Дәріс конспектісі.Өзіндік бақылау үшін тесттік тапсырмалар

ПРООН мәлiметтерiне сәйкес, 1994–1997 ж.ж. Қазақстан адам санының дамуы индексi жағынан әлемде сәйкесiнше 61, 64, 72 және 93 орынға ие болған. Осыдан оның салыстырмалы түрде кәсiпорын жұмысы тиiмдiлiгiнiң төменгi деңгейiмне анықталатын экономикалық даму деңгейiнiң жоғары еместiгi ағып шығады.

Қазақстанның жан басына шаққандағы ЖҰӨ. АҚШ долларында 1995 ж. – 1052,1, 1996 ж. – 1350,5, 1997 ж. – 1446, 3 және 1998 ж. – 1481,3 долл. көлемiнде болды.

Қазақстан 29 шет елмен инвестиция бойынша екi жақты келiсiм жасады.

ЕҚҚДБ мәлiметтерi бойынша 1989–198 ж.ж. аралығында ТМД елдерi арасында шетелден көп емес инвестициялар тартқандар; Ресей – 9201 млн. долл., Қазақстан – 5729, Әзербайжан – 3233, Украина – 2696, Түркiменстан – 762 млн. АҚШ долл.

1998 жылдың өзiнде Қазақстанның дамуына шетелдiк инвестициялар көлемi 1,2 млрд. долл. жеткен.

1993–1998 жылдары Қазақстан экономикасын көтеруге инвестициямен қамтамасыз етуде АҚШ-тың үлесi 27, Оңтүстiк Корея –19, Англия – 13, Турция – 6, Қытай – 5, Канада – 3, Жапония – 1.

1993–1998 жылдары Қазақстан экономикалық дамуына тiкелей шетелдiк инвестициялардың салалық құрылымында мҰнайгаз кешенiне 47% салынған, түстi металлургия – 24%, қара металлургияға 4, тамақ өнеркәсiбiне – 3, байланыс пен коммуникацияға – 3% салынған.

Бұрынғы 6270 бiрлiк жұмыс орнын сақтап қалу үшiн саны 5–6%-ға артатын жаңа жұмыс орындары ашылып жатыр.

Әкiмшiлiк – командалық жүйе шарттарында Қазақстан экономикасы дамуының негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштерi жалпы қоғамдық өнiм болды (ЖҚӨ).

Оның кемшiлiктерi төмендейдi:

- өнiмге деген сұраныс есебiнсiз өнiмдi өндiру.

- ЖҚӨ құрамына әлеуметтiк-мәдени сфералардың қызметi есебiнсiз өндiрiстiк сферада құрылған өнiм кiредi.

Қазақстан нарықтық экономика шарттарына өтуi кезiнде өздерiнiң стратегиялық мақсаттарына жетуi үшiн дамыған елдер тәжiрибесi бойынша әлемде мойындалған ұлттық есептер жүйесiндегi макроэкономикалық көрсеткiштердi пайдаланады.

«Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарламасына сәйкес бiздiң елiмiз 3 онжылдықтан кейiн Орталық – азия «Барсы» болуы керек және басқа дамушы елдерге үлгi болуы қажет.

Қазақстан бүгiнгi таңда ары қарай  даму үшiн қандай жолмен жүру керектiгi туралы стратегиялық таңдаудың алдында тұр. Либералды қоғам моделдерi айтарлықтай әртүрлi және әр елде өзiнiң айрықшалығы бар.

Қазақстандықтар, әсiресе негiзгi ұлт-қазақтар, осындағы 120-ға жуық ұлт өкiлдерiмен достық қарым-қатынаста өмiр сүре отырып ресейлiк менталитет пен ұжымдық қағидаларды өзiне сiңiредi.

Барлық халық аралық жазба бойынша 1999 ж. Қазақстан халқы 15 048,8 мың адам болған, оның iшiнде тұрақтысы – 14952,4 мың адам, оның iшiнде қазақтары – 53,4%, бҰл 1998 жылы 40,1% көрсеткен болатын. Басқа ұлттардың ең көп үлесi орыстар, украиндықтар және белорустарға келедi.

Кең евразиялық ел ретiнде Қазақстанның өзiнiң экономикасы мен мәдениетiнiң даму тарихы бар.

СССР ыдырағаннан кейiн ол тәуелсiз мемлекет ретiнде құрылды және болашаққа бейбiтшiлiк жолымен, еркiндiк және демократия жолымен сенiмдi жылжи отырып бүкiл әлеммен мойындалды. Әрине Қазақстан үшiн  индустриалды дамуға өзiнiң жеке экономикалық моделi болуы қажет. Ол тарихи, әлеуметтiк-демографиялық, геосаяси, географиялық, экономикалық, ғылыми-техникалық даму және елiмiздiң халықаралық жағдайын пайдалана отырып барлық адамзат тарихын сiңiре бiлуiмiз қажет.

Қазақстанның экономикалық модель бiруақытта алдағы кезеңдегi республиканың ең бағалы жетiстiктерiн сiңiре отырып индустриалды дамыған елдердiң тәжiрибесiнде пайдалана бiлуiмiз қажет.

Тәуелсiз мемлекет ретiнде Қазақстанды құрудың айрықша шарттары және нақты даму кезеңдерiнiң есебiмен қарастырылып отырған экономикалық модель оны әлемдегi өркениеттi елдер қоғамына тиiмдi интеграциялауға бағытталуы тиiс.

 

 

 Лекция 8. Әлеуметтік – экономикалық болжау және жоспарлау.

                                         

Экономиканы мемлекеттік  реттеудегі болжаудың орны. Мемлекеттің әлеуметтік экономикалық дамуын реттейтін құжаттар тізімі:

-  экономика  түйіндес сфераның  дамуын болжау;

-  әлеуметтік экономикалық даму концепциясы;

-  ірі салалар комплексі мен  салалар, аудандар, мемлекеттердің  әлеуметтік экономикалық  даму  бағдарламасы.

Тәжірибе көрсеткендей экономикалық  дамуында индикативті жоспарды дайындау мен жүзеге асыруды талап етуде.

Экономикалық болжау – ЭМР-дің құрамдас жүйесі, яғни экономика мен сфералардың және оғантүйіндес салалардың болашақ жағдайын анықтауға әлеуметтік эконо-микалық дамудың проблемасын растауға, экономика дамуының нақты даму жолын шешуге   көмектеседі.

Экономикалық болжау түрлері:

1. Экономиканың жекелеген бөлімін  жеке болжау.

2. Мемлекет экономикасын кешенді  экономикалық болжау.

Жеке болжау - әлеуметтік экономикалық өмірдің жекелеген сфераларының өзгеруі, оған мыналар жатады:

1. Мемлекеттегі экономикалық жағдай;
2. Табиғи ортаның жағдайы;
3. Ғылыми- техникалық жетістіктер жағдайымен оны өндіріске енгізу;
4. Товарлы қызметке халықтың сұраныс динамикасы мен көмегі;
5. Өндірістің негізгі факторлары: капитал, еңбек, инвестеция;
6. Халық шаруашылығының территория мен аудандардың территорияларды өндірістік кешен салаларының дамуы; 

Кешенді экономикалық болжау- мемлекеттің болашақта дамуының қалыптасқан жүйе реттінде көрсету.

Болжау типологиясы- максатқа, мәселеге, әдістемеге, обьектіге, пәнге, міндетке, сипатына, болжауына ұйымдастырудағы әртүрлі критершілердің байланысы бойынша құралады.

 Болжаудың  2 түрі ажыратылуда:

1. Іздестірмелі ( зерттеушілік, іздестірілу )
2. Нормативті ( бағдарламалық, мақсаттылық )

Іздестірмелі болжау- болашақта пайда болатын құбылысты анықтау мүмкіншілігі.

Нормативті болжау- мақсат түрінде қабылданатын құбылыстың мүмкіншілігінің мерзімін және жолдарын атау.

Болжаудың уақытша шекарасы:

1. Алыс мерзімді болжау.( 20 ж. жоғары)
2. Ұзақ мерзімді болжау. ( 5 ж. жоғары)
3. Орта мерзімді болжау. ( 5 ж. дейін)
4. Қысқа мерзімді болжау. ( 1 ж. дейін)
5. Оперативті болжау. ( 1 айға дейін)

Оперативті болжау- объектіні зерттеуде сандық немесе сапалық өзгерістердің күрделі болмауы.

Қысқа мерзімді болжау- сандық  өзгерістің перспективасын есептеуге болжайды.

Ұзақ мерзімді болжау- тек қана сандық  емес  санымен қатар сапалық өзгеріске де негізделген.

Орта мерзімді болжау- қысқа және ұзақ мерзім перспективасымен және сандық өзгерістің сапалық өзгерісті басуынан көрінеді.

Алыс мерзімді болжау- сапаның, өзгерістің маңызды өзгерісіне негізделеді.

Зерттеу объектісі бойынша болжау:

1. Табиғилық  (естествоведческие)  болжау.

2. Ғылыми техникалық  болжау (ҒТБ).

3. Қоғамдық (әлеуметтік) болжау.

Табиғилық  болжау  мына  типтер  астына (подсистема) бөлінеді:

1. Метеорологиялық
2. Гидрологиялық
3. Геологиялық
4. Биологиялық
5. Медио – биологиялық
6. Космологиялық
7. Физико –химиялық

ҒТБ (технологиялық) – материалдар  жағдайы  мен механизм жұмысының режимін, машиналар, электрондық аппаратураның перспективасын қамтамасыз етеді.

Әлеуметтік болжау:

1. Әлеуметтік  медицина

2. Әлеуметтік  география

3. Әлеуметтік  экология

4. Әлеуметтік  космостық

5. Экономикалық

6. Әлеуметтік

7. Психологиялық

8. Демографиялық

    Экономикалық болжау методологиясы- экономикалық болжау өңдеу процесін- де қолданылатын әдістемелік шамалар мен теориялық жағдайлар жиынтығы. Мемлекеттің экономикалық дамуын болжау методологиясы:

1. Генетикалық
2. Телеологиялық

Генетикалық болжау- болжанған объектінің болашақтағы жағдайына қорытынды жасау негізі. Негізгі өкілі – Н.Д. Кондратьев ұзақ толқындар теориясын ұсынған.

Телеологиялық болжау (грекше teleos – мақсат) – негізін салушы 

С.Г. Струмилин – нақты  объектінің мақсатты дамуын және оның мақсатқа жақындау деңгейін алуға негізделеді.

Экономикалық өсу – тұрақты бағада сипатталған жалпы шекі өнімнің өсуі өндірістік қызмет нәтижесін жыл бойынша анықтауда ЖТӨ дефляторы қолданады.

ЖТӨ дефляторы- ЖТӨ номиналды көлемі (атаулы), ЖТӨ нақты көлемі.

Экономикалық құлдырау – экономикалық өсудің баяу темпімен сипатталатын экономикалық активтіліктің төмендеу кезеңі.

Экономикалық даму- өдіріс нәтижесінің көлемінің өсуімен ғана емес, сонымен қатар өндіріс процесінің сапалы өзгеруі.;

                   

Лекция 9. Әлеуметтік – экономикалық болжау және жоспарлау.

                          

Болжау методикасы – болжау дайындаумен айналысатындар қолданатын бол – жау технологиясын қалыптастыратын жұмысшыларды қабылдау.Қазіргі кезде экономикплық болжаудың негізделген ғылыми құралы экономикалық  болжау моделі болып табылады. Со – нымен қатар жекелеген теңдіктен бастап бір – бірімен байланысты теңдіктер жүйесінің моде- лі қолданылады, көбіне экономикалық болжауда қолданылатын әдістерді 3 топқа бөліп көр – сетуге болады:

1. Жалпы
2. Ғылыми аралық
3. Жеке ғылымилық.

1 топқа – ұқсастықтар мен  айырмашылықты атау әдісі ,аналогиялық  әдісі жатқызылса, 2 топқа – эксперттік  бағалауға негізделген әдіс, экстропологияция, моделдеу, ықтималдық теория, математикалық  статистика  әдісі жатқызылады, 3 топқа – экономикалық  болжаудың  арнайы әдісі: аналитикалық, баланыстық, нормативтік, мақсатты – бағдарламалық, тораптық.   

Болашақ  туралы нақты  экономикалық  ақпарат алу  үшін – экономика  дамуының заңын зерттеу  керек. Экономика  дамудың  негізгі  факторына  жатады: әлеуметтік  экономикалық қажеттіліктер, техникалық мүмкіндіктер, экономикалық  мақсатқа сай. Осыған сәйкес  экономикалық  болжаудың  мақсатын  былай  топтастыруға  болады: экономика  дамуының  қойылған  мақсаты, оған  жету құралдары  мен  жолдарын  қарастыру, қойылған  мақсатқа  жетудің  қажетті ресурстарын  атау.

Мемлекеттің  әлеуметтік  экономикалық  даму  концепциясы  жасауда  мемлекет  экономиканың  мүмкіншіліктерін, халықаралық  еңбек  бөлініс  жүйесіндегі  орнын, оның  экономикалық  және  саяси ахуалын, экономикалық  даму  теориясына  көңіл бөлу керек. Оларға:

   1. У.Ростоудың  экономикалық  өсу  кезеңінің  теориясы;

   2. У.А.Льюистың  екі  секторлы  моделі;

   3. Құрылымдық  қайта  қалыптасу   моделі;

   4. Неоколониялық  тәуекелділік  моделі;

   5. Неоклассикалық  модель;               

Льюиса  модел – даму  үстіндегі  мемлекет  жағдайының  экономикалық  динамикасы. Мұнда  экономиканың  2  секторы  ажыратылған:

1. Дәстүрлі  (аграрлық)
2. Қазіргі  (индустриалды)

Көшпелі  экономика  кезеңіндегі  модельді  құру  көзқарасы.

Қазақстан  экономикалық  даму  концепциясын  қалыптастыру  негізіне  қажет, яғни  4 секторлы модельді  қарастыру керек және мұндағы құрылымдық  элементтерге:

1. Үй  шаруашылығының  секторы;
2. Мемлекеттік  сектор;
3. Пайдалы  өндірістік  сектор;
4. Шығынды  өндірістік  сектор;

Қазақстанның  әлеметтік  экономикалық  дамуының  мақсатты  шаралары:

 А. Ұзақ  мерзімді  перспективаның  шеңберіндегі әлеуметтік экономиканың  даму  (ӘЭД)  проблемасы:                   

-  Тұрғындардың  хал – ахуалын  жақсарту;

-  Нарықтың   экономиканың  даму  және  тұрақты  қызмет  ету  жағдайын  қамтамасыз ету;

- Экономиканың  тиімділігін  ұлғайту  ретінде  орындаушы  билік  жүйесін бірегейлендіру және  мемлекеттендіру  немесе  мемлекет тарапынан бекіту;                            

   Б. Орта  мерзімді  перспектива шеңберіндегі экономикасының  даму проблемасы:

-  Ақша  жүйесін  және  теңге бағасын тұрақтандыру;

-  Экономиканың  нақты  секторын  орнына келтіру  және дамыту;

-  Мемлекеттік  қарызды   реструктуризациялау; 

-  Тікелей  шетел  инвестицияларын   тарту;

В. Экономикалық  дамудың қысқа мерзімді  мақсаттары:

- Кепілдендірілген  жалақының  min-ды  мөлшерін  заңды  тәртіпте  бекіту;

- Жұмыс берушілерге жалақының  уақтылы төленуін заңи тұғыда  кепілдендіру;

- Тұрғындардың табысын индексациялау  тәртібін және тәсілін заңды  негізде  атау;