Автор: Пользователь скрыл имя, 20 Февраля 2013 в 16:27, курсовая работа
Зерттеу міндеттері:
1.«Мен» бейнесін, өзіндік сананы, оның ерекшеліктері, құрылымының компоненттерін, генезисін теориялық зерттеулер негізінде айқындау.
2. Есірткіге тәуелді адамдардың «Мен» бейнесінің ерекшеліктері, тұлғалық өзгерістерін теориялық зерттеу.
3. Есірткіге тәуелді адамдардың «Мен» бейнесінің ерекшеліктерін зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру мен жүргізу.
4. Зерттеу нәтижелерін талдаулар негізінде есірткіге тәуелділікпен күреске қажетті практикалық ұсыныстарды қалыптастыру.
Кіріспе..........................................................................................................................3
I тарау. Психологиядағы «Мен» бейнесі мәселесінің теориялық зерттеулері…..6
1.1. Өзіндік сана мәселесі психологиялық зерттеу пәні ретінде…………………6
1.2. «Мен» бейнесін әр түрлі бағыттар шебіндегі психологиялық зерттеулер...10
II тарау. Есірткіге тәуелді адамдардың тұлғалық өзгерістерін психологиялық
зерттеулер…………………………………………………………………………..17
2.1. Есірткіге тәуелділік және есірткіге тәуелді адамның психикалық ерекшеліктері мен тұлғалық өзгерістері …………………………………………17
2.2. Есірткіге тәуелді адамдардың «Мен» бейнесінің ерекшеліктері…………..24
2.3. Есірткіге тәуелді адамдардағы әлем бейнесінің өзгеру ерекшеліктері…….26
III тарау. Есірткіге тәуелді адамдардың «Мен» бейнесінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен интерпретациясы…………………………………………………………………...31
3.1. Зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен таңдаманың сипаттамасы………………………………………………………………………...31
3.2. Зерттеу әдістемелерінің сипаттамасы………………………………………..32
3.3.Зерттеу нәтижелері және олардың талдаулары мен интерпретациялары……………………………………………………………..….37 Қорытынды…………………………………………………………………………56
Түйін………………………………………………………………………………...59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі…………………………………………………60
Қосымша
Ю.Н. Кулюткин, Г.С. Сухобская да адамның өзіндік санасын «Меннің» «қалыпты екі ұшты» жағдайы арқылы қарастырады. Адамның «Мені»:
― өзінің әрекеттерін саналы ұғынатын және реттейтін «субъект ретіндегі Мен»;
― өзінің әрекеттерін жүзеге асыратын «объект ретіндегі Меннен» тұрады деп бөледі.
Бірінші «Мен» – бұл өзінің әрекеттері, танымы, эмоцияларының субъектісі, ал екінші «Менге» адамның физикалық, әлеуметтік және рухани бөлігі кіреді деп көрсетеді [22].
Ю.Б. Гиппенрейтер өзіндік сананы өзінің бейнесі және өзіне қатынас ретінде анықтайды. Ол да оны жоғарыдағыдай екі компонентке бөледі. Олардан өзіндік сананың басты функцияларын шығарады: өзін тану, өзін кемелдендіру, өмірдің мәнін іздеу. Өмірдің мәнін іздеу өзіндік сананың ең басты функциясы деп ерекше көрсетеді [8].
Өзіндік сананы өзін субъект ретінде және объективті «Мен» ретінде екі компонентке айқын бөлудің екі ұштылығы белгілі бір нейропсихологиялық механизмдерге негізделуі мүмкін. А.Р. Лурияның зерттеулері бойынша, әрекеттерді бағдарламалау мен сыншылдық бағалау бас ми қыртысының маңдай бөлігінің қалыпты жұмысына тәуелді. Маңдай бөлігінің зақымдалуы әрекеттердің албырттығына, қадағалау мен сынаудың жоғалуына әкеледі. Ал мидың артқы бөліктерінің зақымдалуы әрекеттердің инерттілігі пен дезавтоматизациясына әкеледі, бірақ адамның сынау қабілеті (критичность) бұзылмайды деп көрсетеді[24].
В.Д. Балин жеке дара сананың үш мүшеден тұратын құрылымын ұсынады. Мұндағы екі оның компоненті – «Мен сезімі» мен «әлемді саналы ұғыну» - бір-біріне жақын болып табылады. Өзіндік сана – бұл индивидуалды сананың күрделірек формасы, ол бірінші екеуінің негізінде қалыптасады және кейде тар мағынада өзіндік сана деп анықталатын: «Мен сезімі», өзінділік (самость), өзінің болмысын сезінудің ауыстырылған, инварианттік бөлігі болып табылады деп көрсетеді. Өзіндік сана өзінің өмір сүру фактісін саналы ұғынудан тұрады. Содан әлем «Мен» және «Мен емес» деген екі категорияға бөлініп, адамға қоршаған ортаны өзінің өмір сүру фактісінен тәуелсіз көруге жол ашады, өмір сүру ортасының заттары мен құбылыстарын иерархизациялау үшін критерилер береді, оның өлшемі мен масштабын айқындайды, оны бейнелеу үшін координаттардың бастамасын береді. «Мен сезімі» өзін ортадан бөлуге және өзін оған қарама-қарсы қоюға көмектеседі. «Мен сезімінің» болуы субъектінің өзінің реакцияларын өзінен бөлгендігін және өзіне сырттан қарай алғандығын білдіреді деп айқындайды [4].
Кейбір жұмыстарда өзіндік сананы екі компонентке бөлу сияқты дихотимия жоқ. Мысалға, Ф.Т. Михайлов адамның өзіндік санасын өзін, өзінің мүмкіндіктері, қабілеттері, білімін және т.б. объективті жағдайлармен үнемі арақатынастандыру қажеттігін талап ететін процесс деп ойлайды. Алайда мұндай «сырттан» салыстырулар адамның түсініктерінде өзіне теңдікті бұзады. Өйткені өзін біруақытта үш уақыттық өлшемдерде көз алдына елестету өткен шақта жасалған істердегі өзінің рөлін бағалауды, осы шақта өзін солардың «соты» ретінде көруді қажет етеді, ал бұл өзінің биографиясына өзінің болашақ бейнесін проекциялау арқылы ғана мүмкін және адам мұны өзінің өзін-өзі өзгертуінің субъектісі бола отырып жасайды. Ал адам өзінің болмысынан шыға алмайды деп тұжырымдайды [30].
А. Б. Орловтың ұқсас концепциясында адамның Мен-концепциясы, оның өзіндік санасы адамның өзін-өзі ұқсастыру мен өзін-өзі қабылдау ерекшеліктерімен байланыстырылады [36]. Алайда үстінде қарастырылған модельдерге қарағанда ол өзіндік сананы «ішкі» және «сырттық» дихотимияда қарастырады, яғни өзіндік сана «шынайы Меннен» және, бірінші кезекте, әлеуметтік өзін-өзі ұқсастырудан тұратын іс-әрекет деп көрсетеді. «Шынайы Менмен» өзін ұқсастыру процесі үшін персонификация терминін қолданады. Бұл адамның өзінің персоналдық, сонымен бірге «қараңғы» (теневой) жақтары мен көріністерін қабылдау процесін білдіреді. Персонализация адамның әлеуметтік сәйкестілігін көрсету үшін қолданылады. Ал кейбір жұмыстарда ол «басқалар үшін Мен», «әлеуметтік-Мен» деп те аталады.
В.С. Мухина концепциясында
бұл процестер басқа
Өзіндік сананың қызмет етуінің келтірілген схемасы жалпыланған сипатқа ие және өзінің спецификасына адам ұйымдастырылуының әр түрлі деңгейлерінде ие болады. Психолог В.В.Столин адамда оның ұйымдастырылуының үш деңгейін бөледі: биологиялық индивид, әлеуметтік индивид, тұлға. Сондықтан да өзіндік сана осы деңгейлерде келесідей болады деп қарастырады [46].
Биологиялық индивид (ағза) деңгейінде өзіндік сана өзінің физикалық «Менін» қоршаған әлемнен бөлуге, өз тәнінің бейнесін құруға мүмкіндік береді. Әлеуметтік индивид деңгейінде өзіндік сана басқа адамның көзқарасын есепке алу (мен туралы басқалар не ойлайды және айтады), ата-анамен сәйкестену, әрекеттерді орындау стандарттарын игеру, өзін-өзі бағалаудың, жыныстық, кейіннен кәсіби сәйкестіліктің қалыптасуы, өзін-өзі қадағалаудың қалыптасуымен сипатталады. Тұлға деңгейінде өзіндік сана өзінің әлеуметтік құндылығы мен өмірдің мәнін ашумен, өзінің болашағы, өткен шағы мен осы шағы туралы түсініктерінің қалыптасуы мен өзгеруімен ерекшелінеді.
Осындай жолмен өзіндік сана жұмыс жасайды. Оның жұмысы, бір жағынан, өзін-өзі тану, эмоционалдық құндылықтық қатынас, ал екінші жағынан, өзіндік қадағалау мен реттеу механизмдерін белсенді кірістіру арқылы «Меннің» әр түрлі аспектілерінің үнемі өзара әрекеттесу принципі бойынша жүреді. Осындай өзара әрекеттестіктің өнімі өзін саналы ұғыну, Мен-концепциясы болады.
Өзіндік сананың динамикалық құрылымын талдауда: «қазіргі Мен» және «тұлғалық Мен» деген екі түсінікті пайдаланады. «Қазіргі Мен» жүріп жатқан осы шақтағы өзін саналы ұғынудың нақты формаларын, яғни өзіндік сана іс-әрекетінің тікелей процестерін білдіреді. «Тұлғалық Мен» - өзіне қатынастың тұрақты құрылымдық схемасы, бірнеше «қазіргі Мен» синтезінің ұйытқысы. Өзіндік сананың әр актісінде өзін-өзі тану мен өзін-өзі уайымдау элементтері біруақытта айқын байқалады.
Өзіндік сананың құрылымында келесілерді бөлуге болады: 1) өзінің «Менінің» жақын және алыс мақсаттарын, мотивтерін саналы ұғыну («іс-әрекет атқарушы субъект ретіндегі Мен»); 2) өзінің шынайы және ниет етілетін қасиеттерін саналы ұғыну («Шынайы-Мен» мен «Мұраттағы Мен»); 3) өзі туралы танымдық, когнитивтік түсініктер («бақыланатын объект ретіндегі Мен»); 4) өзі туралы эмоционалдық, сезімдік түсініктер. Осылайша өзін-өзі тануға:
• өзін-өзі тану (өзін
танудың интеллектуалдық
• өзіне-өзі қатынас (өзіне эмоционалдық қатынас).
Өзіндік сананың ақпаратмен қамтылуын оның іс-әрекетінің екі механизмдерімен байланысты: өзін әлдекіммен немесе ілдебір нәрсемен ұқсастыру («өзін-өзі сәйкестендіру») мен өзінің «Менін» интеллектуалды анализдеу (рефлексия мен өзін-өзі рефлексиялау).
Жалпы алғанда, адам санасының үш қабатын бөлуге болады: 1) өзіне қатынас; 2) басқа адамдарға қатынас; 3) басқа адамдардың өзіне қатынасын күту (атрибуттық проекция) [47].
Қорыта келе, өзіндік сананың тұлғаның қалыптасуы жүретін үлкен сфера болып табылатындығын тұжырымдаймыз. Ол адамда бірден пайда болмайды. Дамыған өзіндік сананың көрсеткіштері: қоршаған әлемнен өзінің ерекшелігін, іс-әрекет субъектісінің белсенді бастамасы ретінде «Менді», өзінің психикалық қасиеттерін, эмоционалды өзін-өзі бағалауларын саналы ұғыну және өзін-өзі құрметтеу. Жалпы алғанда, өзіндік сана «Мен» бейнесін тану субъектісі ретіндегі «Меннің» іс-әрекеті болып табылады. Өзіндік сана ұйымдастырылуының үш: биологиялық индивид, әлеуметтік индивид, тұлға деңгейлерін бөледі. Биологиялық индивид (ағза) деңгейінде өзіндік сана өзінің физикалық «Менін» қоршаған әлемнен бөлумен, өз тәнінің бейнесін құрумен, әлеуметтік индивид деңгейінде өзіндік сана басқа адамның өзі туралы көзқарасын есепке алумен, ата-анамен сәйкестенумен, әрекеттерді орындау стандарттарын игерумен, өзін-өзі бағалаудың, жыныстық, кейіннен кәсіби сәйкестіліктің, өзін-өзі қадағалаудың қалыптасуымен, ал тұлға деңгейінде өзінің әлеуметтік құндылығы мен өмірдің мәнін ашумен, өзінің болашағы, өткен шағы мен осы шағы туралы түсініктерінің қалыптасуы мен өзгеруімен ерекшелінеді. Өзіндік сана жұмысы жұмысы, бір жағынан, өзін-өзі тану, эмоционалдық құндылықтық қатынас, ал екінші жағынан, өзіндік қадағалау мен реттеу механизмдерін белсенді кірістіру арқылы «Меннің» әр түрлі аспектілерінің үнемі өзара әрекеттесу принципі бойынша жүреді. Осындай өзара әрекеттестіктің өнімі өзін саналы ұғыну, «Мен» бейнесі болады.
1.2. «Мен» бейнесін әр түрлі бағыттар шебіндегі психологиялық зерттеулер
Тұлғаның ішкі әлемі, оның өзіндік санасы әр уақытта зерттеушілердің қызығушылығын тудырған.
Өзіндік сана «Мен» бейнесімен тығыз байланысты. Әр адам әр түрлі ракурстарда өмір сүретін өзінің «Менінің» көптеген бейнесіне ие: қазіргі мезетте адам өзін қалай қабылдайды, өз «Менінің» идеалын қалай көреді, бұл «Мен» басқа адамдардың өзқарасында қандай және т.б.
«Мен» бейнесін өзіндік сананы зерттеу шеңберінде ерекше психикалық түзіліс ретінде 1892 ж. У.Джеймс бөліп, сипаттаған болатын [10]. Өзіндік санада ол «объект ретіндегі Менді» немесе «танылатын Менді» және «субъект ретіндегі Менді» немесе «танушы Менді» ажыратқан. Эмпирикалық зерттеулерде негізгі зейін «объект ретіндегі Менге» қойылып, кейіннен оны «Мен» бейнесі деп атай бастады.
«Мен» түсінігіне жалпы анықтама беру қиын. «Мен» көп жақты түсінік болып табылады. И.С. Кон «Мен» түсінігі адам және қоғам туралы ғылымдардың бәрінде қолданылады деп санайды [15]. Алайда оның көне философиялық-психологиялық түсінік болып табылатынына қарамастан, оның категориялық статусы анықталмаған болып қала береді және «өзінділік» (самость), «сәйкестілік», «Эго» және «Мен» сияқты терминдер қазіргі таңда әр түрлі мағыналарда қолданылып жүр.
В.В. Столин «Мен» бейнесін өзіндік сана сезімнің бірлігі ретінде қарастырады [46].
Р.В. Бернс «Мен» бейнесін Мен-концепциясының сипаттаушы құрылымы ретінде қарастырып, оған өзіне қатынас, өзін-өзі бағалау, өзін қабылдау кіреді деп тұжырымдайды. Мен-концепциясына: «Бұл бағалауы бар индивидтің өзі туралы барлық түсініктерінің жиынтығы» деген анықтама береді [5].
Э.А. Орлова жалпы алғанда, ұқсас, бірақ нақты емес анықтама береді. «Мен» бейнесі - бұл өзі туралы түсініктердің жүйесі, өмірдің осы мезетінде өзіне қосып жазылатын (приписываемый) қасиеттердің жүйесі. Мұнда қосып жазылатын қасиеттер деп әдейі көрсетеді, өйткені, оның ойынша, адамның физикалық, әсіресе психикалық қасеттері оның шынайы қасиеттерімен үнемі сәйкес келе бермейді [36]. Ол тұлғаның шынайы қасиеттері мен сапалары оның санасында көбіне бұрмаланған түрде болады, тіпті өзінде жоқ қасиеттерді адам өзіне қосу мүмкін деп тұжырымдайды.
А.В. Петровский мен М.Г. Ярошевский «Мен» бейнесін адамның өзі туралы қатысты тұрақты, саналы ұғыныла бермейтін, құбылмалы жүйесі ретінде сипаттайды. «Мен» бейнесінің негізінде адам басқалармен өзінің өзара әрекеттестігін құрады деп көрсетеді [39].
И.С.Кон: «Әрбір дара адамға өзін-өзі іс-әрекет субъектісі ретінде тануға жәрдем ететін психикалық процестердің жиынтығы - өзіндік сана деп аталады, ал оның өзі жөніндегі өз ұғымдары белгілі бір «Мен» бейнесін құрайды» деп жазады [14].
«Меннің» психологиялық мәнін А.Г. Спиркин келесідей сипаттайды: «Мен» түсінігі өз санасының нұрымен сәулелендіріп, өзін-өзі қабылдаған, таныған және сезген жеке адамды білдіреді». «Мен» - психикалық өмірді реттеп барушы принцип, өзіндік бақылауды жүргізуші рухани күш; бізді өз мәніміз бойынша бүкіл әлемге, қоршаған адамдарға, ең бастысы, өз санамызды өз бағалауымыз бен танымымызға орай өзімізге ашып беретін әр адамның тұтастай болмысы [45].
Кейбір зерттеушілер
«Менді» ерекше әрекетті күш пен
билікті иемденген әлдебір
Психологтар (Б.Г.Ананьев, А.Н. Леонтьев, В.С. Мерлин, И.И. Чеснокова, Е.В. Шорохова т.б.) «Менді» біресе тұлғаның ядросы ретінде, біресе оның саналы бастамасы ретінде, енді бірде индивидуалды сана–сезімнің түйіртпегі, адамның өзі туралы түсініктердің жүйесі ретінде қарастырады [1, 20, 28, 48, 51].
Психиатрлардың «Мен» мәселесіне қатысты зерттеулері саналылық пен санасыздықтың арақатынасына, өзін-өзі басқару механизмдеріне негізделеді. Орыс психиатры С.С.Корсаков, адамның «Мені» психикалық аппараттың дамуында иерархиялық шың болып табылады деген [16].
«Мен» бейнесі, сана-сезім мәселесімен айналысқан отандық зерттеушілердің аздығын атап кетейік. Олардың арасында, А.Л. Катковты, О.Г. Юсоповты атап өтуге болады. Олардың зерттеулері сәйкестілік, аддиктивті жүріс-тұрыс методологиясымен байланысты болған.
«Мен» бейнесі когнитивтік, эмоционалдық және «қатынастық» компоненттерге ие. Олар өзіндік сана құрылымының жай ғана бөлігі ретінде болмайды, ал ішкі қозғалыс, ішкі жұмыстың процестері ретінде рөл ойнайды. Бұдан «Мен» бейнесі өзінің дамуының жас сатылары бойынша мақсаттарға жетуде өзінің ішіндегі және сырттағы көптеген қақтығыстарды жеңе білу қабілетінен туатын тұлғаның рухани, құндылықтық ұйытқысы деп тұжырымдауға болады.
Жас сатылары бойынша «Меннің» дамуын зерттеушілердің ішінде Э.Эриксон ең бір толымды қарастырған. Оның жүйеленген зерттеулері бойынша, адам «Менінің» дамуы сегіз кезеңге бөлінеді [52].
1. Баланың өмір сүруінің бірінші жылында «сенім» (доверие) немесе сенімнің болмауы қалыптасады;
2. 1 жастан 3 жасқа сенімділік (уверенность), автономдылық немесе күмәншілдік, ұят сезімі;
3. 3-6 жас аралығында инициативтілік немесе кінә;
4.-12 жас аралығында жауапкершілік, еңбекқорлық немесе толымсыздық комплесі;
5. 12-18 жаста эго-сәйкестілік немесе конформизм;
6. 20-25 аралығындағы кезеңде қарым-қатынасқа ашықтық немесе изоляция, психикадағы ауытқушылықтар;
Информация о работе Есірткіге тәуелді адамдардың «мен» бейнесінің психологиялық ерекшеліктері