Дәріс конспектісі.Өзіндік бақылау үшін тесттік тапсырмалар

Мемлекеттік бюджеттің маңызды функциялары:

1. тұрғындар топтар мен аймақтарды тарату мақсатында мемлекеттік  органдардағы қаржылық ресурстар аккумуляциясы.
2. мемлекеттік басқару институттарының құраушыларын қамтамасыз ету.
3. маңызды приоритетті бағыттар бойынша экономикалық өсуді стимурлеу.
4. тұрғындардың кедей бөліктерін,зейнеткерлерді әлеуметтік қорғау.

     Осы функцияларды орындай отырып,мемлекет  нарықтық стимулды төмендетпеуі  қажет. Сондықтан да бюджеттік  жүйе нарықтық синтез бен мемлекеттік механизм жүйелендіруінде құрылуы қажет.

      ҚР-ның бюджеттік жүйесі екі  деңгейлі бюджеттің сәйкестігінен  тұрады: республикалық және жергілікті.Бұл  бюджеттердің әрқайсысы өзіндік  заңмен анықталған кіріс көздері  менқаражатты шығындауды функциялайды. Мемлекеттік, республикалық бюджет ұлттық экономикаға қатысты барлық қаражаттарды анықтайды,ұлтты қызықтыратын бағыттарды: айналымның шығыны, басқару, фундаменталды ғылым, ғарыш және т.б. Аймақтық біріншіден, әлеуметтік сфераның өркендеуін, себебі әлеуметтік мәселелер аймақта локализденген, сонымен қатар өзінің шаруашылық кешенінің өркендеуін анықтайды. Олардың кіріс көзі болып аймаққа байланысты салықтық түсім, сонымен қатар кірісті молайту үшін мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қаржы болып табылады.

     Салық - бұл физикалық және  заңды тұлғалрдың міндетті түрде  мемлекетке төлейтін төлемі. Олар  екі функцияны орындайды: фискальды  және экрномикалық.Фискальды функция  салық көмегімен орталықтандырылған  қаржылы қорларды ұйымдастырады,ол  мемлекеттің функциялық шартын құрайды. Салықтың экономикалық функциясы экономикаға ең бірінші ұлттық кірісті тарату болып табылады. Бірақ оның әрқайсысы өздігінше салықтық қатынастарды анықтайды. Фискальды функция салық төлеушінің мемлекет алдындағы міндетін, ал экономикалық функция-мемлекеттің салық төлеуші алдындағы міндетін көрсетеді.

       Салық жүйесінің негізгі элементтеріне  оның түрлері және пайыздары  салықтық қойылым мен салықтық  база жатады.

       Салықтық қойылым-бұл мемлекетке  салық ретінде бөлінген кірістің белгілбір бөлігі. Салықтық қойылым кірістің әрбір катеориясы үшін ұзақ уақытты заңмен анықталады. Салықтық қойылым өсу деңгейін көрсеткенімен,екінші жағынан оның төмендеуін, негізінде мемлекеттік стимулдың өркендеуін және оның бюджетке максималды түсімінде анықтайды.

       Салықтық қойылымның әр түрлі  әдістері бар. Егер қойылым  кірістің өлшемінен тәуелсіз  болса,онда прогрессивті салық  түсімі болады. Егер кіріс бойынша  қойылым төмендесе,онда ол регрессивті  түсім болады.

        Салық базасы-бұл салық түсімінің салықтық қойылымға қолданылатын кірістің бүкіл соммасы. Салық базасының өлшемі заңмен рұқсат етілген салық түсімінің санағынан тәуелді өзгереді.

        Салықтар тікелей және жанама, мемлекеттік,аймақтық және жергілікті  болады. Тікелей салықтар физмкалық және заңды тұлғаның меншігіне және кірісіне тәуелді қойылады. Ол екі түрге бөлінеді: нақты тікелей салықтар және өзіндік тікелей салқтар. Нақты тікелей салықтар қатарына жер салығы, бағалы қағаздар салығы және т.с.с. кіреді, олар кіріс фактісіне қатысты емес, ішкі шығыс белгілеріне байланысты. Жеке салық түсіміне негізінен кіріс өлшемі кіреді.

     Жанама салықтар-бұл тауар немесе  жұмыс бағасына кіріс түріндегі  салықтар, олар өндірушілермен  төленеді. Оларға акциздер, кедендік салықтар,  монополиялық кірістер бағасы кіреді.

     Мемлекеттік салықтар-бұл заңмен  белгіленген мемлекет бюджетіне  түсетін салықтар. Оларға жұмысшылардан  түскен пайданың корпоративті  салығы,қосылған бағамға қойылған  ұйым салығы, бағалы қағаздар  салығы және басқалар.

     Аймақтық салықтарға аймақтық  бюджетте аккумурленген салықтар кіреді.

     Жергілікті салыққа азаматтардың  жылжымайтын мүлікке деген салығы,көліктік  мүлікке салық кіреді.

      Салықтық жүйені мемлекет экономикаға  әсерін активті қолдана-ды. Салық  жүйесін құрастыруды классикалық  прициппен реттеуші А.Смиттің жетекшілерімен жасалынды:

1. Мемлекет кіріске сәйкестігінқолауы керек,олар мемлекет қорғауында қалай қолданылады(салық төлеу)
2. Салық уақытына,соммасына және төлеміне байланысты анықталуы керек.
3. Әрбір салық  қай уақытта және қандай әдіспен,кімге төлеу тиімді екенін ескеру қажет.

      Салық саясаты бірінші, мемлекет  шығынын, содн кейін кірісін  анықтайды. Бұл шығыстар мемлекет  қарамағында болу керек.

       Мемлекет салықтық жүйені әр  түрлі құрл әсерлеріне қарай  бөледі. Олардың маңыздылары: 1. Салық жеңілдігі. Олар кейбір фирмалардың төменгі қойылымдағы салық түсімімен сипатталады. Олардың өзгеруі аймақтық сипатқа байланысты. Салықтық жеңілдік салықтық несиелер түріндеде болады, бұл алғашқы салықтар өлшемінен алынған есеп,мысалы салық салымы ҒЗТКЖ сферасының өсуіндегі шығыс бөлігінен босатылады.

        Салықтық жеңілдік шығыс төлем  салығы болып табылады немесе  одан босатылады. Мұндай льгот  негізінде кішкентай және қайтадан  құрылған өндірістерде 2-3 жылда бір  рет орындалады.

        Салықтық жеңілдіктің әр түрлілігі болып үдетілген амортизация және т.с.с. қолданылған капиталдың үдетілген орындалуы болып табылады.Амортизацияның үдетілген жүйесі кәсіпрындарға моральдық түсім үшін қолданылған капитал бағамын қайтаруға мүмкіндік береді, ал амортизациялық қаражаттар өндіріс аппараттарын жаңартуға қолданылады.

2. Салық қойылымын  манипуляциялау елдердің салық  саясатының міндетті элементі. Экономикалық  тапсырыстады шешудегі экономикалық  жағдайлардан тәуелді салықтық  қойылымдарды төмендету жағында  қолданылуы мүмкін, сонымен қатар жоғарылатуыда.

      Әр түрлі салықтық ережелер  айтылғандарға қарсы келуі мүмкін. Бір жағынан ол ҒТП мен оның  структуралық жылжуымен стимурланады.Бұл  бюджеттік дефициттің тұрақты  болуын қамтамасыз етеді.

      Жоғарғы қойылым және прогрессивті жүйе инвестиция мен жинақтауыш деңгейіне керек әсер етеді, себебі, жинақтауыш пен инвестиция-бұл тұрғындардың жоғарғы кірісіндегі функциясы. Сондықтан салықтық жүйе өте терең дайындалуы тиіс.

       Қазіргі таңдағы шарттарға сәйкес  салықтық жүйеге деген негізгі ұсыныстар олардың тұрақтылығында,нарықтық экономикадағы субьектінің шаруашылық шартында қамтамасыз етілуі.

      Бюджеттік дефицит "экономикалық  категорияларға қарсы" деп  аталатын инфляция типіне, дағдарысқа, жұмыссыздыққа жатады.

 Мемлекеттік қарыз ЖҰӨ таралуы мен ұлттық байлықтың мемлекеттің кейбір ресурстарын формалайтын қаржылай несиемен байланысты. Болып жатқан несиелік қаражаттардан тәуелді мемлекеттік қарыз ішкі  және сыртқы болуы мүмкін.

      Сыртқы қарыз - бұл шетел мемлекеттеріне, жеке адамдар мен ұйымдарға қарызы. Бұл қарыз – мемлекет үшін өте қолайсызд, себебі қажетті бағалы тауарларды беру, анықталған жағдайлар жасау. Өйткені осы арқылы қарыз пайыздары төленеді.

      Ішкі міндет- мемлекеттің өз тұрғындарына  деген қарызы, мысалы зйенетақылық қор немесе әлеуметтік сақтандыру қоры және басқалар.

        Мемлекеттік қарыз екі негізгі  формада болады- мемлекеттік бағалы  қағаздар мен бухгалтерлік есептеу  жазбасы. Бағалы қағаздар анонимді,никвидтелген  және екінші нарықта еркін  айналады.

         Бұл тапсырыстарды шешу экономикалық  және қоғамның әлеуметтік қажеттіліктері  және бюджет қаражатының есебінен  оларды қанағаттанды-

ру арасындағы қарама-қайшылықты шешеді.Бірақ та көлемді,құрылысын және мемлекеттің  несие шекарасын жүйелеу қажетті,себебі ол экономикаға әсері позитивті және позитивті емес те болады. Мемлекет міндетінің жүйелеу әдісі көпжақты. Бұл-эмиссиондық банктің бағалы қағаздар несиесінің ұзақ мерзімді алмасуы.

        Қорытқанда, мемлекеттік қарызды  қолдану мүмкіндігі экономикалық жүйелеуде елдің экономикалық өсу деңгейімен анықталады. Экономикалық өсу темпы жоғары болған сайын нақты қойылымдар пайызы төмен,сонымен қоса қаржыландыру үшін мемлекеттік несиені қолдану пайдалы және кері.       

 

Лекция 14.Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу

 

Дәл қазіргі таңда аумақтық шаруашылық механизмін қайта құру үрдісі оңайға соғып отырған жоқ. Ғылым мен  тәжірибе аймақтық басқарудың активті  түрін іздестіруде, сонымен қатар  аймақтың әлеуметтік дамуы мен ұйымның  болжауына да формалауда іздеуде.

ҚР үшін аймақтық аспектінің өркендеуін жүйелеу перспективада да өте  маңызды болып табылады. Олар мыналармен байланысты:

• үлкен тартылыстағы аумақпен;
• табиғи-климаттық, әлеуметтік-демографиялық, экологиялық және тағы басқа аумақтық білім жағдайларына да байланысты;
• шикізат ресурстарын дифференциалдаушы.Аймақтық экономикалық, ғылыми-техникалық және кадрлық потенциалымен;
• тұрғындардың этникалық құрамына, ол аймақта маңызды ерекше аумақтық бағытпен орналасқан.

Реттеу функцияларымен байланысты аймақтық оң статусы келесі мезеттермен байланысты:

• аймақ муниципалды меншік субъектісі болғанда;
• республикалық заң бойынша жерді иеленіп, оны қолданғанда және табиғи-шикізат ресурстарын иеленгенде;
• ресурстарға төленген салығы және т.б., жергілікті салық жүйесі арқылы қаражаттық ресурс бюджетін аккумуляциялауға құқықты;
• жаңа конторларды алып және онда өз жұмысын жүргізуге құқылы.

Мемлекеттік-саяси басқарушылықты аумақта жүргізе отырып аймақтық органдар келесілерге жауапты:

• аумақтың экономикалық-әлеуметтік кешендідамуына;
• жергілікті шаруаларды ұйымдастыру, тұрғындардың әлеуметтік-мәдениет қажеттіліктерін жасау;
• тұрғындардың әлеуметтік қауіпсіздігін ұйымдастыру;
• табиғат күзетшісін, аймақтық ресурстардың еңбектерін жетістікті қолдану;
• өндіріс қызметін кооперативтер, ауыл шаруашылық, акционерлік, шағын және жеке меншік қоғамдар арқылы дамыту;
• жеке коммуналдық объектілерді жақсарту;

Қазақстандағы аймақтың әлеуметтік-экономикалық өркендеу деңгейі бойынша салыстырсақ  әр облыс бір-бірінен өте қатты  айрықшаланады. Тәжірибе жүзінде өте маңызды экономикалық көрсеткіштер мен тұрғындардың өмір сүру жағдайының көрсеткіші өте үлкен диапазонда тұрақсазданып отырады.

ЖІӨ көлемінің көрсеткіші мен тарату арасында тұрғындардың  максималды мәні Атырау облысында (581,7 мың теңге) және минималды мәні Жамбыл облысында (50,2 мың теңге) бұлардың арасындағы айырмашылық 2000 жыл 11,6 есені құрады, ал аймақтық орташа бағасының максималды мәні Атырау облысы мен Алматыда минимал мәні - 3,1 есені, ал қылмыстардың тіркелгені бойынша бұл тербеліс 5,4% құрады.Өмір сүру өлшемінің минимумы орташа республикалық көрсеткіш бойынша Маңғыстау облысында 134,6% тербелсе, Оңтүстік Қазақстан облысында 72,6%.

Қазір ҚР аймақтары әр түрлі көрсеткіштері  бойынша топтастырылуда. 2001 жылы 2002-2006 жылдарға қабылданған ҚР аймақтық саясат концепциясында Қазақстан аймақтары аймақтық өнімдердің валдық көрсеткіш (ВРП) мен әрбір тұрғынға келетін кіріс деңгей бойынша алты топқа бөлінген. Бірінші топ аймақ қатарына ВРП көрсеткіші өте жоғары қалалар кіреді.Ол қалаларға Алматы мен Астана кіреді, онда экономикалық жағдай жоғары, қаржылық секторы дамыған және ғылыми-техникалық көрсеткіші өте жоғары.

Екінші топ құрамына (Атырау мен  Маңғыстау) көмірқышқыл минералды  ресурстарға бай облыстар кіреді. Дәл осы облыстар елдің өнім өндірісінің -33,4% әр тұрғынға 5,2%  көлемінде бөлу арқылы береді.

Үшінші топқа-минералды-шикізат  ресурстарына бай және жер қазбаларын өңдейтін, жергілікті шикізатты қолданатын облыстар кіреді. Олар Шығыс-Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары. Сонымен қатар оларда орташа кіріс елдің 22,6% береді.

Төртінші топ аймақтары табиғи ресурстарға бай, сонымен қатар  ауыл шаруашылықты жақсы меңгерген  облыстар(Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан). Алғашқы екі  облыста республикалық орташа көрсеткіші мен орташа кірісі сәйкес келеді, ал соңғы екеуінде орташа деңгейден төмен. Олар 17,2% ВРП береді, тағы ауыл шаруашылық өнімі –35,2%

Бесінші топқа Батыс-Қазақстан  және Солтүстік Қазақстан облыстары  кіреді, оларда машина құрылысы, оборонды бағыты мен ауыл шаруашылық көлемі дамыған. Мұнда тұрғындар кірісі орташа республикалық деңгейден төмен. Республикалық ВРП-8,3% көлемде, ауыл шаруашылық өнімі-16,6% өнім өндірістері-4,4%.

Алтыншы топ-аграрлық облыстар (Ақмола, Алматы, Қызылорда).Тұрғындар кірісі өте төмен, республикалықВРП-10,8%, ал ауыл шаруашылық өнімі-27,8% құрайды.

ҰҒА ғылыми экономикалық институты ҚР өндіруші күш, табиғи-ресурстар потенциалының сипаттамасы мен аумақтағы өндіріс бойынша төрт үлкен экономикалық ауданға бөледі.