Кәсіпорынның тұрақты дамуының қажеттілігі мен мәні

Өндірістің эканомикалық тиімділігі жалпы түрде нәтижелігі деген мағананы білдіреді; оны өндірістік процестегі нәтижемен сол нәтижені шығаруға кеткен шығындардың қатынасы арқылы анықтайды. Бұл жердегі қойылатын ең басты талап – шығынды анықтайды, әрі шығынды аз жұмысай отырып, мейлінше жоғары нәтижеге жету болып табылады.

Эканомиканың күрделі  сипатты, көп факторлығы мен байланыстардың сан алуандығы, эканомикалық нәтижені өлшеу барысында көрсеткіштер жүйесін қолдану керектігін ескертеді.Эканомикалық нәтижені көрсету үшін тауар және өткізілген өнім, пайда, өткізілген құн, бір өнімге шаққандағы еңбек және материалдық шығындар денгей т.б. көрсеткіштері қолданылады.

Өндірістің тиімділігін  бағалау белгісі түрінде қоғамдық еңбектің үнемделуі, оның өнімділігінің  артуы сияқты көрсеткіштер пайдаланылады. Өнімнің арту үлесі – еңбек  өнімділігінің жоғарылауы нәтижесінде  анықталады.  Yө және келесі формула бойынша есептеледі:

 

 

 

                            Yө = ( 1 – ж / ө)  * 100%                             (8)  

                                

ж – жұмыс істеушілердің санының арту қарқыны;

        Ө   –   өнімді өндірудің арту қарқарқыны

Экономикалық  тиімділікті анықтауда шығындар ағымды және бір уақытты болып бөлінеді. Біріншісі - өнімнің дайындалуына қарай тұрақты өндіріледі және өндіріс шығындары деп аталады (өнімнің өзіндік құнын ). Бір уақытты шығындар – капиталдық салым ретінде негізгі өндірістік қорларды сатып алуға және айналым қорларын арттыруға салынатын қоғамның алдын-ала шығындалуы.

Өнеркәсіптік өндірістің жалпы тиімділігі көрсеткіштеріге  қор сиымдылығы Қ, еңбек сиымдылығы Ес, капитал сиымдылығы Кс жатады.

Қор сиымдылығы Қ өнім бірлігіне есептегендегі өндірістік қордың қолданылатын шамасын ашып көрсетеді және негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық шамасы Қорт өндірілген өнімнің жалпы көлеміне Өө бөлу арқылы анықтаймыз:

 

                 Қс    =  Қорт /Ө                (9)

 

Бұл шамалардың кері қатынасы естеріңізде болса, қор қайтарымын

Өндірістік құрылымға  бірқатар факторлар әсер етеді;

• кәсіпорын салалық қатынасы – шығарылатын өнім түрлері оның конструкторлық қабілеттері, пайдаланылатын материялдар, дайындамалар алу және өңдеу тәсілдері;
• өнім өндірудегі технология деңгейі;
• құрал-жабдықтар мен технологиялық жабдықтандырулар құрамы;
• әмбебап, арнайы стандартсыз құрал-жабдық, конвейерлі немесе автоматтық желілер;
• құрал-жабдықтарға және технологиялық жабдықтарға қызмет көрсету және ағымдық жөндеуді орталықтанған және орталықсыздандырылған түрде ұйымдастыру;
• өнім номенклатурасы өзгеріске ұшыраған жағдайда өндірістің шұғыл, әрі көп шығынсыз жаңа өнім өндіруге көшу қабілетті;

Кәсіпорын өндірістік құрлымын таңдау және жақсарту мәселесі кәсіпорын жаңадан салынғанда да, жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды қайта жаңғырту кезінде де шешілуі тиіс. Өндірістік құрылымды жетілдірудің негізгі жолдары;

• кәсіпорындармен цехтарды ірілендіру;
• цехтар мен өндірістік кәсіпорындар құрудың неғұрлым озық үлгілерін іздеу және жүзеге асыру;
• кәсіпорынды жоспарлауда ұтымды, тұрақты жұмыс жасау;
• жеке  кәсіпорындарды біріктіру; өндірісті шоғырландыру негізінде қуатты өнергәсіптік және ғылымиөндірістік бірлестіктер құру;
• кәсіпорынның барлық бөлімдері арасындағы пара-парлықты қамтамасыз ету;
• өндіріс бейінін өзгерту, яғни өнім шығару сипатының өзгеруі, мамандану және бірлестіру;
• өндірісті күрделендіруді дамыту;

Кәсіпорындарды ірілендіру кең ауқымда жоғары өнімді техниканы  ендіруге, технологияны үнемі жетілдіріп отыруға, өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Жоспарлауды ұтымды жүргізуді  кәсіпорынның бас жоспарын жетілдіруге  себеп болады.

Құрылымдық жағынан  алғанда, кәсіпорын экономикасы  жекелеген кешендік буындар экономикасы  ретінде құрылуы керек. Кәсіпорын (бірлестік) құрамына енетін буындар пара-парлығы өзара негізгі өнімді дайындау ісімен байланысқан цехтар мен телімдердің өндіріс қуатының ұтымды қатынаста ұйымдастырылуымен сипатталады.

Үйлестіруді дамыту шикізат  пен материялдарды пайдалануға  еңбекақы мен затталған еңбекті үнемдеуге, сондай-ақ қаржылық қорларды тиімдірек пайдалануға алып келеді.

Кәсіпорынды басқарудың цехсыз құрлымы оның барлық бөлімшелерін басқаруды жетілдіруге, қызмет көрсетуші  және басқарушы апаратын қысқартуға, демек өндіріс шығындарын азайтуға әкеледі.

Дұрыс құрылған үнемі  жетілдіріліп отыратын өндірістік құрылым  оның өндірісті ұйымдастыруға сәйкестігін, кәсіпорындардағы барлық цехтармен  қызметтердің пара-парлығын белгілейді, ол өз кезегінде.

Соның арқасында мамандану  және бірлестіру деңгейіне өндірістік, өндірістің үздіксіздігіне, өнім дайындау және шығару ырғағына, еңбек өнімділігі артуына, өнім сапасының жақсаруына, аяқталмаған өндіріс көлемі мен мөлшерленетін айналым қорына, басқару және өндірістік кадрлар санының қатынасына, еңбек, материялдық және қаржы ресурстарын неғұрлым орынды пайдалануға алып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 КӘСІПОРЫННЫҢ ТҰРАҚТЫ  ДАМУЫН ЖАҚСАРТУ  ЖОЛДАРЫ

 

1.  Кәсіпорын ішкі ресурстарын ұтымды пайдалану

 

Кәсіпорын өз іс-әрекетін жүзеге асыру үшін өз нақты жинақталған  эканомикалық ресурстары немесе өндіріс факторлары болуы қажет.Эканомикалық ресустар дегеніміз – тауарларды өндіру және қызмет көрсету үшін пайдаланылатын барлық табиғи, адамдар және адамдардың өндіретін ресурстары. Түрліше барлық ресурстарды әр-түрлі көзқарастарға сәйкес топтастыруға болады:

1. Матерялдық ресурстар – жер немесе шикізат матерялдары және капитал.
2. Адам ресурстары – еңбек және кәсіпкерлік қызмет.

«Жер» ұғымына жататын  барлық табиғи ресурстар ;егістік жерлері, су ресурстары.

«Капитал» немесе ресурстар  ұғымы – тауар өндіру және қызмет көсету, оларды түпкілікті тұтынушыларға жеткізуге пайдалануға арналған барлық өндірістік өндіріс құралдары (ғимараттар, құрылыстар, жабдықтар және т.б.) Өндіріс процесін және өндіріс құрал-жабдықтарының қорлануын инвестициялау, яғни қаражат жұмсау деп атайды.«Еңбек ұғымы тауар өндіруде және қызмет көрсетудегі барлық дене және адамдардың ақыл-ой қабілеттілігін көрсетеді.Барлық эканомикалық ресурстар немесе өндірістік факторлары жалпы бір қасиетке ие. Олар сирек немесе өлшеулі мөлшерде болады. Бұл қағида бойынша қазіргі денгейдегі эканомикалық дамуда барлық қажеттіліктерді қамтамасыз етуде ресурстардың әлі де болса кем екенін білдіреді, егістік жерлердің, өндіріс құралдарының, жұмыс қолдарының (жұмыс уақыты) белгілі бір шегі болады.Кез келтен кәсіпорынның өндірістік-эканомикалық іс-әрекеті өндірістік ресурстарды заттай және ақшалай нысаны түрінде қалыптастырудан басталады. Көрсетілген ресурстар оларды пайдалануда қалай міндет жүктелсе, солай уақытына қарай бір-бірімен айрықшаланады. 

«Турген» ЖАФ ЖШС-де агро-өнергәсіп болғандықтан ондағы ресурс пен дайын өнімі де бидай мен соя, арпа өнімінің өзі болып табылатындықтан – оны тек тұқымдығы мен өткізетін өнім деп қана бөледі. Ресурстар сатылатын және сатып алынатын болғандық тан олардың бағалары да болады. Сұраныс пен ұсыныстың өз-ара іс-қимылының болашақ нәтижесінде баға ресурстар нарығы ерекшеліктерінің жалпы барлық түрлері, олардың әрбір айрықшаларын қалай болса солай қамтиды.

Ресурстар нарқының ерекшеліктері  – ең алдымен олардың шектелуіне қарай өндіріс көлеиінің өзінің де және ресурстар ұсынысын да шектелуінің қорытындысы болып табылады. Қоғам өндіруде мүмкіндігі болмаған жағдайда, тауарлармен қызмет көрсету мөлшері тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыра алмайды. Соған байланысты ресурстар нарығын шоғырландыру қажеттілігі туады. Эканомикалық ресурстардың бағасы әр-түрлі басқа рыноктарда ұсыныс пен сұраныстың ықпалымен сәйкестендіріп үйлестіреді. Ресурстар ұсынысы олардың тікелей баға арасындағы байланысымен нақтылы бар мөлшерін, ресурстарды иеленушілердің мүделеріне сәйкес олардың бағаларын жоғары қоюын көрсетеді.Ал ресурстар сұранысы баға мен ұсыныс көлемінің арасындағы қарама-қарсы байланысты көрсетеді: егерде баға көтерілсе, онда кәсіпорын ресурстары аз сатып алады немесе оларды арзандау басқалармен алмастырады.

Ресурстарға сұраныстың ерекшеліктеріне қысқаша тоқталайық;

1. Ол дайын өнімнің сұранысқа деген туындысы (тәуекелділігі) болып табылады. Демек, біріншінің өзгеруі ең алдымен екіншісінің өзгеруіне байланысты болады.

2.   Ресурстарға сұраныс еңбек өнімділігіне тәуелді; оның дамуы эканомикалық ресурстарға деген сұраныстың серпініне байланысты, яғни ондағы ресурстар мен қосымша ресурстар бағаларының өзгеруі

3. Ресурстардың туынды сұранысы көбейеді, егер де өнімге сұраныс көбейсе, дайын өнімді шығаруда, еңбек өнімділігі артса, орнындағы ресурстардың бағасы төмендесе немесе көтерілсе, қосымша ресурстардың бағасы төмендейді. Бұдан туындайтыны, сұраныстың икемділігі мына төмендегі нысандарға байланысты:

• дайын өнімге сұраныстың икемділігі: ол неғұрлым жоғары болса , соғұрлым ресурстардың сұраныстың икемділігіде жоғары болады.
• ресурстардың алмастырылуы оларға сұраныстың икемділігі жоғары болса, егерде баға өскен жағдайда оларды басқа ресурстармен алмастыруға немесе артығырақ кәміл технологияны өндіріске енгізуге мүмкіндігі туады.
• жалпы шығындарда расурстардың үлгісі: егер де жалпы шығында ресурстардың үлгісі жоғары болса, ал ресурстарға баға өссе, онда бұл оларға деген сұраныстың төмендеуге әкеп соғады. Демек жалпы шығында ресурстардың үлгісі не ғұрлым жоғары болса, со ғұрлым сұраныс икемділігі де жоғары болады.

 

6-кесте – Кәсіпорынның өндірістік ресурстары

    

  

 

 

 

 

 

 

3-кестеде келтірілген мәлімет ресурстардың түрлеріне байланысты заттай немесе ақшалай түрінде нарықтақ жағдайда қалай кездеседі және қалай бөлінеді, соның негізін ашып көрсетеді.

Ресурстардың шектелуіне қарамастан, олар адамдардың ықпал жасауының арқасында алмасып отырады. Мысалы мелиорация жұмыстары жүргізілетін болса жерге ұсынысты арттыруға болады. Сонымен ресурстар ұсынысы заң сиректілігіне, ресурстардың шектелуіне байланысты.

Ресурстарды сақтау  –  дегеніміз меншіктің әр түрлі формалары және шаруашылық тетігінің ықпалымен жүзеге асатын нақты және өткен еңбекті үнемдеу. Оның практикалық мәні еңбек матерялдық және қаржылық ресурстарын үнемді жарату, үнемсіз және халық шаруашылығының барлық өндірісіндегі шығындарды барынша жою болып табылады. Ресурстарды сақтау болашақ эканомиканың дәрежесі мен сипаты ретінде эканомика және басқару жүйелерін қайта құруды олармен табиғи байланысты ұштастыруды қажет етеді. Ресурстарды сақтау эканомикалық қатынастар жүйесінің және шаруашылықты жүргізу әдістерінің қамы үшін ғана болмауы керек.Ресурстарды сақтау саясаты орасан зор потенсиялдық мүмкіндіктері бар Қазақстандық үшін өте үлкен принсіптік маңызы бар. Себебі республикада ұзақ жылдар бойы халық шаруашылығының өркендеуі экстенсивтік жоғары шығындылық негнізінде болып келеді. Шаруашылық жүргізудің мұндай әдістері әлдеқашан өзінің сипатын жойып өндірісті интенсивтендіруге үлкен тосқауыл жасады.

 Ресурстық нәтижелілік – бұл кәсіпорындарда ресурстарды босатып алу; материалдық, еңбек және қаржы.

Эканомикалық реформа  жағдайында ресурстардың сақталу мерзімі  ұдайы өндірісті арттырады. Ұлттық табыстың серпінінде тұтыну мен қорланудың арасындағы ара-қатынастар өзгеріп  қана қоймайды, сонымен бірге өзінің қорлану қорында ресурстарды  сақтау есебінен шаруашылық қорланудың сол бөлігі үлкен орын алады..

Ресурстарды сақтау іс жүзінде  тиімді эканомикалық дамудың бірден-бір  басты кезеңіне айналып отыр. Мысалы, энергиямен шикізаттарды үнемдеу шараларының  іске асыруға кеткен шығындар, мөлшердегі шығындарға қарағанда екі есе кем болды. Алайда, өндірісті дамытудағы ресурстарды сақтаудағы жолына өте-мөте баяу жүргізіліп келеді. Ресурстарды сақтаудың экономикалық негізіне қаржы-несие саясаты, бағаның құрылуы және ынталандыру жатады.

Сондықтан, практикада ресурстардың қорланудың заңдылықтарын ұдайы өндірісті кеңейтуге қамтамасыз етуге пайдалану қажет болады Ресурстарды сақтаудың басты бағыттары - өнім бөлігінің матерялдық шығындылығының кеміту, ең алдымен үнемді конструкциялық шешімдер және ресурстарды сақтау техникасын және қалдықсыз технологияны кеңінен қолдану; өндірістік процестерге отын-энергетика және т.б. да материялдық ресурстардың шығындарын азайту; шикізаттардың және екінші қайтарымды

«Турген» ЖШС шикізаттар ресурстарының қамтамасыз етілу денгеиін арттыру, еңбек шартын арттыру, табиғи ортаны қорғау және т.б. 3 кесте   Кәсіпорында қаржы ресурстарының құрлымы мен көздері

• ресурстар – бұл эканомикалық игіліктерді өндіруге пайдаланатын факторлар. Олар материялдық және еңбек ресурстары болып бөлінеді.
• ресурстар рыногының ерекшелігі олардың тапшылығы, өндіріс көлемінің және ресурстарға ұсыныстың шектелуіне байланысты.
• ресурстарды сақтауды экономикалық ұйымдастырушылық және техникалық сипатыныңшаралар кешенін ретінде пайдаланылған инвестиция, еңбек және басқада ресурстармен салыстырғанда озық сапалық және сандық өнімнің өсуін аса ұстамдылықпен қарау қажет.
• ресурстарды сақтау проблемасын шешу ұдайы өндіріс процесіндегі барлық сатыларды қамту қажет етеді. Қалдықсыз және қалдығы аз технологияны өндіріске енгізу кезек күттірмейтін мәселеге айналғаны жөн, себебі қалдықсыз техналогия үнемдеуді кешенді түрде жүзеге асыруға толық жағдай жасайды.
• нарықтық эканомика жағдайында ресурстардың сақталу процесі ұдайы өндірісті арттырады. Ол ұлттық табыс серпінінде тұтыну және қолдану арасындағы қатынастар өзгеріп қана қоймайды сонымен бірге өзінің қорлану қорында ресурстарды сақтау есебінен өндірістік қорланудың бөлігі үлкен орын алады. Сондықтан практикада ресурстарды сақтау қорланудың заңдылықтарын ұдайы өндірісті кеңейтуді қамтамасыз етуге пайдалану қажет.