Кәсіпорынның тұрақты дамуының қажеттілігі мен мәні

Өндірістік тиімділікті  арттырудағы маңызды орынды ұйымдастыру-экономикалық факторлары, басқару алады. Олардың  рөлі қоғамдық өндіріс көлемінің ұлғаюымен, шаруашылық байланыстардың күрделенуімен жоғарлайды. Олардың қатарына ең алдымен – шоғырландыру, мамандану, кооперациялау, қиыстыру (комбинирование) сияқты өндірісті ұйымдастырудың түрлерін дамыту мен  жетілдіруді жатқызуға болады.

Өндіріс тиімділігінің деңгейіне елеулі әсерін тигізетін өндірістік әлеуметтік инфрақұрылым әрі қарай дамыту мен жетілдіру талап етіледі. Мысалы, басқаруда бұған сол басқаруда жоспарлаудың, тұтас шаруашылық механизіміне экономикалық жағдай жасау түрлері мен тәсілдерін жетілдіру жатады; жоспарлауда – жоспарлардың іске асатындығы мен байланыстығы, жоспарлы көрсеткіштердің тиімді жасалған жүйесі жатады.

Әрине шаруашылықтың  тиімді жүзеге асырылуы үшін керекті  техника мен технологияны енгізудегі ғылымның орны ерекше. Ол жерде өндірістің еңбек сыйымдылығын, материал сыйымдылығын,  энергосыйымдылығын төмендетті, үнемдеу тәртібі мен өнім сапасын жоғарлату мақсатымен басты және іс жүзіндегі зерттеулерді қолға алған дұрыс.

Нарықтық экономиканың қалыптасу барысында өндірістік тиімділікті жоғарлататын барлық факторлардың мүмкіндіктері кеңейіп келеді. Осының нәтижесінде ғана реттелетін дамыған нарықтық шаруашылық қалыптасады.

1. Нарықты экономика жағдайында экономикалық және әлеуметтік тиімділікті жоғарлатудың мәні өте жоғары.
2. Қоғамдық еңбектің өнімділігі қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпылама белгісі ретінде болып отыр.
3. Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің  маңызды көрсеткіштері – еңбек сыйымдылығы, материал сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы, қор сыйымдылығы, ретінде қолданылады.
4. Шығындардың тиімділігі туралы толық мәлімет алу үшін көрсеткіштердің құндық және натуралдық жалпылама сипаттамасы керек.  Осы мақсатта шығындардың жалпы және салыстырмалы экономикалық тиімділігі қолданылады.
5. Нақты экономика  жағдайындағы кәсіпорындарының, фирмалардың шаруашылық ісін бағалаудың негізгі белгісі – кәсіпорындардың қорларға қатысты пайдасы мен рентабельділігі.
6. Өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарлатудың маңызды

факторлары мен бағыттарына  ғылыми-техникалық прогресс, үнемдеу тәртібі, негізгі қорларды пайдалану деңгейін жоғарлату, экономика құрылымын жетілдіру, тиімді инвестициялық саясат, т.б. жатады.

Баға мен өндірістік шығындарды жоспарлау;

1. фирмаішілік шығындардың жіктелуі
2. өнімнің өзіндік құнын жоспарлау
3. нарықтағы бағаны жоспарлау
4. баға белгілеу әдістері

Бағаға әсер ететін факторлар:

1. өндіріс шығыны
2. сұраныс
3. тұрғындардың сатып алу қабілеттігі (ақша табысына байланысты)
4. ақша өрісінің жағдайы (ақша көлемі, инфляция, ұлттық ақша бірліктері, валюталық бағандардың қозғалуы және т.б.)
5. бәсеке
6. бағаны мемлекеттік реттеу
7. тауар сапасы
8. тасымалдау көлемі
9. сатушы мен сатып алушылар арасындағы өзара қарым-қатынас
10. жеткізу шарттары

Баға белгілеу мақсаттары:

▪ нарықта қалуды қамтамасыз ету;

▪ пайданы мейлінше көп  табу

▪ нарық үлесін жаулап алу

▪ тауар сапасы бойынша  берілетін нарықта жетекші орын алу

Кез келген нарықта бір  баға түрі бағалық элементтердің  қалыптасу процесіне байланысты.

Өнімнің өндірісі және оны  сатуды жоспарлау, кәсіпорынның әлеуметтік экономикалық дамуының кешенді жоспарының басты мәселесі болып табылады. Өнім, тауар, қызмет, өндірістік жоспарлау, тұтынушылардың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыру фирма дамуының стратегиясын құру мен маркетингтік зерттеулер жүргізу мен басқа қажетті өнімді жобалаумен өнімді өндіру мен өткізуді ұйымдастырудың басқа ішкі шаруашылық қызметтермен тығыз байланысты болу қажет. Кәсіпорын бөлімшелері өздерінің атқаратын функцияларына байланысты жұмыстарды жоспарлау кезінде келесі стратегиялық және тактикалық мәселелерге жетуге бағытталуы тиіс.

1. Маркетинг (тауар, өткізу, жарнама)
2. Өндіріс қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолдағы өндірістік мүмкіндіктерді толық пайдалану, тауарлардың жоғарғы сапасын қамтамасыз ету және белгілі бір өнімді дайындау және сатуға кететін шығындардың төмендеуі.
3. Жобалау - өнім құру, жаңалық ашу, енгізу, технологиялық процестерді жетілдіру, өнім және жұмыс сапасының көрсеткішін жақсарту.
4. Ресурстардың едәуір қорларын сақтау. Материалдарды жоғары сапсымен, төмендету бағамен, көптеген партиямен алу.
5. Қаржы, жоспарланған бюджет шегінде кәсіпорынның қызмет етуі, пайалы өнімге бағытталуы, несиені бақылау, фирма үшін қарыз, заем құнын төмендету.
6. Кәсіпорынның барлық қызметі бойынша есептілікті стандарттау, өдіріс шығындарын детальдау, коммерциялық мәмілелердің кунификациясы
7. Кәсіорынның сандық және ресурстарды жабдықтау, және тауарды тұтынушылардың теріс әрекеттерінен стратегияны қорғауды қамтамасыз ету.

 

     

                                                 

    

1-сурет – Өндірісті құрайтын негізгі факторлар

 

Бұл суретте өнім өндіруге әсет ететін факторлардың жиынтығы мен  олардың әсері көрсетіледі. Олардың  негізгі үш түрі мен басқада әсер ететін факторларды көрсетеді.

Өнімнің бағасы және оны өндіруге жұмсалатын шығын. Нарықтағы өнім бағасы сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекетінің салдары. Еркін бәсеке жағдаиындағы нарықтық баға белгілеу заңының әсерімен, өнімнің бағасы сатушының немесе сатып алушының қалауы бойынша, жоғары немесе төмен болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде тегістеліді. Өнім өндірісіне шығындар - өндіріс шығындары – басқаша сипатталады. Олар тұтынылатын еңбек немесе материалдық ресурстардың көлеміне, техниканың денгейіне, өндірісті ұйымдастыру мен басқада факторларға тәуелді өсуі немесе азаюы. Сәйкесінше, өндіруші – байыпты басқару әрекетіне әкелетін шығындарды төмендетудің көптеген тұтқаларын орналастырады. Жалпы табыс, пайда және өндіріс шығындары туралы түсінік. Жалпы түрде, өткізу және өндіріс шығындары (өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны) - өнім (жұмыс, қызмет) өндіру үдерісінде қолданылатын, табиғи ресурстардың, шикизаттардың, материялдардың, жылудың, энергияның, негізгі қорлардың, еңбек ресурстарының және басқа шығындардың құндық бағасын көрсетеді.

Экономикалық нәтижелілік  – бұл еңбек өнімділігінің  артуы, еңбек және материалдық сыйымдылықтарды төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты одан әрі арттыру.

Өнімді өткізу мен  өндіру шығындарына келесілермен байланысты шығындар кіреді:

1. Өндірісті ұйымдастыру мен технологияның себебімен, тікелей өнімді өндірумен;
2. Өндірісті ұйымдастырумен және техналогияның себебімен, тікелей өнім өндірумен;
3. Өндірісті ұйымдастыруды және технологияны жетілдірумен, сондай-ақ, өнім сапасын жақсартумен, оның сенімділігінің арттырумен, ұзақ мерзімді және басқада қасиеттерінің (капиталды емес сипаттағы шығындар) қолданылуымен;
4. Табиғи шикізатты пайдаланумен
5. Өндірісті даярлау және игерумен;
6. Өнертабыстылық және тиімділікті арттыратын, тәжірибелік-эксперименталды жұмыстарды жүргізумен, үлгілер мен модельдерді дайындаумен және сынаумен, авторлық сиақыларды төлеумен және т.б.
7. Өндіріс үдерісіне қызмет көрсетумен;өндіріс шикізатпен, материялдарымен, жылумен, энергиямен, құралдармен, еңбек заттарымен, басқа да құралдармен қамтамасыз етумен, санитарлық гигиеналық талаптарды орындаумен,жұмыс жағдайындағы негізгі өндірістік қорларды қолдаумен;
8. Техника қауіпсіздікті және қалыпты еңбек жағдайын қамтамасыз етумен;
9. Өндірісті басқарумен; фирманы, кәсіпорынды басқару аппаратында жұмысшыларды ұстаумен және олардың құрлымдық бөлімшелерімен, іс-сапармен, басқаруды
10. Техникалық құралдармен қамтамасыз ету және оны ұстаумен, кеңес беретін ақпараттандыратын және аудитрлық қызметтерге төлемдермен, өклеттілік шығындармен, формалардың, кәсіпорынның комерциялық қызметімен байланысты және т.б.
11. Мамандарды даярлау және қайта даярлаумен.
12. Мемлекеттік және мемлекеттік емес әлеуметтік сақтандыруға және зейнетақымен қамтамасыз етуге аударымдармен.
13. Міндетті медициналық сақтандыру бойынша және т.б. аударымдармен байланысты шығындар.                

Нарықтық жағдайдағы кәсіпорынның әлеуметтік-экономикалық рөлі елеулі түрде өзгереді. Өзгеру бірқатар бағыттарда байқалады.

1. Нарықтың кәсіпорынға қоятын басты талабы – істің нәтежесі тек өнім мен қызмет өндіру ғана емес, сонымен қатар пайда түсіруі болуы керек, атап айтқанда, кіріс денгейі ресурстар шығынынан жоғары болуы тиіс – кіріс жоғары болған сайын пайда-да жоғары болады.
2. Өндірілетін өнімнің көлемі - өткізілетін, сатылатын көлемге тең болуы керек. Өнімнің көлемін ұлғайту – тек сату кепілдігі болған жағдайда ғана ақылға қонымды.
3. Кәсіпорынның шаруашылық немесе басқа да ісіне қатысты мәселелер бойынша бұрынғы кездегі мемлекеттік және жергілікті органдардың шектеулері мен бақылауларының орнына, кәсіпорынның өз бетімен шешім қабылдап, жұмыс істеуі бой алып келеді. Бірақ өз бетінше жұмыс істеудің арқасында шамасы жоқтыққа – банкроттыққа келтіруі мүмкі: кәсіпорын нарық жағдайында жұмыс істей алмағандықтан, эканомикалық ортадан шығып кетуге мәжбүр болады.

Сондықтан, шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында кәсіпорынның іс-қимылы бірқатар өзгеріске ұшырайды және бұл өзгерістер кәсіпорын ісінің біраз мәселелерін қамтиды.

Өндірісті ұйымдастыру – еңбек құралдары, еңбек заттарын және еңбектік өндірістік процестерді және кәсіпкерлікті тиімді жүргізу мақсатымен, белгілі бір уақытта және кеңістікте барынша ақылға қонымды етіп біріктіру және пайдалану болып табылады.

Өндіріс жағдайында экономикалық тиімділікті анықтау кезінде мыналар пайдаланылады:

• өнімде және қызмет көрсетуде қолданыстағы көтерме сауда, бөлшек сауда бағалары және тарифтер;
• қолданыста заңды түрде белгіленген өндірістік ресурстар (өндірістік қорлар, еңбек және табиғи) үшін төлемдер;
• қолданыстағы кәсіпорынның пайдадан нормативтік аударымы және орталықтырылған салалық қорлар және резервтерді қалыптастыру үшін жоғары ұйымдардың, мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің бірігуі;
• Банктегі несие берудегі немесе жеке қаржыларын сақтау жөніндегі кәсіпорынның тәртібі мен есеп айырысу мөлшері;

• Валюталық түсімдерді қайта есептеу нормативтері.

Негізгі қорлар құрылымының  өзгеру бағытын зерттеп, күрделі  талдау жасауы үшін және оларды іс жүзінде  пайдалану тиімділігін арттыру  жолдарын анықтау үшін жасалған сараптаумен қатар басқа да топқа бөлу қолданылады. Мысалы негізгі қордың белсенді және енжарлы бөліктері құрылымын зерттеу көпшілік қабылдаған тәртіп. Енжарлы бөлікке, әдетте, құрылымдар, шаруашылық құрал-жабдықтар және т.с.с ал белсенді бөлікке – машинаналар мен құрал-жабдықтар, көлік құралдары, саймандар және т.б.жатады.

Негізгі өндірістік қорлардың  белсенді бөлігінің көп үлес салмғы оның құрлымының озықтығын жалпылама  түрде сипаттайды. Ол саланың, бірлестіктің, кәсіпорынның, цехтің, телімнің, негізгі қорлардың жалпы құнына қатысты белсенді бөлігінің (машиналар, аппараттар, аспаптар, құрал-жабдықтар және т.с.с) пайыздық үлесін бейнелейді.

Мамандану – жалпы  сұранысқа ие, құрлымы мен технологиясы ұқсас өнімді шығаруға шоғырлану. Құрылым мен технологияның ұқсас болуын унификацияны (сәйкестендіруді) кеңінен қолдану арқылы жетуге болады. Унификация кең ұғымда – берілген объиектіні құрылым тұрғысынан әр түрлілікті тиімді бір түрлілікке келтіру деген мағананы білдіреді.

Пропортционалдық – барлық өндіріс бөлімшелерінің өндіріс қуаттылығын үйлестіру. Ол өнімді керекті көлемде, номенклатурада, ассортиментте және жинақтылықтылықта белгіленген уақытта шығаруға мүмкіндік береді.

Үздіксіздік – ауысым ішінде, ауысымдар арасында, операция ішінде және  операциялар арасында үзіліссіз, бір операцияның екіншімен ауыстырылатын өндірісті ұйымдастыру.

Туралылық - өндірістік процесс кезіндегі өнімнің қозғалуын тиімді етіп ұйымдастыру; бұйымның бір сатыдан (операциядан) келесі сатысына өтудің қысқа жолын қамтамасыз етеді.

 Ырықтылық – қайталанатын  бұйымдардың біркелкі немесе  өсу санын теңдей уақыт аралықтарына  белгілеп өнімді шығару.Жоғарыда көрсетілген приціптер негізінде құрылған өндірістік процесс тиімді болып саналады.

Өндірісті жетілдіру, оның мамандану (өндірістің әр бөлігіндегі, әр түрлі жұмыстардың шектеулі көлемін қатаң бекіту), әрі ғарай шоғырландыру (өндірісті тиімді масштаптарға деиін жеткізу), өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандыру және оларды басқару бағытында жүзеге асырылуы керек. Өндірісті ұйымдастырудың қазіргі заман тәсілдеріне жалпы сұранысы бар өнімді ағымдық өндіріске қою жатады. Ағымдық өндірістің жоғары денгейдегі түріне автоматтандырылған ағымдық желілер жатады. Олар негізгі екі түрлі жүйеден тұрады: үзілісті іс-қимыл жасайтын арнайы станок-автоматтар және үзіліссіз іс қимыл жасайтын роторлы жүйелер. Арнайы станок-автоматтар жүйесінде бағдарламалық түрде басқарылатын станоктар, қосалқы, көмекші операцияларды орындауда – техникалық құрылғылар қолданылады.Өндірістің ағымдық түрін ұйымдастырудың тиімділігі – ол пропортционалдықты, ырғақтылықты, үздіксіздікті толығымен жүзеге асыруға, қондырғылардың жұмыс істемей тұруы уақытын едәуір қысқартуға, көмекші операциялардың үлесін азайтуға, өндірістік циклдың ұзақтығын қысқартуға, көмекші операциялардың үлесін азайтуға, өндірістік циклдың ұзақтығын қысқартуға, өнім сапасын арттыруға мүмкіндік береді.