Кәсіпорынның тұрақты дамуының қажеттілігі мен мәні

Қаржылық жүйенің сақтандыру буынымен арадағы қарым-қатынасы кәсіпорынның мүлкін, валюталық және комерциялық тәуекелдерін және т.б. сақтандырғаны үшін тиісті компаниялар есебіне қаржы аударуды ұйымдастырудан құралады.

Комерциялық банктармен арадағы қаржылық қарым-қатынас  қолма-қол ақшасыз есеп айырысу мен несие алу немесе өтеуге байланысты түзіледі.Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу төлеуші мен төлем қабылдаушы әр түрлі банктер қызметін пайдаланған жағдайда жүзеге асырылады. Мұндай есеп айырысу банктердің корреспонденттік қатынастарын ұйымдастыру арқылы іске асады. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың тиімділігі кәсіпорынның қаржылық жағдайына тікелей ықпал етеді.

Несие айналмалы капиталды  қалыптастырудың, өндірісті дамытудың  көзі болып табылады. Дегенмен, қазіргі  уақытта несие мөлшерлемелері жоғары болуына байланысты, ол шын мәнінде инвестиция көзі бола алмай отыр. Банктер үшін ұзақ мерзімді инвестициялық несиелендіру тәуекелділігі жоғары болғандықтан, банк қызметінің аталған дәстүрлі түрі іс жүзінде кең дамымай отыр. Банктер мен өзге де несие институттары кәсіпорындарға дәстүрлі емес қызмет түрлерін де ұсынады. Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекетін ұйымдастырудың маңызды міндеті - әр түрлі ақша қорларын қалыптастырып, оларды тиімді пайдалану. Олар арқылы кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекеті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, өндірісті өркендетуді қаржыландыру, бюджетпен есеп айырысу және т.б. іске асырылады.

Мұндай қорларға келесілерді  жатқызуға болады:

• жарғылық капитал,
• төленген қосымша капитал;
• төленбеген қосымша капитал;
• резервтік капитал;
• бөлінбеген табыс;
• басқа қорлар.

Аталғандардан бөлек, кәсіпорын  мезгілді оралымды ақша қорларын құрайды. Мысалы, кәсіпорында айына бір  немесе екі рет еңбекақы қоры түзіледі. Қатал мезгілді түрде (салықтарды төлеу  күнтізбесіне сәйкес) кәсіпорын бюджетке төленетін салық түрлеріне арнап қор ұйымдастырады.

Оралымды қор жасақтаудың  басты міндеті – ағымдық (оралымды) келесі мәселелерді шешу, яғни:

• еңбекақы төлеу;
• салық төлеу;
• несиелік пайыздарды өтеу;
• ғылыми-техникалық іс-шараларды қаржыландыру және т.б. 

Сонымен, кәсіпорынның қаржысын ұйымдастырудың мәні - өндірістің соңғы нәтижесінде барынша тиімді түрде ықпал ету мақсатымен ақша қорын қалыптастыру және ақша ағындарының қозғалысымен байланыстырылған қаржылық қарым-қатынас ұйымдастыруды қамтитын қаржы тетігін құру және оның қызмет етуін қамтамасыз ету, яғни кәсіпорынның қаржылық тетігі ұзақ мерзімді, орта мерзімдегі және ағымдырағы кәсіпорынның қаржылық даму мақсатына жету үшін қаржылық қарым-қатынас пен ақша қорының әрекеттесуін ұйымдастыратын кәсіпорын басқарудағы ішкі жүйесі болып табылады.

Кәсіпорынның қаржы  тетігінің жетекші түрде болуы  материалдық өндіріс саласында  қаржының жетекші рөл атқарылуымен түсіндіріледі.  Кәсіпорынның қаржы  тетігі қаржының өз қызметін толыққанды әрі барынша тиімді түрде іске асыруына жағдай жасауы тиіс. Кәсіпорынның қызмет қаржы ресурсымен қамтамасыз етуге де дәл осы қаржы тетігі көмегімен қол жеткізіледі.

Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дербес құрылымдық бөлімшесі  қаржы бөлімінен жүзеге асырылады. Қаржы бөлімінің бастығы тікелей  кәсіпорын басшылығына бағынады. Қаржы бөлімінің жұмысында пайданы бөлу, өнімнің өзіндік құнын төмендету мәселелері маңызды орын алады. Осыған байланысты, қаржы бөлінің міндетіне мыналар кіреді:

1. Өндірістік және әлеуметтік дамуға қажетті қаржы ресурстарын құру, пайданы нығайту, табыстылықты арттыру.
2. Қаржы жоспарында көрсетілген бюджет, материалымен жабдықтаушылар, акцоинерлер алдындағы, сондай-ақ басқа да қаржылық міндеттемелерді орындау және есеп айырысуды ұйымдастыру.
3. Өндірістік қорлар мен инвестицияларды неғұрлым тиімді жолмен пайдалануға көмек көрсету.
4. Қаржылық, несиелік және кассалық (қазынгерлік) жоспар әзірлеу.
5. Қорларды тиімді пайдалану, меншікті айнымалы капитал мөлшерін экономикалық тұрғыдан негізделген номативтерге жеткізу жөніндегі іс-шаралар кешенін жобалау, айналмалы капиталдың айналымдылығын жеделдетуді қамтамасыз ету,  қаржы ресурстарының дұрыс пайдалануын қадағалау.
6. Дайын өнім үшін есеп айырысуы да тиімді түрде ұйымдастыру және өнім сату жоспарының орындалуын, түсетін пайданы үздіксіз қадағалап отыру және басқа да міндеттер.

Қазіргі таңда  көптеген кәсіпорындардың қаржылық жағдайы  қиын күйде қалып отыр (өндіріске  қажетті капиталдың тапшылығы несиелік мөлшерлемелердің тым жоғары болуы  төлемдердің дер кезінде өтелмеуі және т.б.), сол себепті дәл қазір  кәсіпорының қаржылық күйін нығайту басты міндет болып табылады.

Кәсіпорының қаржысын тұрақтандырудың  негізгі жолдары пайдаланымдағы ақша қаражаттарын оңтайландырумен  және олардың тапшылығын жоюмен байланысты қаржылық жұмыстарды жетілдірудің басты  бағыттары келесі болып саналады:

1. Кәсіпорынның іс-әрекетін ұдайы әрі жүйелі түрде талдау.

2. Кәсіпорынның стратегиялық қаржы саясатын әзірлеу және мұны іске асыру.

3. Кәсіпорында қаржылық жоспарлаудың тиімді жүйесін ұйымдастыру.

4. Кәсіпорынның мүліктік құрылымын және олардың құралу көздерін оңтайландыру арқылы нәтижесі төмен теңдестік құрылымының орын алуына жол беру .

5. Пайданы пайдалануда оңтайландыру және неғұрлым тиімді дивиденд саясатын таңдау.

6. Бухгалтерлік есеп жүйесін қаржыны басқару міндеттеріне қарай  бейімдейді.

7. Қаржы ресурстары көздерін оңтайландыру мақсатында несие берушілер мен инвесторларымен қарым-қатынасты дамыту. 

Кәсіпорынның іс-әрекетін кешенді түрде жан-жақты талдап, кәсіпорынның мақсатын орындауға бағдарланған бірыңғай, кешенді даму стратегиясына сәйкес кәсіпорын жұмысын ұйымдастырған жағдайда ғана жоғарыда айтылған түйткіл мәселелерді шешу мүмкін болады.

Кәсіпорынды кешенді  талдау негізінде, оның борышын орындауға  бағытталған кәсіпорынның біріңғай кешенді даму стратегиясына сәйкес оның жұмысын ұйымдастыру тек жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешуді ұйымдастыру арқылы жетуге болады.

Нарықтық эканомикаға  көшу кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін біршама мұқият әрі жүйелі түрде  талдауды және оның даму стратегиясын құруды талап етті. Осы кешенді  талдау жоспарлау алдындағы зерттеулердің негізі болып табылады. Тек талдау қорытындысына сүйене отырып қана кәсіпорынішілік жоспарлау үдерісін тиімді түрде ұйымдастырып, кәсіпорынның даму мақсатына қол жеткізуге болады.кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жалпы жүйелік талдаудың маңызды құраушы бөлігі болып табылады. Қаржылық талдау келесілерден тұрады:

• бастапқы талдау;
• қаржылық тұрақтылықты бағалау;
• теңдестіктің абсалютті өтімділігін талдау;
• қаржы коэффицентін талдау;
• қаржылық нәтижелерді талдау;
• табыстылық пен іскерлік белсенділігінің коэффиценттерін талдау.

Бастапқы талдаудың  қорытындысы ретінде кәсіпорынның қаржылық жағдайына баға беріледі және теңдестік құрылымның жарамдылығы  мен төлемқабілеттілігі анықталады. Кәсіпорынның қазіргі қаржылық жағдайының себептерін, даму болашағын анықтау үшін кәсіпорын қызметіне тереңінен, жан-жақты және кешенді талдау жасалады. Теңдестіктің жалпы сомасының өзгеруін, пассивтер мен активтер құрылымы, айналмалы капиталды қалыптастыру көздері, қаржылық іс-әрекет нәтижелері және т.б. талдаудан өтеді.

Белгілі бір кезең  ішінде теңдестік жалпы сомасының  азаюы – бұл, негізінен, өндіріс  көлемі төмендеуінің нәтижесі болады. Ол төлем қабілетсіздіктің басты себептерінің бірі болып саналады. Пассивтер құрылымын талдау кезінде әдетте келесі бағыттар қаралады:

• кәсіпорынның меншікті және несиеге алған қаражаттарының арақатынасы (несиеге алған капиталдың меншікті үлесінің жоғары болуы кәсіпорын іс-әрекетінің тәуекелді екенін көрсетеді, демек ол төлем қабілетсіз болуы да мүмкін деген сөз) және меншікті қаржыландыру көздерінің арақатынасы анықталады;
• кәсіпорын шығындары мен запастардың меншікті капитал көздерімен қамтамасыз етілуі, сонымен қатар алынған несиелік ресурс ескеріле отырып, анықталады. Бұл сараптама қорлармен қамтылу жөнінде толық түсінік береді;
• несиелік қарыздардың пайда болу себептері қаралады, оның меншікті үлесі, өзгерту бағыты, құрылымы, мерзімі өтелмеген қарыздардың үлесі де ескеріледі.

Қаржылық тұрақтылық түріне және оны өзгерту бағытына қарай кәсіпорынның төлемқабілеттілік  тұрғысынан сенімділігі жайлы баға беруге болады. Қаржылық тұрақтылықты талдау оның осы жайлы мәнін бейнелейтін көрсеткіштерден басталады. Ұзақ – және орта мерзімді несиелердің негізінен өндірісті дамытуға, қайта жаңғырту мен техникалық қайта жарақтауға жұмсалатынын ескеретін болсақ, төлемқабілеттілік шартын орындау үшін запастар мен шығындарды меншікті айналмалы капиталдың көлеміне сәйкес келетіндей етіп шектеуді қажет етеді.

Запастар мен қаржының меншікті және несиеге алған қаражаттар көздерімен қамтамасыз етілуіне қарай қаржылық тұрақтылықтың келесі түрлері болады:

• кәсіпорынның абсолютті қаржылық тұрақтылығы (меншікті капиталы өндірістік запастар мен шығындардың көлемін қамтамасыз етеді);
• қалыпты орнықты қаржылық жағдайы (запастар мен шығындар көлемі меншікті айналмалы капиталымен және ұзақ мерзімде қамтамасыз етіледі);
• дағдарыстық жағдайы  (запастар мен шығындар қаражат көздерімен қамтамасыз етілмеген, кәсіпорын банкротқа ұшырау шегінде тұр деген сөз).

Теңдестік өтімділігін  талдау кәсіпорынның несиеқабілеттілігін, яғни оның өз міндеттемелерін орындай алатындығын бағалауға мүмкіндік береді. Өтімділік кәсіпорынның активтерін ақшаға айналдыру уақыты міндеттемелерін өтеу мерзіміне сәйкес келіп, өз активтерімен міндеттемелерді өтеуімен анықталады. Демек, едәуір өтімді активтер (ақша және құнды қағаздар) көлемі ең қауірт міндеттемелерге тең немесе одан артық болуы; баяу іске асырылатын активтер (дебиторлық қарыз және басқа активтер) қысқа мерзімді пассивтерге (қысқа мерзімді несиелер мен қарыз қаражаттары) тең немесе артық болуы; баяу іске асырылатын активтер (келешек кезеңге арналған шығындарды есептемегенде, басқа запастар мен шығындар) – ұзақ мерзімді пассивтерге тең немесе артық болуы; іске асырылуы қиын активтер (материалдық емес активтер негізгі капитал, аяқталмаған капиталдық салымдар) тұрақты пассивтерге (меншікті капитал көздеріне) сәйкес болуы тиіс.  Осы аталған шарттар орындалған жағдайда теңдестік өтімділігі абсолютті деп саналады. Егер бір немесе бірнеше шарт орындалмайтын болса, онда теңдестік өтімділігі белгілі бір дәрежеде абсолютті өтімділігінен ауытқуы мүмкін. Теңдестік өтімділігіне кешенді түрде баға беру үшін жалпы өтімділік көрсеткішін келесі формуламен есептеп шығаруға болады:     

Қаржы коэффициентін  талдау кәсіпорын жағдайының орнықтылығы  жайлы өзгерістерін зерттеу мақсатымен немесе бірнеше  бәсекелес кәсіпорындарды салыстыру үшін жасалады.

Кәсіпорынның іс-әрекетінің  қаржылық нәтижелерін талдау мен  нәтижелерін бағыттарда жүргізіледі:

• пайда көрсеткіші динамикасын бағалау;
• пайданы бөлудің дәлдігін талдау;
• пайданың өсу факторларын талдау;
• табыстылық пен іскерлік белсенділікті бағалау.

Инвестициялық және қаржылық қызмет. Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімінде активтерді сатып алу, қайтадан сату және берілген несиені өтеу және салу. Инвестициялық  қызметке мыналар жатады:

- негізгі капиталды, материалдық емес активтерді және басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатудан, басқа кәсіпорындардан  алынған қарыз  қаражаттары және басқа да табыстар;

• негізгі капиталды, материалдық емес активтерді және басқа да ұзақ мерізімді активтерін сатып алуға жұмсаған ақша қаражаттарының жұмысы;

-  қаржылық инвестицияларды алу, басқа кәсіпорындарға ақша беру, басқа да төлемдер.

Инвестициялық қызмет бухгалтерлік теңдестіктің ұзақ мерзімді активтерінің құрылымына кіреді. Оған қаржылық инвестицияға әсер ететін операциялар да кіреді. Инвестициялық қызмет қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруінен көрініс табады, онда ол акцияларды сатудан алынған табыс немесе шығын ретінде көрінеді, сондай-ақ негізгі капиталды және басқа да сатудың нәтижесі көрініс табады.

Қаржылық қызмет меншік капиталы мен қарыз капиталының  құрамы мен мөлшері өзгерісінің  нәтижесі болып табылады.

• шығарылған акциядан түскен ақша қаражаттары және басқа да құнды қағаздарды сатқаннан алынған банктік және банктік емес несиелер, басқа да табыстар;
• алынған банктік және банктік емес несиелерді өтеуге жұмсалған ақша қаражаттары, өз акционерлерінен акциясын сатып алу үшін жұмсалған қаражаттар, инвидиендтер және басқа да жұмсалған қаражаттар.

Кәсіпорын қаржылық, инвестициялық және ақшасыз операцияларды жүзеге асыруы мүмкін. Оларға: материалдық емес активтерді және негізгі капиталды  ұзақ мерзімді несиенің есебінен алу; кредиторлық қарызды кредиторға акцияны және басқа құнды қағаздарды беру жолымен өтеу; басқа кәсіпорының акцияларын сатып алынған тауарларға және дайын өнімге айырбастау жолымен алу және т.б. жатады.

Ақша қаражатының қозғалыс туралы есеп беру үшін арнайы әзірленген кестелерді пайдаланады, онда келесі ақпараттар келтіріледі (ақша қаражатының қозғалысын жанама әдіс пен есептеу):

• өткен және есептік жылдағы теңдестік, оның барлық баптары салыстырылады және олардың әрқайсысы бойынша ауытқуы анықталады (+,-);
• өткен және есептік жылдағы қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру, оның барлық табыстары мен шығындары, сондай-ақ есептік кезеңнің соңындағы бөлінбеген табысы (зияны) салыстырылады.