Дәріс конспектісі.Өзіндік бақылау үшін тесттік тапсырмалар

 

11.1 Дәріс конспектісі.Өзіндік бақылау үшін тесттік тапсырмалар.                   

 

Лекция 1. Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) теориялық аспектісі мен оның объектісі.

                               

Мемлекеттік реттеу жүйесінің шетел  мемлекеттерінде бар болуы мен белсенді қызмет етуі нарықтың эканомика жағдайында оның қажеттілігі мен пайдалылығын дәлелдейді. Оның қолданылу тәжірибесі көрсеткендей, мемлекеттің реттеу іс-әрекетінің басты мақсаты макроэкономикалық қатынастарды ескерту және оларды экономикаға нақты әсер ету жолымен реттеу негізінде қоғамның әлеуметтік–экономикалық дамуының стратегиялық мәселелерін  шешу болып табылады.

Реттеу жүйесі жұмысының қажетті  шарты бұл сәйкесінше заңның болуы. Шетел мемлекеттерінде аса тәптіштеуімен  ерекшелінетін зңдар мен нұсқалау актілері  құрылған. Бұл біздің републикамызда осыған ұқсас заңдар құрылуына үлгі бола алады.

Нарықтық экономиканың жұмыс істеуіне мемлекеттің араласу қажеттілігі  келесідей жағдйлармен қамтамасыз етіледі:

А)нарықтық шаруашылық жұмысының механизімінде  тежелудің болатындығы;

Б)қоғамдық игіліктерде мұқтаждарды  қанағаттандырудың аса тиімді тұсқаларын іздестірудің қажеттілігі;

В)нарықтық шаруашылықтың кейбір жағдайында экономика мен оның құрамдас бөліктері  дамуының  мәселерін шешудегі қабілетсіздігімен байланысты ішкі әсерді тегістеудің қажеттігі.

Нарықтық қатынастар жағдайында, экономикаға  мемлекеттің араласу сфералары:

-бәсекелестік нарықтық орта;

-экономикалық арналым;

-макроэкономикалық деңгейдегі  тоқырау;

-халықтың тұрмыстық жағдйы төмен және әлеуметтік қорғалмаған тобы.

ЭМР - нарық механизмінің жұмыс  істеуін қамтамасыз ету мақсатында мемелекеттің шауашылық жүргізуші  субъектілерімен нарық конъюктурасының  қызметіне әсер ету.

Мемлекеттің экономикалық қызметтері (функциясы).

Жеке меншік формасынан  тәуелсіз,экономикада басымдылық танытатын мемлекеттің үнемі атқаратын іс-әрекеттерін бірнеше функцияларға жатқызуға болады:

1. Микроэкономикалық жоспар-болжамды  құру немесе индикативті жопарларды  құру. Бұл жоспардың негізгі тағайындалуы  өндірістің, дамуының соңғы мақсаттары және пропорциясы, масштабына қатысты басты бағыттарды анықтау болып табылады, сондай-ақ жоспарды жүзеге асыру кезінде қақтығысатын мәселелер болып қарастырылады. Индикативті жоспардың мекен-жаилық, сондай-ақ міндеттемелік сипаты жоқ, ол экономика жағдайынын болжамды жалпы бейнесі туралы қоғамдық және іскерлік шеңберлерді ақпараттандырып отырады.

2. Экономика құрылымына тікелей  қатысты шешімдеді құру. Мұнда  инвестицияны және мемлекетпен  бақыланатын басқа да ресурстарды  бөлу, тиімсіз салалар мен өндірістерді тұқырту бағдарламасын әзірлеу, мемлекеттік тапсырыстарды ырындау, әлеуметтік сфераны реттеу және т.б. қарастырылады. Әлеуметтік мәселелер - бұл босатылған жұмысшыларды жұмысқықа орналастыру, оларды қайта оқыту.

3. Тікелей үкіметтік бақылау аясына кірмейтін кәсіпорындар үшін реттеуші жүйені құру. Мұның негізгі мақсаты кәсіпкелердің ынтасын төмендетпей, эконмикалық құрылымды жүзеге асыруды есепке ала отырып қоғамға ыңғаилы бағытта қозғалуға үйрету болып табылады. Бұл реттеушілер экономиклық дамудың тұрақты сипатын ұстап тұруы қажет. Негізінен реттушілерге салықтар,дотациялар, баға құру қағидалары мен әдістетрі, приоритетті салаларға салықтық және несиелік жеңілдіктер, кедендік ережелері және т.б. кіреді.

4. Нарықтық экономиканың тиімді қызмет етуіне қабілетті әлеуметтік климатты және құқықтық негізді қамтамасыз ету.

5. Бәсекелестікті қолдау.

6. Табыстар мен материалдық игіліктерді  қайта болу.

7. Қоғамды тауар мен қамтамасыз  теу және қосымша әсерлерді  түзету үшін қаражаттарды бөлуді реттеу.

   ЭМР-ң объектілері жіне  субъектілері.

Мемлекеттік объектілердің  экономикаға әсері – бұл орташа қызмет етуі нарықтық механизмді қанағаттандырарлықсыз  деңгейде қамтамасыз ететін немесе мүлдем қамтамасыз етпейтін қоғамдық өндіріс  аясындағы шарттар, үрдістер мен қатынастар. Осы жоғарыда аталған мысал ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:

• жалпы шаруашылық үрдістер, мысалы экономикалық цикл, ақша айналысы, жұмысбастылық, инвестициялар, ҒЗТКЖ, бағалар;
• экономиканың ірі секторларын дамыту. Атап айтқанда, ауылшаруашылығы өндірістік инфрақұрылымы, банктік сфера;
• экономика үшін маңызды мәнге ие жекелеген ірі корпорациялар, мысалыға алсақ, КЕГОК, ҚазМұнайгаз, Қазтрансойл және т.б.
• аймақтардың кешенді дамуы.

   Мемлекеттік реттеудің объектілері:  макросфера, өндірістік инфрақұрылым, экономиканың әлеуметтік аясы және оның аймақтық құраушылары.

   Қазіргі нарықтық  экономиканың құрамында әртүрлі  кесімдер бар. Сонымен, функциялардың,  әлеуметтік аймақтық және салалық  құрылымдарын бөліп қарастыру  қажет.

   Функционалды құрылым әртүрлі қажеттіліктерге ЖІӨ бөлуді сипаттайды: жеке тұтыну мемлекеттік тұтыну, жалып жиынтық, таза экспорт. Сондай-ақ мұнда өндіріс факторларының бөлігінде өнім құның құруды жатқызуға болады: еңбек, капитал, жер, ғылыми-техникалық прогресс.

   Әлеуметтік құрылым қоғамдық  өндірістің әлеуметтік секторларға  бөлінуін бейнелейді. Осыған қатыстылар  ретінде мыналарды бөліп көрсетуге  болады:

• жеке сектор (корпоративті жеке секторды қоса алғанда);
• корпоративтік мемлекеттік-жеке сектор.
• Мемлекеттік сектор (унитарлық кәсіпорындар);
• үй шаруашылығы секторы.

Экономиканың салалық құрылымы ЖІӨ өндірісіндегі жекелеген  салалардың үлесімен сипатталады. Қазақстан  экономикасының кезеңі үшін келесідей  құрылымдық-салалық пропорциялар тән: Өнеркәсіптің үлесі шамамен  20% ауылшаруашылығы-9% қызметтер-55%.

   Экономиканың аймақтық құрылымы  әртүрлі аймақтық бөліктердегі  ЖІӨ-нің өндірісін көрсетеді.  Оларға мыналарды жатқызуға болады: аймақтың субъектісі; экономикалық  облыстар, қалалар және аудандар.

   Қазақстан экономикасының аймақтық құрылымын ірілендірілген түрде келесідей көрсетуге болады: Батыс Қазақстан, Орталық Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан. Барлық осы градациялар әртүрлі мәселелерді шешуге қабілетті болғандықтан жүзеге асыруға өзіндік құқықтары бар.

   ЭМР-ң формалары – бюджеттік-салықтық, ақша-несиелік, әкімшілік реттеу.

   Бюджеттік-салықтық реттеу  мемлекеттік бюджетінің әзірленуін, нақтылануын және  орындалуын  қарастырады. Ақша-несиелік реттеу  инфляциямен күрес, валютаның  тұрақтылығын қолдау бойынша мемлекеттік іс-әрекеттерден тұрады. Нарықтық экономиканы әкімшіліктік реттеу міндетті картельдеу немесе ірілендіру, лицензиялау және квоталау т.б. шаралардың көмегімен жүзеге асырылады.

   ЭМР-ң құралдары. Елдің экономикалық дамуына әсер ету мақсатында мемлекеттік органдар келесідей құралдарды қолдана алады:

   - шектелген өндірістік ресурстарды  басқару;

   - экономиканы салықтық реттеу;

   - экономикалық жүйеге әсер  етудің монетарлық әдісі.

   Осы құралдар тобының  әрқайсысының өзіндік ерешеліктері  бар және белгілі-бір шарттарда жеке қолданылуы мүмкін. өтпелі кезең щарттарында мемлекеттік органдар осы құралдардың барлық жинақтарын объективті қолдануға мәжбүр.

   ЭМР-ң құрал-саймандары. Мемлекеттік  реттеудің құрал-жабдықтарының жиынтығы  келесідей негізгі элементтерден тұрады: Экономикалық болжамдау, экономикалық дамуды программалау, бюджеттеу, индикативті жоспарлау.

   Экономикалық болжау –  экономиканың болашақ жағдайын  болжамдау және онымен сфераларды  жіктеу; экономикалық болжам-мақсатты  анықтау, әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиясын және тактикасын өңдеу.

   Экономикалық дамуды бағдарламалау  – барлық экономиканы немесе  оның жеке аяларының дамуы  бағдарламасын әзірлеу және өткізу  экономикалық дамудың бағдарламасы  – мемлекеттің нарықтық экономика  шарттарында өндірістік үрдіс жүрісіне тікелеуй араласыдың негізгі құрал-жабдықтары.

   Экономикалық дамуды бюджеттеу  экономикалық даму жүрісіне мемлекеттік  әсер етудің құрал-жабдығы ретінде  елдің мемлекеттік бюджеттік  әдірлеу және жүзеге асыруды  қарастырады. Мемлекеттік бюджет елдің экономикалық дамуын шынайы басқарудың негізгі құжаттарын қарастырады.

   Индикативті жоспарлау аймақтың  экономикасын дамытудың кеңес  берушілік сипаты бар жоспарды  әзірлеу, шаруашылық жүргізуші  субъектілерге олардың көрсеткіштерін жеткізу, жоспарлық көрсеткіштердің орындалуына бақылау жүргізу, өндірісті ынталандырудан тұратын көп сатылы үрдістік көрсетеді.

          

 

Лекция 2. ЭМР әдістемесінің түсінігі және оның негізгі элементтері.

       Мемлекеттік реттеудің  жалпы және жеке сипаты бар көптеген тұжырымдары бар. Олардың санына мыналар жатады: 1. Либералды; 2. Авторитарлық; 3. Тоталитарлы-әлеуметтік (марксистік-лениндік),(топтық-әкімшіліктік); 4. Мемлекеттік- діни.

        Басқарудың либералды және демократиялық тұжырымдары көптеген әртүрлі ірі мектептермен ұсынылған, оның ішінде, «мемлекет-жамандық», «мемлекет-жақсылық», «түнгі күзет мемлекеті» және басқарудың экономикалық немесе саяси әдістерінің приоритеттерін қолдайтын барлығынан күшті реттегіш мемлекет, рационалды бюрократия, технократия және т.б. тұжырымдармен жеке тұлғаның іс-әрекеті үшін жағымды шарттар құратын мемлекет және барлығына ортақ «береке» мемлекеті. Өздерінің барлық айырмашылықтарына қарамастан (либералды тұжырымдарда акцент жекелеген еркіндікте, ал демократиялықта – ел билігінде жүргізіледі) осы аталғандардың барлығы демократия қағидалары, жалпы адамдық құндылықтар, саяси және идеологиялық плюрализм қағидалары, биліктің бөлінуі, құқықтың билік етуі, жергілікті өзін-өзі басқаруды мойындау және т.б. сияқты мемлекеттік басқарудың жалпы постулаттарына сүйенеді. Олар тоталитаризмді, авторитаризмді қабылдамайды, чиновникті халық бақылауына қояды, оны жалпыға қызықты жұмыстарға қояды.

           Авторитарлы және тоталитарлы тұжырымдар антидемократиялық тәсілдерге, жеке билік, күшті қол және т.б. идеяларға негізделеді. Мұндай идеяларға мысал ретінде сөзсіз бұйрық етуші болып табылатын ұлт фюрерінің рөлі және көсемшілдік элитарлы тұжырымды туралы көзқарастарды жатқызуға болады. Мұндай идеялар фашистік Италия, Германия және Франко кезіндегі Испания (70-жылдың ортасына дейін), Салазарь кезіндегі Португалияға (80-жылдарға дейін) тән болды. 90-жылдарға дейін расистік ақ азшылықтың билік ету тұжырымы (халықтың 1/6 бөлігі) және сәйкесінше тәжірибе апартенд режимі атауын ала отырып ОАР-да қызмет етті. Сол жердің негізгі халқы азаматтық құқық тарынан айырылған болды, «ақ парламент» таңдауларына және мемлекеттік басқаруға қатыспады.

            Мемлекет туралы мәселе бойынша  марксизм-ленинизм тәжірибеде қолдануға  ұмтылыс социалистіік тоталитаризмді, билік етуші (коммунистік) партияның бөлінбейтін бүкіл биліктік номенклатурасын таң қалдырды, адамды партиялық-мемлекеттік машинаның «винтіне» айналдырып жіберді. Кейбір мәселелердің (пролетариат диктатурасы туралы тезистен бас тарту, жалпы халықтық мемлекетті сайлау және т.б.) кезекті нақталануы жағдайды айтарлықтай өзгертпеді. Кейбір тоталитарлы социализм елдерінде (Въетнам, Лаос, Куба, Қытай, КНДР) экономикалық тәсілдер көп жағынан, қайта қаралған болды, бірақ саяси жүйе және мемлекеттік басқару қағидалары сол қалпында бұрынғыша қалды.

             Мемлекеттік басқаруға мемлекеттік-діни, теократиялық (мысалы, Сауд Арабиясы) немесе клерикалық (Иран) тәсілдері  көптеген мұсылман елдеріне тән.

              Ұлттық байлығы -  қоғам арасында орналасқан материалды және рухани құндылықтардың жиынтығы. Ұлттық байлық құрамына мыналар кіреді: халық шаруашылық айналымына тартылған табиғи ресурстар, ұлттық мүліктер, «адам капиталы».

       Ұлттық мүлік – оның өндірістік қызметінің бүкіл кезеңінде қоғаммен жинақталған және өндірілген пайдалы игілік  жиынтығы. Ұлттық мүлік құрамына мыналар кіреді:

• Негізгі өндірістік капитал;
• Материалды айналым құралдары;
• Экономиканың әлеуметтік аясындағы капитал (денсаулық сақтау, ғылым, мәдениет және т.б.);
• Тұтыну мүліктері (халықтың қолында ұзақ уақыт қолданылатын тауарлар).

         Табиғи ресурстар – халық шаруашалығы айналымына тартылады. Оған кіретіндер: аймақтың жер ресурстары, оның ішінде: ауылшаруашылық қажеттіліктер, өндірістік аудан, орман қоры; әртүрлі барлау деңгейіндегі пайдалы қазбалар; су ресурстары; ауа бассейні.

         Адам капиталы - өндірістік қызметтің шарты  болып табылатын адам білімінің  бөлігі. Осы білімдердің базасы  ғылыми зерттеу  жолымен толықтырылады,  бұл білімдер жалпыға ортақ  білім және кәсіби дайындау жүйесі арқылы таралады. Адам капиталына инвестиция тарту экономикалық тиімділікті арттыратын және экономикалық өсу үшін айтарлықтай маңызды жаңа өнімді құруға, жаңа технологияны құруға мүмкіндік береді.

         Экономикалық  саясат – белгілі бір элементтер жинағынан тұратын экономиканы басқару бойынша шаралар, іс-әрекеттер жүйесі. Экономикалық саясаттың негізігі құрылымдық элементтері мыналар болып табылады:

• антициклдық саясат;
• салалық саясат;
• антимонополиялық саясат.