Халықаралық интеграциялық үрдістер: тәжірибелері және мәселелері

ЕурАзЭҚ мемлекеттерінің  өндірістік және ғылыми-техникалық салалардағы  дамуы – олардың әлеуметтік мақсаттарға  жетуінің негізгі шарты. Алайда, Қоғамдастықтағы әлеуметтік прогресс экономикадағы интеграциялық үрдістерді толықтырып, өзгерістер енгізетін әлеуметтік интеграцияның дамуын болжайды.

ЕурАзЭҚ мемлекетерінің стратегиялық императивін олардың  жасап жатқан келісілген әлеуметтік саясат Концепциясы анықтайды. Қоғамдастықта еңбек жағдайын нашарлататын, реттеуге келмейтін жаппай еңбек миграциясына әкелетін жекелеген мемлекеттердегі жұмыс күшін пайдаланудың шектеулілігінен шығады. Жекелеген мемлекеттер әлеуметтік саясат саласында шешімдерінің келісілмеуі салдарынан кедейлікпен күрес және өмір сүрудің сапасын көтеруде кедергісін тигізіп отыр. [25, 44 б]

Осы бағыттағы  стратегиялық шешімдер Қоғамдастықтың әлеуметтік хартиясын құру, әлеуметтік көмектің бағдарламалары мен әлеуметтік көрсеткіштердің келісілуін, әлеуметтік салада мемлекетаралық мониторингтің ұйымдастырылуын, ұлттық ресурстарды пайдалану кооперациясы мен әлеуметтік заңнмалар кооперациясын ұсынады.

ЕурАзЭҚтегі интеграциялық  үрдістердің бастапқы кезеңінде  әлеуметтік интеграцияны дамыту үшін «Қарапайым адамдарға қарай қарапайым он қадам» атты мемлекет басшыларының мәлімдемесі және ЕурАзЭҚ парламентаралық ассамблеясы мен Интеграциялық комитетінің әлеуметтік саясат пен оның құқықтық негізін келісу бағдарламасы маңызды роль атқарады.

 Әлемдік  шаруашылықтың жекелеген аймақтарында  ортақ экономикалық және әлеуметтік  кеңістік құру бағытында халықаралық  интеграция тереңдеуінің болашағы  үш талапқа сай мүмкін болады:

1) интеграцяның  дамуында мемлекеттер егемендігін  біртіндеп шектеудің маңыздылығын мемлекеттердің түсінуі;

2) XXI ғасырдағы  жаһандық ақпараттық экономиканы  құрудың басымдықтары мен проблемаларын  аймақтық интеграциялық топтар  мүшелерінің жан жақты ескеруі;

3) әлемдік шаруашылықтың  Еуразия, Солтүстік және Оңтүстік  Америка, Африка және Азия-Тынық мұхиты аймағындағы аймақтық интеграцияның ерекшеліктерін кешенді түрде бағалауы. [41, 134 б]

Батыс Еуропа мемлекеттері интеграциясының сәтті тәжірибесі дәлелдейтіндей, аймақтық ортақ экономикалық кеңістіктің құрылуы – ұзақ әрі  күрделі үрдіс. Оның барысында жекелеген мемлекеттер мүдделерінің сай келуі мен келісілу деңгейіне байланысты дезинтеграциялық ағымдар пайда болуы мүмкін. Тараптар арасындағы қайшылықтарды тиімді шешу үшін интеграцияны басқару жүйесінің уақытылы өзгертілуі қажет, ортақтан бірыңғай (оның ішінде бірыңғай нарық) экономикалық кеңістікке, мемлекеттер қоғамдастығынан олардың экономикалық және саяси одағына өтуде егемендікті шектеу бойынша асығыс шешім қабылдаудан бас тарту.

XXI ғасырдағы  ЕурАзЭҚтағы интеграциялық прогресс Қоғамдастықтағы халықаралық кооперация және мамандану бағдарламалары көпжақты ынтымақтастық, басқа да аймақтық интеграцялық қалыптасулар мен жекелеген «үшінші» мемлекеттермен екіжақты ынтымақтастықты дамыту бағдарламаларымен толықтырылып және өзгертіліп отыруы тиіс.

 Оған қоса, Еуропа мен Азияның бірқатар  елдерін біріктіретін ұйым ретінде  келесі елдермен қарым-қатынастарды  дамыту маңызды деп саналады:

1) Қоғамдастыққа  кірмейтін ТМД мемлекеттерімен;

2) Еуропалық  Одақ мемлекеттерімен;

3) Азия алыптары  – Қытай мен Үндістан;

4) Азиялық-Тынық  мұхиты аймағындағы барлық мемлекеттермен;

5) «исламдық  интеграция» елдерімен.

Дегенмен, ЕурАзЭҚ  даму стратегиясында негізгі екпін  азиялық болуы керек. Қытай және Үндістанның даму және экономикасының модернизациясы қарқынының жоғарылығына байланысты әлемдік шаруашылық орталығының Азиялық-Тынық мұхиты аймағына қарай ығысқандығын ескере кеткен жөн. [42, 5 б]

Қоғамдастық интеграциясының  бірінші кезеңінің өзінде-ақ – 2015 жылға дейін бағытталған –  Азия және Азиялық-Тынық мұхиты аймағындағы мемлекеттермен қомақты экономикалық қатынастарды дамытуды көздейтін шешімдермен толықтырылуы тиіс. Оның ішінде АТР мен ШЫҰ (ШОС) ортақ нарығын құру. Ал ЕурАзЭҚ бірыңғай экономикалық кеңістігін құру кезеңінде (шамамен 2015-2030жж.) Осындай қатынастарды дамыту Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың негізгі доминант стратегияларының біріне айналуы керек. [52, 562 б]

ЕурАзЭҚке мүше-мемлекеттердің барлығы және үшінші мемлекеттердің қатысуымен еуразиялық трансконтиненталдық  көліктік жылдамдығы жоғары магистральдар салу – екі ендік (Транссіб пен БАМ негізінде) және «Солтүстік-Оңтүстік» (Үндістанға шығатын) бір бойлық, Солтүстік теңіз жолымен жіне еуразиялық автомобиль магистральдарымен тасымалды дамыту, трансполярлық авиациялық коммуникацияларды кеңейту және жандандыру, әр түрлі көлік түрлерін біріктіретін логистикалық кешендер қалыптастыру, - бұл бүкіл Еуразия территориясындағы интеграциялық ынтымақтастықтың тереңдеуі мен Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың дамуындағы негізгі фактор. Тиімді көліктік жүйелерге ортақ қызығушылық, құрылыстағы халықаралық кооперацияның кеңеюінің қосымша стимулдары, жаңа көліктік құралдарды шығару, жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру, ертеректе игерілмеген аймақтардағы ресурстарды игеру транспорт және сапа салаларындағы халықаралықты ЕурАзЭҚ бірыңғай экономикалық кеңістігін қалыптастыруды тездеткіш деп қарастыруға мүмкіндік береді.

Осыған байланысты трансеуропалық желілер (TEN), панеуропалық көліктік коридорлар (PEC), Еуропалық  Одақтың техникалық көмегін (PHARE) даму бағдарламаларын ескерген жөн.

ЕурАзЭҚтегі интеграцияның  тереңдеуі және Қоғамдастық мемлекеттерінің  Қытай, Жапония, басқа да Азиялық-Тынықмұхиты  экономикалық ынтымақтастығы ұйымына  мүше-мемлекеттермен экономикалық қатынастардың  сапалы түрде өзгеру факторы Еуразияның шығысындағы энергетикалық проблемаларды шешуге бағытталған шаралар болып табылады. Бұл мәселелерді шешуден Қытай мен Жапонияның қарқынды өсіп келе жатқан энергетикалық ресурстар қажеттігі қанағаттандыру және Сібір, Ресейдің Қиыр Шығысы, Қазақстан, Қырғызстан мен Тәжікстандағы инвестициялық, инновациялық, және мамандар мәселелерінің шешілуі шығады.

Осындай бірлескен  іс-шаралар ЕурАзЭҚ пен АТЭС органдары  арасында тікелей байланыстардың пайда  болуын болжайды. Бұл ұйымдардың мұшелері Қытай, Ресей, Жапония мен АСЕАН мүшелері, АҚШ, Канада, Мексика және т. б. мемлекеттер. [5, 367 б]

ЕурАзЭҚ мемлекеттеріне олардың көліктік, энергетикалық, демографиялық, ғылыми-техникалық, экологиялық мәселелерді, тиімді халықаралық мамандану мен  кооперацияны дамыту, оның ішінде, ғарыштық және қорғаныс өнеркәсіптерін дамытуға көмек беретін Қытаймен ынтымақтастықты дамыту үшін ШЫҰ потенциалын белсенді қолдануды көздейтін стратегия қажет.

Интеграцияның бастапқы кезеңдеріне сай алғашқы  кезектегі бағдарламаларды орындап  болғаннан кейінгі Еуразиялық интеграциялық үрдістердің негізгі мақсаттары: интеграция мүшелерінің мүдделелері толығымен сай келетін экономикалық, әлеуметтік салалардағы және сыртқы қауіптермен кұрес саласында бірыңғай саясат жасау және іске асыру; интеграцияны басқарудағы Мемлекетаралық Кеңес, Интеграциялық комитет, Парламентаралық Ассамблея, Қоғамдастық соты, Мемлекетаралық банк пен жаңадан құрылып жатқан құрылымдардың тиісінше өкілеттігін кеңейту; ТМД шеңберінде ғылыми-техникалық прогресті тездететін Кешенді бағдарлама жасау және іске асыру; басқа мүдделі мемлекеттердің қатысуымен ЕурАзЭҚ бірыңғай ақпараттық кеңістігін және бірыңғай ақпараттық инфрақұрылымын қалыптастыру, Қоғамдастықтың бірыңғай еңбек нарығын ұйымдастыру; халықаралық университеттер мен зерттеу орталықтарын қарастыратын білім беру және ғылым салаларындағы кең ауқымды халықаралық кооперацияны дамыту; бағдарламалық индустрия, энергетика, оның ішінде атомдық, энергетикалық, көліктік, ауылшаруашылық машина жасауда, экологиялық техника шығаруда, аэроғарыштық өнеркәсіпте және басқа да өнім мен қызмет өндірісінде халықаралық шаруашылық кешендер жасау; Қытаймен бірге бағдарлалық өзара әсер ету негізінде халықаралық көліктік коридорларды игеру; ЕурАзЭҚ, ЕО, АТЭС арасында түрлі экономикалық салалардағы зерттеулер мен технологиялық жасаулардаөзара қарқынды қызмет етуді бағдарламалау және дамыту, оның ішінде еркін экономикалық аймақтар мен бірлескен технополистер мен технопарктер ұйымдастыру арқылы. [46, 96 б]

Мұндай мақсаттарға  жету еуразияшылдықты тек «Ресейдің  консолидациясы, қайта өрлеуі және дамуы» деген идеологиядан арылуды талап етеді. Еуразияшылдық – Еуразия барлық мемлекеттері ынтымақтастығының идеологиясы мен саясаты, ол Еуропа, Азия, Азиялық-Тынықмұхиты аймағындағы қалыптасқан және қалыптасушы түрлі интеграциялық қалыптасулар арасындағы серіктестік қатынастардың орнатылуы деп түсіндіріледі.

ЕурАзЭҚ «үштігінің»  Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі.

Бүгінгі күнге  дейін Қазақстан 26 мемлекеттің ішінен 20 мемлекетпен екіжақты келіссөздер  жүргізілді, олармен Қазақстанның БСҰға мүше болуы туралы келіссөздер жүргізіліп жатыр.

Ал қалған мемлекеттермен (Австралия, ЕО, Үндістан, Монғолия, АҚШ, Эквадор (келіссөзге 2008 жылы кірісті)) арадағы шешілмеген сұрақтар шеңбері  біршама кеміді. [1, 48 б]

Белорусия Республикасы өз кезегінде Жұмысшы топқа мүше 20 мемлекеттің ішінен 6 мемлекетпен ғана келіссөздерді аяқтады.

Осылайша, екіжақты келіссөздерді аяқтаған жағдайда Қазақстан  мен Ресей БСҰға кірудің бірдей кезеңінде болады, ал Белорусия үшін екіжақты келісімдерді аяқтау, және де ұлттық заңнаманы БСҰ стандарттарына сәйкестендіру бойынша жұмыстар жүргізу қажет.

Келіссөздер барысында  тауарлар нарығына қол жеткізу бойынша  тарифтік міндеттемелерге қатысты  Қазақстан өзінің экономикалық мүдделерін ұстануда. Оның үстіне Кедендік одақ құру мақсатын назарға ала отырып, Қазақстан Ресейдің тарифтік міндеттемелер деңгейін ескеруде. Мәселен, тарифтік міндеттемелердің салыстырмалы сараптамасы, яғни Қазақстан мен Ресей БСҰға кіргеннен кейін қолдана алатын кедендік салымдардың максималды деңгейі Қазақстанның 70% жуық тарифтік міндеттемелері ресейліктермен тең не жоғары екендігін көрсетті. Яғни, теориялық тұрғыдан қарағанда, Қазақстан тарифтік салымдарды тарифтік міндеттемелер деңгейінде орнатқан жағдайда Қазақстан мен Ресейдің кедендік салымдарын унификациялау деңгейі 70% құрайды деуге болады. Алайда бұл жекелеген тауар түрлерін тұтынатын отандық тұтынушылардың мүддесімен толығымен сәйкес келмейді. Ол бойынша міндеттемелер деңгейі кедендік салымдар деңгейінен жоғары. [14, 254 б]

Жоғарыда айтылып  кеткен мәселелер негізінде Қазақстан мен Ресей арасында кедендік одақ орнатудың келесі сценарийлері мүмкін болады:

1. Қазақстан мен Ресей БСҰға кірер алдында.

БСҰ стандарттарына сәйкес кедендік одаққа мүше-мемлекеттер  үшінші мемлекеттерге қатысты кедендік салымдар үлесін унификациялауы қажет.

Осыған байланысты екі мемлекет шеңберінде құрылып  жатқан БСҰ ережелеріне сай тұрғыдан қарағанда кедендік одақтың танылуы  үшін екі мемлекетке арналған Ортақ  кедендік тарифті қалыптастыру процессін  тездету қажет.

Алайда, жоғарыда аталып кеткен факторларға қатысты Қазақстан мен Ресей кедендік салымдарын унификациялау өнеркәсіп даму деңгейлерінің әр түрлілігіне байланысты қиынға соғып отыр.

Дегенмен, БСҰға  мүше болу бойынша үрдістерді кедендік одақ атынан жаңадан жүргізу қажет. Бұл әрине өте қиын, себебі Ресей бүгінгі таңда келіссөздер үрдістерінің аяқтаушы кезеңінде, ал Қазақстан 26 мемлекеттің 20 ғана келіссөздерді аяқтады. [24, 235 б]

2. Ресейдің БСҰға кіруінен кейін кедендік одақ құру.

Қазақстан үшін Ресейдің БСҰға мүше болғанша келіссөздерді тоқтатуы және одан кейін кедендік одақ құруы дербес мемлекет ретінде БСҰға мүше болудан бас тарту деген сөз.

Нәтижесінде әлемдік  саудада Қазақстанның толық құқықты  қатысуы және Қазақстанмен саудада  БСҰ мүшелерінің дискриминациялық қарым-қатынасы мәселесі туындауы мүмкін.

Мұндай жағдайда Ресей Федерациясы өзінің БСҰға  мүше болу талаптарынан  қайтпай, Ресейдің БСҰға кіру талаптарын негізге ала  отырып, оған қоса Ортақ кедендік тариф  ретінде Ресейдің тарифтерін қабылдауды ұсынуы мүмкін. [22, 54 б]

Алайда бұл кедендік үлес салымдарын ресейлік салымдар деңгейінде қабылдауға апарады. Ал олар бойынша унификациялау қазіргі кезде мүлдем мүмкін емес.

Оның үстіне Қазақстан өзінің кедендік тарифтерін басқа БСҰға мүше-мемлекеттермен ресейлік деңгейде келісуі күмән тудырады. Ол келесі себептерге байланысты: біріншіден, республикамызда шығарылмайтын тауарлар бойынша жоғары тарифтерді ұстануға мүмкіндік жоқ. Екіншіден, БСҰға мүше-мемлекеттердің экономикаларының көлеміндегі алуандығына байланысты Қазақстан мен Ресейге деген қатынастары да әр түрлі.

3. Ресей мен Қазақстанның БСҰға кіруінен кейін кедендік одақ құру.

Бұл жағдайда Қазақстан  мен Ресей БСҰна әрқайсысы  бөлек кіріп, Ұйымның толық құқылы мүшелері болады. Осыдан кейін Тараптарға келіссөздер барысында ортақ  кедендік салымдар үлестерін келісу керек. Онда келісу үрдістері өзара тиімді болуы, яғни Ресей тарапынан да, Қазақстан тарапынан да жеңілдіктер керек.

Ортақ тариф  келісілгеннен кейін Тараптар БСҰна  мүше-мемлекеттермен дербес түрде өздерінің  тарифтік міндеттерін өзгерту жөнінде жаңа келіссөздер раундын жүргізуі қажет.

Осы нұсқа Қазақстан  экономикасына ең тиімді әрі орындалуы  мүмкін деп танылады. [24, 176 б]

 

3.3 Халықаралық  интеграциялық үрдістер ауқымындағы  Қазақстанның бүгіні мен келешегі