Кәсіпорынның тұрақты дамуының қажеттілігі мен мәні

6. Дайын өнім үшін есеп есеп айырысуды тиімді түрде ұйымдастыру және өнім сату жоспарының орындалуын, түсетін пайданы үздіксіз қадағалап отыру және басқа да міндеттер.

Қазіргі таңда көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы  қиын күйде қалып отыр (өндіріске  кажетті капиталдың тапшылығы, несиелік мөлшерлемелердің тым жоғары болуы, төлемдердің дер кезінде өтелмеуі және т.б.) сол себепті дәл қазір кәсіпорынның қаржылық күйін нығайту басты міндет болып табылады.

Кәсіпорынның қаржысын тұрақтандырудың негізгі жолдары  пайдаланымдағы ақша қаражаттарын оңтайландырумен  және олардың тапшылығын жоюмен байланысты қаржылық жұмыстарды жетілдірудің басты бағыттары келесі болып саналады:

1. Кәсіпорынның іс-әрекетін ұдайы әрі жүйелі түрде талдау.
2. Кәсіпорынның сратегиялық қаржы саясатын әзірлеу және оны іске асыру.
3. Кәсіпорында қаржылық жоспарлаудың тиімді жоспарын ұйымдастыру.
4. Кәсіпорынның мүліктік құрлымын және олардың құралу көздерін оңтайландыру арқылы нәтижесі төмен теңдестік құрылымының орын алуына жол бермеу.
5. Пайданы пайдалануды оңтайландыру және неғұрлым тиімді дивидент саясатын таңдау.
6. Бугалтерлік есеп жүйесін қаржыны басқару міндеттеріне қарай бейімдеу.
7. Қаржы ресурстары көздерін оңтайландыру мақсатында несие берушілер мен инвесторлармен қарым-қатынасты дамыту.
8. Кәсіпорын шығындарын оңтайландыру.     

Кәсіпорынның іс-әрекетін  кешенді түрде жан-жақты талдап, кәсіпорынның мақсатын орындауға бағдарланған бірыңғай, кешенді даму сратегиясына сәйкес кәсіпорын жұмысын ұйымдастырған жағдайда ғана жоғарыдағы айтылған түйткіл мәселелерді шешу мүмкін болады.

Кәсіпорынды кешенді талдау негізінде, оның борышын орындауға бағытталған  кәсіпорынның бірыңғай кешенді дамыту сратегиясына сәкес оның жұмысын ұйымдастыру тек жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешуді ұйымдастыру арқылы жетуге болады.

Нарықтық эканомикаға  көшу кәсіпорынның  шаруашылық іс-әрекетін бір шама мұқият әрі жүйелі түрде  талдауды және оның дамуы сратегиясын құруды талап етті.Осы кешенді талдау жоспарлау алдындағы зерттеулердің негізі болып табылады. Тек талдау қорытындысына сүйене отырып қана кәсіпорынішілік жоспарлау үдерісін тиімді түрде ұйымдастырып ,кәсіпорынның даму мақсатына қол жеткізуге болады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жалпы жүйелік талдаудың маңызды құраушы бөлігі болып табылады.Қаржылық талдау келесілерден тұрады:

• бастапқы талдау,
• қаржылық тұрақтылықты бағалау,
• теңдестіліктің апсалютты өтімділігін талдау,
• қаржы коэфицентін талдау
• қаржылық нәтижелерді талдау,
• табыстылық пен іскерлік белсенділігінің коэфициентін талдау.

Бастапқы талдаудың  қорытындысы ретіндетде кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беріледі және теңдестік құрылымның мен төлемқабілеттілігі анықталады. Кәсіпорынның қазіргі қаржылық жағдайының себептерін,даму болашағын анықтау үшін кәсіпорын қызметіне тереңінен, жан-жақты және кешенді талдау жасалады.Теңдестіктің жалпы сомасын өзгеруін, пассивтер мен активтер құрлымы, айналмалы капиталды қалыптастыру көздері, қаржылық іс- әрекет нәтижелері және т.б. талдаудан өтеді.

Белгілі бір кезең  ішінде теңдестік жалпы соманың  азаюы – бұл, негізінен, өндіріс  көлемінің төмендеуі нәтежесі болады. Ол төлемқабілетсіздіктің басты  себептерінің бірі болып саналады. Пассивтер құрылымын талдау кезінде әдетте келесі бағыттар қаралады:

• кәсіпорынның меншікті және несиеге алған қаражаттарының ара қатынасы (несиеге алған капиталдың меншікті үлесінің жоғары болуы кәсіпорын іс-әрекетінің тәуекелді екенін көрсетеді, демек ол төлем қабілетсіз болы да мүмкін деген сөз) және мешікті қаржыландыру көздерінің арақатынасы анықталады;
• кәсіпорын шығындары мен запастардың меншікті капитал көздерімен қамтамасыз етілуі, сонымен қатар алынған несиелік ресурс ескеріле отырып, анықталады.Бұл сараптама қорларымен қамтылу жөнінде толық түсінік береді.
• несиелік қарыздың пайда болуы себептері қаралады, оның меншікті үлесі, өзгеру бағыты, құрылымы, мерзімі өтелмеген қарыздардың үлесі де ескеріледі.      

Қаржылық тұрақтылық түріне және оның өзгеру бағытына қарай кәсіпорынның төлем қабілеттік тұрғысынан сенімділігі баға беруге болады. Қаржылық тұрақтылықты талдау оның осы жайлы мәнін бейнелейтін көрсеткіштерден басталады.Ұзақ – және орта мерзімді несиелердің негізінен өндірісті дамытуға, қайта жаңғырту мен техникалық қайта жарақтауға жұмсалатынын ескеретін болсақ төлем қабілеттілік шартын орындау үшін запастармен шығындарды меншікті айналмалы капиталдың көлеміне сәйкес келетіндей етіп шектеуді қажет етеді.

Запастар мен қаржының меншікті және несиеге алған қаражаттар көзімен қамтамасыз етілуіне қарай қаржылық тұрақтылықтың келесі түрлері болады:

• кәсіпорынның апсолютты қаржылық тұрақтылығы (меншікті айналмалы капиталы өндірістік запастар мен шығындардың көлемін қамтамасыз етеді)
• қалыпты орнықты қаржылық жағдайы (запастар мен шығындардың көлемі меншікті айналмалы капиталымен және ұзақ мерзімді несиеге алған көздермен қамтамасыз етіледі) 
• тұрақсыз қаржылық жағдайы (запастар мен шығындардың көлемі меншікті айналмалы капиталымен және ұзақ мерзімді несиеге алған көздермен, қысқа мерзімді алған несиелермен, қарыздармен қамтамасыз етіледі)
• дағдарыстық жағдайы (запастар мен шығындар қаражат көздермен қамтамасыз етілмеген, яғни кәсіпорын банкротқа ұшырау шегінде тұр деген сөз)

Тұтқалар (левередж); жедел (өндірістік), қаржылық және бақыланатын

Тұтқа (левередж) – бұл, шығындар құрлысын, капиталдың құрлысын және қаржылық нәтеженің өзара байланысын сипаттайтын көрсеткіш.Бұл көрсеткіштің шамалы ғана өзгеруі кәсіпорынның соңғы көрсеткіштерінің (пайда, рентабельділік) айтарлықтай өзгеруіне әкелуі мүмкін.

Шығындар құрлысын (тұрақты  және айнымалы шығындардың қатынасы), капитал құрлысын (қарыз және меншік құралдарының қатынасы) және кәсіпорын қызметінің қаржылық қызметінің нәтежесінің өзара байланысын сипаттайтын тұтқаның үш түрі бар. Жедел (өндірістік) тұтқа (ЖТ) – бұл өткізу көлемі мен шығындар құрлымының өзгеру есебінен пайда өзгеруінің әлеуетті (потенсиялды) мүмкіндігінің көрсеткіші:

 

ЖТ   =   Жалпы  маржа /  Пайда.                                 (10)

Өнім бірлігіне   =    Баға  -  Орт.айнымалы шығын / ЖТ  Өнім бірлігіне пайда   

                                                                    

Мұнда,Жалпы маржа - өнімді сатудан түскен табыс пен айнымалы шығындар арасындағы айырым.Жалпы маржа  деп жалпы пайданы,маржиналды табысты да жиі айтады.Жедел тұтқа өткізу көлемі 1% - ға өзгерген кездегі пайданың қанша пайызға өзгеренін көрсетеді.

Мысалы кәсіпорындағы  өнімді сатудан түсім 500млн тг; айнымалы шығындар – 300 млн тг ;тұрақты шығындар – 150 млн тг.Онда жалпы маржа 50 млн тг,пайда 50 млн тг,ал ЖТ=150млн тг./50 млн тг.=3,0. Сонымен, егер сату көлемі 1% - қа азайса (көбейсе),онда пайда 3% - ға өседі (төмендейді).

Жедел тұтқа әсері  кез келген сатудан (өнім көлемі есебі) тұскен табыстың өзгеруі, пайданың одан көп өзгеруіне әкелуін түсіндіріледі. Бұл әсердің қызметі өндіріс көлемінің өзгеруі кезінде, кәсіорынның қаржылық-экономикалық қызметінің нәтежесіне тұрақты және айнымалы шығындардың пропорционалды емес әсерімен байланысты.

Жедел тұтқа әсерінің күші кәсіпкерлік тәуекелдің дәрежесін көрсетеді, яғни өндіріс көлемінің тербелуімен байланысты, пайданы жоғалту тәуекелі. Жедел тұтқаның әсері неғұрлым көп болса, соғұрлым кәсіпкерлік тәуекел жоғары.

Қаржылық тұтқа –  бұл, қарыз және меншікті қаражаттардың өзгеруі есебінен пайданың өзгеруінің әлеуетті мүмкіндігінің көрсеткіші.Қаржы тұтқасының әсері (ҚТӘ) қаржылық тәуекелдің дәрежесін сипаттайды,яғни қарыз капиталының шамадан тыс көлемімен байланысты, рентабелділіктің төмендеу және пайданы жоғарлату ықтималдылығы.Қаржы тұтқасының әсері (ҚТӘ) есептеудің  бірінші әдісі қарыз қаражатының көлемі мен құнын меншікті капиталдың рентабелді деңгейімен байланысты;

 

                    ҚТӘi   =  ( 1 – ПСҚ ) * ( ЭР – ПҚЕО ) * ( ҚК / МК )           (11)

 

Мұнда,ПСҚ – пайызға салық қойылымы;

  ЭР– экономикалық рентабелділік (актифтердің рентабелділігі);

  ҚК – қарыз капиталы;

  МК – меншік капиталы;

  ПҚЕО – пайыз қойылымының есептелген орташасы (тек пайыз ғана емес, сондай-ақ барлық қаржылық шығындарды, атап айтқанда; қарыз қаражаттарын сақтау бойынша шығындар, айыппұл пайыздары және т.б. қарыз қаражатына жатқызылған сомалар кіреді).

Бұл көрсеткіш қарыз  құралдарын қолданумен байланысты.меншікті қарыздардың рентабелділігінің (көбеюін / азаюын) өзгеру мүмкіндігін көрсетеді, алғашқысының төленуімен;

Егер ПҚЕО < ЭР, онда қарыз қаражаттарын қолданатын кәсіпорында меншікті қаражаттың рентабелділігі ҚТӘ1 шамасына өседі;

Егер ПСҚО > ЭР, онда берілген пайыздық қойылым бойынша несие алушы кәсіпорынның меншікті қаражатының рентабелділігі,мұндай несие алмаған кәсіпорынға қарағанда ҚТӘ1 шамасы төмен болады.

Қаржы тұтқасының әсерін есептеудің екіші әдісі, пайданың (салықтармен  пайыздарды төленгенге дейін) 1%-ға өзгеру кезінде аксияға таза пайданың қанша  пайызға өзгеретінін көрсетеді,яғни ол несиені қолдану есебінен аксияға таза пайда мен меншікті қаражаттың рентабелділігінің көбейту мүмкіндігін көрсетеді;

 

ҚТӘ11 = Салықтар мен пайыздарды төленгенге дейінгіпайда /

Пайыздарды алып тастағандағы пайда                    (11)

 

Кәсіпорынның қарыз  қаражаттары неғұрлым қымбатқа түссе,онда ҚТӘ11 соғұрлым көп, сәйкесінше қаржы тәуекелі де.Әсіресе бұл жағдай пайда төмендегенде қауіпті.

Бақыланатын тұтқа –  қаржылық және кәсіпкерлік тәуекелдің жиынтық әсерін сипаттайды және өткізу көлемінің 1%-ға өзгеруі кезінде таза пайданың қанша пайызға өзгеретінін көрсетеді.

 

Бақыланатын тұтқа = Жедел  тұтқаның күші

Қаржылық тұтқаның әсері = (Жалпы маржа / Салықтар мен     (12)

пайыздарды төленгенге дейін пайызда)

(Салықтар мен пайыздарды  төлегенге дейінгі пайда / Пайыздарды

алып тастағаннан кейінгі пайда)

 

Мықты жедел тұтқаның мықты қаржылық тұтқа мен үйлесуі  кәсіпорынның қаржылық-эканомикалық нәтижесіне  теріс әсер етуі мүмкін, әсіресе  сатудан түсімнен төмендеуі мен  кәсіпкерлік қызметтің туралауы жағдайында. Сонымен, қаржылық және кәсіпкерлік тәуекел өзара көбеиеді, жедел және қаржылық тұтқалардың өз-ара әрекеті сатудан түскен түсімді қысқартатын таза пайдаға теріс әсерін тереңдетеді. Жоғарыдағы айтылғандардан шығатыны, кәсіпорынның тұрақтылығы үшін маңыздысы:

• өнімнің өзіндік құнының құрылымындағы тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы оңтайлы қатынасты табу;
• қарыз және меншікті қаражаттар тұрғысынан рационалды капитал құрлымын таңдау.

Нарықтық экономика  жағдайында болатын экономикалық қатынастар жүйесінде қаржы маңызды орын алады. Кәсіпорын қаржысы деп оның қарамағындағы барлық ақша қаражаттар жиынтығын, сондай-ақ оны қалыптастыру, бөлістіру және пайдалану жүйесін айтамыз.

Кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекеті барысында қаржылық қарым-қатынастар қалыптасады. Қаржылық қарым-қатынастар төрт топтан құралады:

• өзге кәсіпорын және ұйымдармен;
• өзінен жоғары тұратын және бірлесіп жұмыс атқаратын серіктестермен түзелетін кәсіпорын ішіндегі қарым-қатынас;
• қаржы-несиелік жүйемен қарым-қатынас.

Өзге кәсіпорын және ұйымдармен түзелетін қарым-қатынастарға жабдықтаушылармен, сатып алушылармен, құрылыс-құру және тасымалдау мекемелерімен, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым кәсіпорындары және шетел кәсіпорындары арасындағы қарым-қатынастар кіреді. Көлемі жағынан өте көп ақша айналымдарына кәсіпорындардың бір-бірімен өзара іске асыратын операциялары кезінде шаруашылық іс-әрекетті ұйымдастыруға қажетті материалдық құндылықтар сатып алумен және дайын өнімді сатумен байланысты қажетті ақша айналымдары жатады. Мұндай операцияларды ұйымдастыру тікелей түрде кәсіпорын іс-әрекетінің қаржылық нәтижесіне әсер етеді. Кәсіпорынішілік қаржылық қарым-қатынастарға кәсіпорынның ішкі бөлімшелер арасындағы қаржылық операциялар кіреді. Бөлімшеаралық қатынастар бекітілген басқару жүйесімен ішкі комерциялық есеп жүйесіне негізделеді. Олардың қабылдаған міндеттемелерінің орындалуы үшін материалдық жауапкершілік пен ынталандырудың тиімді тетігін құруға арналған.

Қаржы-несиелік жүйемен қарым-қатынас әрқилы болып келеді. Ең алдымен, бұл әр деңгейлі бюджеттермен, сақтандыру жүйесімен, бюджеттен тыс қорлар мен несие беру мекемелерімен болатын қарым-қатынас.

Қазақстанның салық  жүйесінің кемшілік тұстары баршылық және ол кәсіпкерліктің дамуына мүмкіндік туғызбайды. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, кәсіпорынның іскерлік және инвестициялық белсенділігін дамыту үшін өндірісті қолдау мен тиімді инвестициялық тетік құру арқылы ғана қол жеткізуге болады. Көптеген елдерде өндірісті дамытуға бағытталған барлық қаржы қаражаттары немесе оның бір бөлігі салықтан босатылады.

Салықтың ауыр қыспағы  болған жағдайда кәсіпорынның қаржылық жұмысын ұйымдастырудың басты да маңызды міндеті – бюджетке төленетін  салық төлемдерін оңтайландырудың тиімді әдістемесін құру, салық төлемдерін төлеу, күнтізбелік жоспарын жасау, салықтық есеп беруді дайындау және салықтық төлемнің ағымдық қорларын құруды қамтитын дербес салық саясатын белгілеу болып табылады.