Нақты инвестиция-бұл
қандайда бір өнім өндіретін өндіріс капиталына
салым, т.с.с. қоғамдағы нақты капиталдың
өсуін қамтамасыз ететін салым.
Интеллектуалды
инвестиция-бұл мамандар дайындауға
салынған салым, тәжірибе беру, лицензия,
ноу-хау, біріккен ғылыми қайта өндеу
және т.б.
Мұндай кең
тараған инвестиция ұғымы оның инвестициялық
қызмет сипаттамасын өзгертеді, бірақ
сонымен қатар инвестиция қызметінің
объекті мен субъектілер ортасын кеңейтеді,
инвестиция ролін ұлттық экономикаға
шарттандырады және сәйкес инвестиция
саясатын анықтайды.
Инвестиция субъектілері болуы мүмкін:
- мемлекет;
- резиденттер мен резидент еместер;
- фирмалар, акционерлік қоғамдар, концеріндер, комбинаттар және т.б.;
- банктер ( ұлттық және коммерциялық );
- сақтандыру ұйымдары;
- зейнетақы қорлары (мемлекттік және жекеменшік)
- инвестициялық қорлар;
- халықаралық ұйымдар;
- бюджеттен тыс қорлар және т.б.
Инвестициялық
қызмет объектілері:
- экономиканың бүкіл бөлімдеріндегі негізгі және айналымдағы қаржылар;
- бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар, сертификаттар және т.б.)
- мақсатты ақша салымдары;
- ғылыми-техникалық өнімдер;
- мамандар дайындау мен қайта дайындау;
- интеллектуалды меншікке деген игелік құқықтар мен құқық.
Кең тараған
инвестициялық қызмет субъектілері
мен объектілер. Олар көп бағытты
қызығушылықтан тұрадыжәне әр қоғамдағы
әртүрлі өндіріс сфераларында неше
түрлі қызмет түрлерін жүзеге асырады,
ұлттық экономика масштабында оның қызметінің
реттелу қажеттілігін қамтамасыз етеді.Сонымен
қатар күрделі үрдістерді қосқанда мемлекеттік
реттеу үрдістерін жүзеге асырады.Әр түрлі
форма,әдістерді қолдана отырып,емлекет
көмек-жәрдем шарттарын құрады,елдің әлеуметтік-экономикалық
бағыттарын көрсететін құралдарының реттелуі
мемлекеттің инвестиция субьектілерінің
жақсаруын қамтамасыз етеді және инвестиия
қызетін активтендіруге,инвестициялық
үрдістердің экономикалық көзқарастара
сай болуын қамтамасыз ете алады.
Бұл мәселе Қазақстан
Республикасы үшін сәйкес:экономиканың
кез келген бөлігінде елдің 75%-ы
ВВП-мен өндіріледі.Бұл либералды
және еекеттік-түзеткіштің инвестициялық
активтікке оптималды сәйкес келуі;мемлекеттік жүйе өлшемінің
елдің инвестициялық таралуы бойынша
өсуі.Қазқстандағы шикізат бөлімінің
инвестициясын активтендіру мақсатында
мемлекеттік өркендеу банкін құрған,оның
қоры 250 млн. доллардан тұрады.Индустриалды-инновациялық
өркендеу стратегиясының жетісті орындалуы
үшін тағы да Қазқстандық инвестициялық
қор,инновациондық қор,экспортты сақтандыру
корпорациясы құрылған.Бұл барлық қорлар
инвестициялық ағынның маңызды сфера
бағыттарын, елдің экономикалық өркендеуінің
стратегиялық мақсатының шешімін қамтамасыз
ететін негізгі құралдарды көрсетеді,тағы
бір жағынан қаржылық ,информацялық және
басқа да жолдармен шикізат бөлімін қолдауды
көрсетеді.
Инвестициялық
қызметтің обьектісі мен субьектілерінің
көпжақтылығы көп жақты инвестициялау
көзіне байланысты көрінеді.Мұнда кім инвестор
болады-инвестиция субьектісі-және инвестициялық
бағдарламаның ағытына тәуелді.Осыған
байланысты инвестицияландыру көзі келесідей
болуы мүмкін:
- мемлекеттік
бюджеттен бөлінген қаржы инвестициясы,аймақтық
және
региондық
бюджет;
- ішкі шаруашылық резертегілер мен жекеменшік финанстық қаржылар.Бұл-пайда,амортизациялық шығын,қаржылық жинақтауыш және жекеменшік мүлігінің сатылуы,т.б.
- инвестордың несиеге берілген финанстық қаржысы.Бұл-банктік және бюджеттік несие,облигациялық несие және т.б.
- инвесторлардың қызықтырудағы финанстық қаржыландыру.Бұл-бағалы қағаздарды сатудан алынған қаржылар,жарна және басқа да жарна,төлем төлеуден,сонымен қатар азаматтар төлемдерінен алынғн қаржылар.
- орталық біріктірудің,мекеме кеңестерінің ақшалай қаржысы.
- бюджеттен тыс қорға сәйкес қаржылар-зейнетақылық,сақтандыру,инвестициялық және басқалар.
- әр түрлі формадағы шетелдік инвестициялар.
Ұлттық инвестиция
бағдарламасының жұмыс істеуінде
негігі ролді мемлекет пен бизнес
қарым-қатынасы атқарады.Жұмысқа
кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің араласпауын
қалайды,оған бизнес заңдарын тексеретін
және олардың әрекеттерін формалайтын
координация жатады.Мемлекет жұмыс орындарының
эффективті жұмыс істеуі үшін жағдай жасауы
керек,шаруашылық қызметтің заңдарын
бірігіп қолдауы қажет.Бірігіп өркендеуге
құқықтық-заң бағыттары,қаржылық-кредиттік,салықтық,амортизациялық,ішкі
экономикалық саясат және тағы да басқа
мемлекеттің қызметтері кіруі қажет.Осының
барлығы елдегі инвестициялық климаттың
жақсаруын қамьамасыз етуі керек,инвестицияның
экономикаға кіруін,ұлттық масштабта
инвестициялық үрдістің активтендірілуін
құру керек.
Осыменен,
экономикалық үрдісті мемлекеттік
жүйелеу-бұл құқық-тық-заң,атқарушы
және бақылаушы сипаттамасының
жүйесі,мемлекет-тік бақылау органдарының
инвестициялық активтігінің реттелуі
мен экономикалық өсуінің қамтамасыз
етуі.
Инвестициялық
қызметтің қағидалары мен негізгі
бағыттары.
Инвестициялық
қызмет мемлекеттік саясаттың анықталған
ережелерімен көрсетіледі.Олар тұрақты емес және ұлттық экономиканың
өркендеу этаптарына тәуелді.Негізге
ережелерге келесілер кіреді:
- экономикалық қауіпсіздік;
- мемлекеттік инвестиция реализациясы;
- инвестициялық ресурстарды қолдану этаптарының бағыттары;
- инвестициялық қызметке мемлекеттік басқару органдарының,қоғамдық ұйымдардың,заңды тұлғалар мен азаматтардың заңға қарсы араласпауы;
- инвестицияландырудың қарсы болмауы;
- меншік және қызмет түріне тәуелсіз кез келген инвестордың тұрақтылығы;
- инвестицияның қауіпсіздігі;
- инвестициялық қызметті құрудағы критериді таңдау еркіндігі;
- заңмен қаралатын мемлекеттік және заңды тұлғалардың құқықтарын бақылау.
Инвестициялық
қызметтің мемлекеттік жүйелеудегі
негізгі бағыттары:
- инвестициялық қызметті заңды-құқықтық жүйелеуі.Инвестициялық
қызметті
жүйелеудің негізгі аспектілерінің көптеген
және әр түрлі құқықтық нормалары көп:
шетелдік инвестиция бойынша салық жинауыш,инвестициялық
ресурстарды тарату конкурсы,бюджеттің
өсуі, инвестициялық бағдарламалар мүшелерінің
өзара қарым-қатынасы және т.б. Мұнда меншік
құқығы,контрактілердің гарантиясын бақылау,инвестициялық
қызметке байлнысты маңызды мәселелер
мен инвесторлар құқығын қорғау негіздері
кіреді.
- инвестициялық үрдістің көп жақты мүшелерінің қызметін бақылауға,жүйелеуге қажетті атқарушы билік жүйесінің уәкілдік органдарына сәйкес бсқару жүйелерін құру. ҚР-да мұндай орган 1996 жылымемлекеттік нвестиция комитеті құрған инвестициялық агенство кіреді;
- экономикадағы инвестиция климатының тартымдылығы мен жетістігін анықтайтын инвестициялық институттарды формалау.Институттар-барлық инвестициялық ортаны жүйелейді: инвестициялық қызмет үшін екі немесе одан да көп келісім шарттарының сәйкестігі.Мұнда мүшелерінің құқықтары мен міндеттері,информациялық базалары,информацияны инвестормен ішкі дүние арасындағы айырбасымен танысуын қамтамасыз ету.Бір сөзбен айтқанда инвестициялық институттар инвесторларды күтуге, олардың қызметі үшін қажетті жағдайларды жасауға арналған.
- Мемлекеттік инвестиция бағдарламаларын жөндеу және мемлекеттік жүйелеудің бағыттары.Онда ұзақ,орташа және қысқа мерзімді мақсаттағы инвестициялық саясат болуы тиіс және барлық ұлттық инвестициялық ресурстар мен шетелдік капиталдың тартылуын мобилизациялау бағытындағы кешкндік ережелер анықталады.Бюджеттік,салықтық,несиелік,қаржылық құралдардың бәрі ішкі экономикалық мемлекет саясат шешімдеріне сәйкес келуі тиіс.
Инвестициялық климатты
қалыптастыратын факторлар. Инвестициялық қызмет инвестициялық
климатты формалаумен тығыз байланысты-бұл
қоғамдық күшті жетістікті пайдалануға
құрылған экономика жүйесінің маңызды
бір бөлігі.
Инвестициялық климат - бұл саяси, экономикалық,
қаржылық, әлеуметтік, ұйымшылдық-бсқару,
институционалды және елдің әлеуметтік-экономикалық
өсуіндегі басқа да әсерлерінің инвестициялық
сферадағы жағдайы. Кез келген шаруашылық
жүйесіндегі инвестициялық қызмет қауіпті
динамизммен сипатталады және ол жақсы
немесе жаман жаққа қарай өзгеріп отырады.
Әсіресе бұл инвестициялық қызметтің
жүйелеу формасының жетісті болуын іздейтін
ТМД елдерінің шарттарына сәйкес келеді.
Негзінде
потенциалды пайда мен потенциалды тәуекелмен жүреді,сондықтан
инвестициялық климат бір жағынан елдегі
инвестициялық потенциалды анықтаса,екінші
жағынан инвестициялық тәуекелді анықтайды.Инвестийиялық
потенциал келесідей потениалды ортдағы
жеке меншік потенциалдарының құнын анықтайды:
- Табиғи ресурстардың минералды-шикізат қорларымен сипатталатыншикізат-ресурстары;
- Еңбек ресурстары және олардың квалификациялық-білім дәрежелері кіретін,еңбек;
- Экономиканың негізгі бөлімдеріндегі микроэкономикалық нәтижелерді анықтайтын өндірістік;
- ҒТП жетістігінде ҒЗТКЖ дәрежесін білдіретін инновация;
- Инвестиционды институт пен көліктік-коммуникациялық сфераның жағдайын анықтайтын инфрастуктура;
- қаржылық,ол бюджеттік пайданың көлеін,жергілікті тұрғындардың пайдаларын анықтайды;
- қанағаттандырушы,ол тұрғындардың сатып алу мүмкіндіктерін анықтайды.
Инвестициялық
тәуекел кіріп тұрған пайданың ойда-жоқта
жоғалту қаупін сипаттайды және қаржының
қауіпті жағдайлармен,экономикалық
бөлім шарттарының өзгеруімен байланысты
жоғалуы. Оның негізгі қауіптеріне
келесілер кіреді:
- экономикалық;
- қаржылық;
- саяси;
- әлеуметтік;
- қылмыстық;
- заңгерлік;
- экологиялық.
Бұл қауіптерді
азайту инвестиция климатының
магистралды бағытын азайту болып
табылады.
Көптеген
инвесторлар көзқарасы бойынща,Қазқстанда
инвестиция-лық қызмет көп таралған,бірақ
тұрақсыз.Шетелдік инвесторлар арасындағы
факторлар деп валютаның тұрақсыздығы
мен инфляцияға байланысты қаржылық
қауіп,сонымен қатар заңды қауіп.
1993-2002 жыл-дарда республикада шетелдік
инвестиция 21млрд. Долларға жетті,ол Орталық
Азияға түсетін шетелдік инестицияның
80% құрайды.2000жылы
Инвестициялық
деңгейге қарасақ,Қазақстан инвестициялық
қызықтырудың бірінші жүздік елдер
қатарына кірді,дүние жүзінде 81-ші
Орынды алды,Ресейден(95 орын),Қырғызстан(106
орын), Өзбекстан(110 орын),Украина(115 орын),
Түркменстан(125 орын), Белоруссия(129 орын),
Армения(135 орын) озып түсті.ЕБРР-дің бағалауы
бойынша,Қазақстан шетелдік инвесторларды
тартуы бойынша ТМД елдерінің арасында
бірінші орынды және Шығыс Европа мен
Балтика(Польша мен Венгриядан кейін)елдерінің
арасында үшінші орынды алады.
Қазақстан үшін
экономикалық өркендеудің негізгі
факторы болатын саяси және макроэкономикалық
тұрақтылықты қамтамасыз ету керек.
Ел басқармасы шетелдік капиталсыз
технология мен тәжірибе арқылы модернизация
мен ұлттық реструктуризацияға жету қиындығын
мойындайды.
Лекция 13.Экономиканы реттеудің қаржылық-бюджеттік
әдістері.
Мемлекеттік
бюджет - бұл елдің негізгі қаржылық
құжаты,онда мемлекеттік пайда көрінісі және белгілі
бір мерзімдегі шығыс көрсетілген. Бұл
өте күрделі орталықтандырылған қаржылық
қор,ұлттық пайданы тарату көмегімен аккумулирлеу
және мемлекеттің өз функцияларын орындауға
кеткен шығындары. Мемлекеттік бюджетте
елдің барлық негізгі қаржылық операциялары-шығындар,
кіріс түрлерінің әр түрлілігі,мемлекеттік
қарыздар кіреді.
Мемлекеттік бюджет XX ғасырдың басында
елді өркендету үшін жасалынған
маңызды принциптер қатарынан
тұрады:
- Бірлік принципі-мемлекеттік кіріс пен шығыстың бюджеттегі орны.Мемлекетте бірдей жүйе болуы тиіс және қаржылық құжаттар мен бюджеттік квалификациялардың бірлігі.
- Толықтыру принципі дегніміз-бюджеттің әрбір статьясында барлық шығыстар мен кірістердің саналуы.
- Нақты принцип мемлекеттік кіріс пен шығыстың ақиқат көрінісін көрсетеді.
- Сәйкес принцип-негізгі шығыстар мен кіріс көздерінің міндетті хабарландыруымен негізделеді.
Бюджет кірісі салықтық және
салықтық емес түсімдерден тұрады.
Шығыс бөліміне айналымға деген
шығындар,мемлекеттік аппарат мазмұны,экономикалық және әлеуметтік
сфераны қаржыландыру,мемлекеттік несиеге
пайыздық төлем және т.б. кіреді.
Қазіргі уақытта көптеген елдер
тәжірибесінде мемлекеттік бюджеттен
басқа,көптеген әр түрлі әлеуметтік
және бюджеттен тыс қорлар,мемлекеттік
мекемелер мен өздігінен қаржылық
қатынастар(несиелік,әлеуметтік,ғылыми-техникалық
және басқа қорлар). Қазақстанда айтылған
қолардан басқа зейнетақы қорлары,сақтандыру
қорлары және т.б. ҚР-ң 2015 жылға дейін индустриалды-инновационды
бағдарламасын жүзеге асыру үшін Қазақстанда
инвестициялық қор, инновациондық қор,
Қазақстан даму банкі, экспортты сақтандыру
корпорациясы құрылған. Бұл қорлардың
негізі болып олардың әрбір өздерінің
қатал бағыттарын, кіріс көздерін және
келісілген тапсырмаларды шешуге ие. Бірақ
та бұл әсерлер басқару бағдарламаларымен
қабылданған.