағы тэртіп, эділдік, бостандык, демократия солар аркылы жүзеге

асырылады.

4. Кү-қықгың формалды аііыктьілығы. Зандарда бекітілген норматавті 
нү-скаулар ерекше қасиетке ие болады. Ол формалды аныктылық. Оның 
белгіпері: айқындығы, бір мағыналығы, қыскалыгы. Бұл кұкық 
субъектісінің не нэрсені істеуге болады, нені болмайтындығың білуінс

ыңғайлы, колайлы,

5. Құкықгық нормалар коғамдағы қатынастардыц басым көпшілігін

регтеп, басқарады. Басқа  нормалардың үлесі аз.

6. Күкыктық нормалардың орьшдалуы ерікті-еріксіз түрде жүргізіледі. 
Ьасқа нормалар тек ерікті түрде орындалады,

Әлеуметгік нормалар кұкыктык норманын дамуына, орындалуына, иығаюына өтс зор эсер стеді, ыкпал жасайды. Жаца заңның жобасы ал-дымеи коп жылдар әлсумсттік Іюрмалар саласында жан-жақгы тексеріліп, содаіі ксйін мемлскеттік заңга айналады. Заиды, жаңа Іюрманың жоба-сыіі дұрыс талқылап, бскітуге, кабылдауға да өмірлік тажірибе көп эсср етеді. Заң қабылданып, оны орындау ироцесіидс дс көп жылдык әлеуметтік нормалардыңтэжірибесі көмек береді.

Сонымен, элеумеггік нормалар бір-бірімен тығыз байланыста дамып, өзгеріп, жацарып нығайып отырады. Әсіресе бүл байланыс құкыктық нормалар арасында тығыз түрде дамиды.

Өмірлік тэжірибеден калыитаскан  Іюрманы моралдык норма дейді. Бүл нормалар жалпы қоғам көлемінде тексеріліп, кабылданады. Мыса-лы, не жақсы - не жаман, нс дурыс - не бұрыс деген ұғымды қогам береді, өмір, тәжірибе калыптастырады. Қү-Кық пен моралдың ара қатынасы өте кұрделі процесс. Ол процесс төрт компонеитгентүрады: бірлігі, айырмашылығы, бірлесуі, дербестігі. Р.нді осы компонспттерге жеке-жеке тоқталық: 1 . Құқык пен моршідың бірлігі:

• ексуі де олеуметтік Іюрмага жатады;
• екеуі де бір саясатка бағыиады, сол саясатты орындауга үлес коса-

ды;

- екеуі дс бір мүддс-максаггы орындауга катысады; - екеуі дс адамгершідікті, эділеттікті, тсңдікті, бостандыкты жақ- 
тайды.

2. Қүкык пеп моралдың айырмашылығы:

• кұдыктык Іюрмаларды мсмлекеттік оргаидар кабылдайды. Морал- 
  дық нормаларды ешқамдай оргап бскітпсііді. Оларды когам, ұЙым қябыл- 
  дауы ксрек. Сонда сана ол нормалар жаксы нэтиже бсреді;
• кұкьтқтык норма срікті орыидалмаса, еріксіз орындалады. Морал- 
  дық норма тек срікті турдс орьшдалады, т.б.;
• кұ-Кыктык норма заң иемссе заңға тоуелді нормативтік акті болып 
  бекітілсді. Мораддык Іюрма сшкзндай жазылмайды;'
• кұкықта занды жауапксршілік болады, Моралда жок т.б.

3. Кұ-қык псн моралдың езара бірлсстігі:

• олар бірлесіп заіщылыкты, тэртіпті корғайды;
• бірлесіп торбие жұмысын жүргізеді;

-бірлесіп инабвГШЛЫКШ, марасаітылықты.дамытадыт.б.

4. Кұқык пен моралдьщ озара дербсстігі:

• құқык заңдылыктьт жактаса. мораль тшканы, эстстиканы қорғай- 
  Ды;
• күкықта тыйым салу болса, моралда болмауы мүмкің;

-- кұкық кұпия ж.ұмыс жұргізуге, іс-орекст жасауға рүқсат бсрсс. Мо-раль бұл істсргс карсы т.б.

Құкык элсумеп ік Іюрмаларды»  басқа турлерімеіг дс карым-қатьшас-та, байлаиыста, олар бір-біріпс күіідслікті жэрдсм корсетіп отырады.

Қүкық І»-'ІІ әдет-ғ^рып - эдст-ғұрып коне доуірден тэжірибедсн әтксн қоғамға пайдалы тюрмалар, олардыіі біразы қукыктың негһіне айналды. Азаматтық, отбасы кұкыкіарыпа көптсген нормалар кірді. Аза-маттык коғамның коіітеген карым-қатынастары» әдет-ғүрып нормапар-мсн реттеп-басқарады. Мемлскет псн кұкық эдет-ғұрып нормаларға жаіі-жақты көмск корсетіп отырадьт. Біраз иормаларды кабылдап, мемлекеттік куші бар нормаға айналдырып отырады,

Құкық пен  салт-лостүр - эр халықтыц, эр ұлттың оздеріиің сапт-дэстүрлері болады. Мемлскст псн кұқык оларға үіісмі көмек көрсстіп, коп мэселсні бірлесіп шсшіп жатады. Әр үдттың салт-достүрішп дамуы-на, мемлскет Іісн күкык эртүрлі барлык жасайды.

Қукық ІІІ-ІІ корморитиніік нормалгір - когамдық үііымдардыц, бірлсстіктсрдің, одақтардың, партиялардыц үжымдардыц мүшелсрінің аракатыігастарыіірсгтеп-баскарііт[,ін Іюрмалар. Ол Іюрмалар азаматтык  қоғамиың, мсмлскеттің экоіюмикалык, элеумсттік, мэдсни, рухаіги да- муыпа көп үлес косады. Олар мемлекеттік органдармен көшпілігінде бірлесіп жұмьтс жүргізеді.

Қүқык пем  діііи пормалар - Діни нормалардың адамдарды, әсіресе жастардьтинабаттылыкта, парасаттылыкта,адамгершіліктетәрбиелеуде отс зор іс атқарады. Сондықтан, діннің ашық өмір сүруімс толыкбостатт-дык беріліп отыр. Діни мекемелср Іатщы тұлға болуға құ_кысы бар, діни менрамдарға да мүмкіншілік берілді.

Осы жоғарыда керсетілген  элсуметгік нормалардың барлығына  Қазақ-стан Республикааынын Конституциясы Занды түрде мсмлекетпсн біргс тэуелеіа, демократиялық, егсмепді қоғам кұруды- негізгі міндетіміз деп жариялапотыр.

Ёгерде құқықпен баска  элеуметтік нормалардың арақатынасында келіспеушілік немесе қайшылыктар болса өзара келісімге келіп, бір-біріпе зиян келтірмсй реттеулері керек. Екі жақты бакылауға алып дүрыс, эділ шешімін табуга міндетті. Қатынастардыц барлықтүрлерінде бірінші орын-да жеке адамның бостапдығы және қоғамның мүдде-мақсаты болуга

тиісгі,

Тсхникалыкнормалар-адамдардыцтабиғатІІеІІ.техникамендұрыс катыиас-байлаиыс жүргізу ерсжелері, Қазіргі заманда ғылыми-техника-лық прогресс уақытында техникалык нормалардың мацызы оте зор. Табиғатпеп байлаиыста, қоғамнын барлык саласында техникасыз өмір жоқ- Сондыктан, адамдардыц каупсіздігін камтамасьв сту мемлскеттің алдындағы кезек күттірмейтін мэселслерінің ең күрделісі,

Техникалық Іюрмалардың  түрлері: қүрылыс жұмысында техниканы колдану нормалары; өндірістегі, ауыл-шаруашылығындагы техника кол-дапу Іюрмалары; үн-жабдығындағы техника нормалары т.б. саладағы тсхникапарды қолдану нормалары. Техниканын барлык түріндс жеке-жеке қолдану ережесі болады, соны жақсы окып білу керек. Табиғатты, адамды қоршаған ортаны жаксы біліп, сақтау керек. Экологияны жак-сартуға үлес косу керек.

Техникалык нормалар "адам - ұжым", "адам - табнғат", "адам - ма-шина", "адам -өндіріс", "адам -тсхиика" т.б. арасындағы катыңастарды реттеп-басқарады.

Қуқықтану мамандарыиа  бұл катынастарды жап-жақты зерттеп, тех-никалық пормалардың коғамдагы атқаратьш рөлін аныктап, гумаииза-циялык маңызып-сапасыІІ үнсмі жақсартып отыру заңгсрлердің негізгі міндеттсрінің бірі. Бұл проблема казіргі ғылыми-тсхиикалық прогресс дәуіріиде қуқықтың еи курделі, ең мацызды жүйесінс айналып отыр "Техпикалык норма" дсгсп күкыктың бүл жүиесіп шектеу мағынасында көрсеткендей. Құқьтктың бұл жүйесіпің шсңбсрі отс кец, когамның бар-лыксаласындцғы карым-катынастармен байланысып жатады. Техника-лық нормалардьщ түрлері мен бағьптары:

1. Техникалык нормативтік актілер, оныңші бірнеше түргс бөлінсді: 
   ондірістік, ауыл-шаруашылык, эскери, т.б. техникалык нормалар.
2. Технологиялық нормативтік актілер, мұныңда бірнеше тұрлері бар.
3. Экологиялық техішкалық нормалар.
4. Табиғат, адамды коршағаи ортаны корғайтын техникалык норма- 
   лар.
5. Отбасында пайдаланатын техникалык Іюрмалар.,
6. Халыктың денсаулығын сақтау бағьпындагы техникалык норма- 
   лар.
7. Мемлсксттік органдарда, қоғамдық үйымдарда, ұжымдарда пай- 
   лалаііатын техникалык нормалар.

8. Лдамныц ецбегін жсңілдететіи, қорғайтын нормативтік актілер. 
Мінс, қогамның осы нсгізгі салаларында тсхникаиыц, технология-

ныц маңычы, рөлі жылдап-жылға  карқьшды түрде әсудс. ОсығаІІ сэйкес тсхиикальж ІІормалар да кобеюде. Гылыми-техпикалық ирогресс дәуіріндс бүл процесс осы қарқыиды түрдс дамьш қогамның барлық саласып, бағытын камтуга тиіс. СондықтаІІ, бұл процссті сапалы дамыгу үшін күкықтық Іюрмаларды уақытында кабылдап, оның бүл багыттағы қатынаетарды баскару-реттсу жүмыстарыи жаксартуды талап етеді.

Қүкықтың макыаы, рөлі, эсері, нормативтік актілср арқылы ғылыми-техникалық, технологиялык, экологиялық процестің саиасын котеру еліміздің элсуметгік, экономикалық жағдайын жаксарту. Бұл үшін мем-лекет техникалык, техіюлогиялық, ондірістік, санитарлы-гигиеналык нормаларды, ережслсрді кабылдап, о;Іарды жан-жақгы тексерістеи өткізіп стандартты сертификат бсруі керек. СтаІІдарт - заттың (техниканың) тюрмативтік сапасы мен сипапамасы туралы мсмлекет бекіткен ^анды акт. Осы стандарт аркылы техтшкалык норманыц сапасы текссріліп оты-рады.

Техникалық норматіыц  күрделі саласы -- табиғатты корғау нормала-ры. Адамды, қоршаған орчаны газа ұстау, оның табиғи дамуына аиян келтірмеу, экологияпы жаксарту ғаламдық проблема. Сондықтан, дүниежүзіпдегі барлык мсмлскстгср бұл мэсслсге аор көңіл бөліп, осы бағыттагы иормативтік актілсрінік сапасыи жаксартуда. Бірікксн Ұлттар ¥йымы ла (БҰҰ) бүл проблемапы қатан бакылауга алып отыр. Техникалық Іюрманыц екіпшІ маңызды саласы - халықтың денсау-лығын сақтау. Осы багытта мемлексттср көп жүмыс жасауда: адамдарға арналған азық-түліктің, дәрі-дәрмектіц, медицинада қолданылатын тсх-ликаныцсапасын жақсарту, сңбектің қауіпсіздігіи, адамныц рухани сана-

сечімін, біліміи көтеру т.б.

Қазіргі заманда техникалық, технологиялык, экологиялык процсстсрді жаксарту тек кұшктық норманыц ғана мінде гті емес, сонымен бірге бүл галамдық проблемаға олеуметтік нормалардың барлық саласы және коғамдағы барлык ғылымдар үлес косуы ксрек. Бәрі бірігіп ғылыми-тсхішкалық нормаіты, стандартты т.б. жұмыстарды жасап, қатап Сакы-лаугакірісіпотыр.