Жақсы құрылымдалған проблемалардың
көп вариантты шешімдері болады.
Олардың элементтері және арасындағы
байланыс жақсы зерттелген және
санды түрде көрсетілген болады.
Мұндай проблемаларға оптималды шешімді
операцияларды зерттеу тәсілдері мен
экономика-математикалық моделдер көмегімен
табылады. Мысалы, кәсіпорын дамуы мен
қайта құрудың оптималды вариантын таңдау,
өндіріс қуатын оптималды жүктеуді есептеу,
технологиялық процестердің оптималды
режимдерін жасау.
Нашар құрылымдалған проблемалар,
әдетте ұзақ мерзімді іс-әрекеттердің
бағыттарымен байланысты болады,
ал бұл бағыттар ұйым әрекеттерінің
көптеген аспектін қамтиды. Мысалы,
өндірісті техникалық қайта қруландыру
стратегиясын анықтау, ұйым басқаруын
жетілдіру тағы басқа. Бұл проблемалар
жақсы зерттелген сан арқылы формализациялайтын
элементтермен қоса, бұрын таңды белгісіз
немесе өлшенуге көнбейтін компоненттерден
тұрады. Бұл мәселелер жүйелі анализ тәсілдер
көмегімен шешіледі, өте күрделі математикалық
есептер басшылар мен мамандардың субъективтік
пікірлерімен ұштасып тұрады.
Құрылымдалынбаған мәселелерге
іс-әрекеттің мақсаты мен бағыты
елеулі анықсыздық және формализацияға
көнбеушілік тән. Оған ғылыми
эерттеу программасын, әлеуметтік программасын
жасау тағы сол сияқты жатады.
Құрылымдалынбаған проблемаларды
шешу барысында басшылардың ой-өрісі,
тәжірибесі және интуициясы үлкен
роль атқарады. Эксперттік сұраныстарды
дұрыс ұйымдастыру, мәліметтерді
біліктілікпен өңдеу, негізгі басқарушы
ережелерді анық белгілеу мәселелерді
ұтымды түрде шешуге көмектеседі.
Стандартты және жақсы құрылымдалған
мәселелер программалынатын қатарына
жатады, ал нашар құрылымдалған
және құрылымдалынбаған мәселелер
программалынбайтын қатарына жатады.
Әрине мұндай ажырату да жағдайға байланысты,
өйткені мәселені зерттеу, түсіну және
талдау кезінде құрылымдалынбаған проблемалар
құрылымдалған немесе стандартты мәселелер
қатарына ауысып кетуі мүмкін.
Осыған қарамай программаланған
шешімдерді қабылдау кезінде де субъектілік
фактордың ролі, басшылар мен мамандардың
өнерлі (творчестволық) қызмет атқара
алатындығы үлкен роль атқарады.
Шешімдер дайындау жұмысының
екі аспектісін ажыратқанымыз
жөн. Бірі – шешім жобасын
құрумен байланысты, екінші – тиісті
ережелер, процедуралар мен ұйымдастыру
жұмыстарымен байланысты.
Дайындау тәсілдерін және шешімді
дәлелдеу тәсілдерін таңдау шешілетін
проблемалардың сипатына байланысты.
Жоғарыда келтірілген классификацияға
қарай проблемаларды шешу тәсілдерінің
4 типін келтіруге болады: 1. Шешімді анықтаудың
стандартты процедуралары және ережелері;
2.Оптималды шешімді іздеудің экономика-математикалық
тәсілі; 3.Рационалды альтернативаларды
құрастырудың жүйелі талдауы; 4.Шешім қабылдаудың
экспертті-интуитивті тәсілдері.
Шешімдер әр түрлі жағдайларда
туатын міндеттерге бағытталғандықтан,
әдетте назар мәселелердің шешуін
табатын жаңа тәсілдерге шоғырланады.
Сол себепті кездесетін жайларды
формализациялап, оларды әр түрлі
типке бөліп, оны сипаттайтын
нысандарды анықтайды. Мәселенің мәнін
ұғыну нәтижесінде болашақ шешімнің мақсаты
мен мазмұны пайда болады.
Шешімді таңдау және негіздеу.
Рационалды шешімдердің таңдау
және негіздеу тәсілдері басқару
кезінде шешім қабылдау процессінің
негізгі компоненттері болып саналады.
Басқару жағдайларының күрделенуі, информация
көлемінің күрт ұлғаюы шешім талдау және
қабылдау процессі кезінде, экономика-математикалық
әдістерін және компьютерді қолдануды
талап етеді.
Шешімді таңдау тәсілдері шешімнің
дұрыс қабылдануына әлбетте кепілдік
бермейді. Сондықтан негізгі назарды тек
шешімді қабылдау тәсілдеріне ғана емес,
сонымен қатар сол шешімді дұрыс бағалау
критерийлеріне аударған жөн.
Мысалға, проблеманы және жағдайды
талдау этапында математикалық
статистика тәсілдері жиі қолданылады.
Олар тиісті статистикалық анықтауды,
нақты басты байланыстыруды құруға тағы
басқа мүмкіншілік береді. Басқару мәселесін
қою этапы кезінде қолданатын математикалық
модельдер олардың мазмұнына байланысты.
Бұл этап кезінде ықтималдық теориясы
және статистикалық модельдер елеулі
орын тебеді, өйткені: модельдер көп жағдайда
нақты процесті тек жуықтап бейнелейді.
Шешім табу әдістері ретінде математикалық
программалау, ойындар теориясы қолданылады.
Ең дұрыс шешімді табу әрқашанда мүмкін
емес, өйткені: ол кірістегі параметрге
тәуелді. Мұндай жағдайда кестелі алгебра
және математикалық талдау әдістерін
қолданады.
Формалды және эвристикалық тәсілдерді
қолдану. Шешім таңдау тәсілдерін
екі топқа бөлуге болады: мәселені
формализациялап, математика құралдарымен
шешу және эвристикалық бағалауға сүйенетін
тәсілдер, яғни интуитивті-логикалық қорытындыға
негізделетін тәсілдер. Формальді тәсілдердің
дамуына орай шешім қабылдауда адамның
ролі азайып қана қоймай, сонымен бірге
өсіп отырады, өйткені: ол формализацияланатын
процедура жұмыстарынан босайды. Шешім
қабылдау кезінде формальды және формальды
емес әдістерді дұрыс үйлестіре білу қажет,
барынша шешім қабылдау процесін автоматтандырудан
туатын мүмкіншілікті пайдалану керек,
сонымен қатар осы мүмкіншіліктерді шектен
тыс асыра бағаламау қажет.
Шешім қабылдау процессін модельдеу.
Модельдеу дегеніміз — нақты
жүйеге ұқсас және осы жүйенің
негізгі қасиеттерін сақтаған
бірнәрсені құру. Модельдер физикалық,
аналогтік және математикалық
болады.
Физикалық модель дегеніміз — бұл зерттелетін
объектінің немесе жүйенің үлкейтілген
немесе кішірейтілген бейнесі.
Аналогтік модель — бұл өзін-өзі
нақты объект тәрізді ұқмайтын, бірақ
оған ұқсамайтын объект.
Математикалық модельдер – нақты
жүйені символдық теңдікпен немесе
теңсіздіктермен сипаттайды. Математикалық
тілдің универсалдылығы математикалық
модельдерді, объектіні зерттеуде қолайлы
құрал болып табылады.
Шешімдерді дайындауда математикалық
тәсілдерді қолдану бірнеше этаптардан
тұрады. Ең алдымен — шешілетін мәселелер
тобы құралып, шешудің мақсаты белгіленеді.
Содан кейін ол құрамаларға, яғни тұрақты
және өзгермелі шамаларға бөлінеді. Осыдан
кейін барып мәселені формализациялап
модель құрады, соның нәтижесінде құбылыстың
сапалық мазмұны сандық сипаттама алады.
Мақсаты белгіленген функция және шектеулер
оптимальды аталынған модельдердің құрама
бөліктері болып табылады.
Мақсатты функция таңдалынған
критерий тұрғысынан қарағанда
осы функцияны ең үлкен (максимизациялау
есептерінде) немесе ең кіші (минимизациялау
есептерінде) шаманы жетуді көздейді.
Оптималды критерий құру өте қиын, ол тиімді
шешімді табуда елеулі факторларды қамту
керек.
Модельдің екінші бөлігі –
оның шектеулігі, шешім таңдалатын
шарттарының математикалық жазылуы.
Модель құрылғаннан кейін, оған экономика-математикалық
талдау басталады, оның мақсаты – оптималды
шешім табу.
Модельдеу — шешім дайынау
кезінде жүргізілетін аналитикалық
іс-әрекеттерінің барлық түрлерін
қамтиды. Модельдеудің әр түрі
– бұл әлеуметтік-экономикалық
процесстерді айқын бейнелеу және белгілі
критерийлер арқылы оптималды шешім қабылдау
тәсілі. Модельдер түрін жеке қолдануға
және өзара бір-бірімен байланыстырып,
модельдер жүйесі түрінде де қолдануға
болады.
Тиімді шешім қабылдауға ақпаратта
әсет етеді. Ақпарат шешім қабылдауда
да және де басқарушылық әсердің, әмірдің
өтімді орындалуына да қажет. Осы екеуінің
арақатынасы ақпаратты өңдеуге кеткен
еңбекпен уақытты ақтауы қажет.
Ақпарат сондай-ақ шешімді іске
асыру үшін де қажет.
Шешімнің өзі белгілі жағдайларда
ақпараттың бір түрі ретінде басқа шешімдерді
немесе басқа да басшылық әрекеттерді
орындауда қолданылады. Шешімнің әр типі
өзіне тән информациялық базаға ие. Бұл
жерде әңгіме тек қана ақпарат түрлері
туралы ғана емес, олардың әртүрлі өзара
қатынастары ескеріледі (көлемнің, құрылымның
және мазмұнның өзара өзгеруі). Мысалы,
жоғарғы деңгейдегі басшыларға мүмкіндігінше
ақпараттың барлық түрі қажет, ал төменгі
деңгейдегі басшыға көбіне біртекті ақпараттар
жеткілікті болады. Бұл факторды ескермеу
қате шешім қабылдауға итереді.
Ақпаратты жинау мен өңдеу
өз уақтылы жүргізу қажет. Информацияны,
фактілер пісіп жетілмей ерте
жинауға жол бермеу керек. Дәл
сол сияқты информацияны жинауды
созбай, талдау кешікпеуі керек.
Ақпарат жинау уақытын орынсыз
созу, шешімді жуықтап, көз өлшеумен қабылдауға
мәжбүр етеді. Ал соңында бұндай шешім
қабылдаудың тіпті қажеті жоқ екені айқындалуы
мүмкін.
Ақпарат пен шешім қабылдаудың
«балансын» орнату үшін өзінің
атқаратын функциясына байланысты
әрбір басқару органның функциясына
сәйкес информация шамамен іздеп белгілеу
керек. Сонымен қатар төменгі және жоғарғы
органдардың әр түрлі қызметтеріне байланысты
ақпараттың көлемі мен түрі арасындағы
байланысты айқындау қажет. Ақпарат каналдары
мен түрлері арасындағы үйлеспеушілік
жоғарғы звенода төменгілердің өзіне
қажет етпеген ақпаратты жинауға әкеліп
соғады.
Әрине, ақпарат пен шешімді
салыстырып үйлестіруді көздемеу
керек, өйткені: біріншісі құбылыс
және процесстер туралы деректер
береді, ал ол шешімнің мақсаты,
мазмұнын анықтау кезінде керек. Кейде
ақпарат жиналмай жатып шешімнің мақсаты
мен негізгі мазмұнын күні бұрын білуге
болады: онда информация ролі оларды одан
сайын айқындауға бағытталады. Ақпараттың
толықтылығы, объективтілігі және тиімділігі
нақтылы мәліметтерді бағалауға, қабылдайтын
шешім варианттарын, оның ішінде ең дұрысын
таңдауға мүмкіндік береді.
Модельдеу іс әрекеттердің барысы
мен даму тенденциясын алдын
ала білуге және басқарылатын
жүйенің болашағын, әр түрлі
факторлардың жасайтын әсерін
ескертуге жағдай туғызады. Бүл жерде,
бір қарағанда, модельде неғұрлым көп
фактор ескерілсе, соғұрлым модельдің
өзі жақсара түсетіндей көрінуі мүмкін.
Ал, шын мәнісінде іс жүзінде тиянақты
модель үнемі дұрыс бола бермейді, өйткені:
бұл модельді тым күрделендіріп жібереді
де, оны талдау қиынға соғады.
Біртұтас жүйеге тиімді шешім
бұл жүйенің жекелеген бөліктері
— оның бөлімшелері үшін тиімсіз
болып шығуы мүмкін. Сондықтан
да тиімді шешімдермен бірге
оны қатысушылардың бәріне тиімді
етуге мүмкіндік беретін механизм
ойластыру қажет.
Тиімділік критерийінің модельденуші
жүйе қызметінің мақсаттарына
барабарлық болу мәселесі бар.
Мысалы, мақсатты дәл қою әрқашан
да тиімділік критерийін жасауға
мүмкіндік бере бермейді. Екінші
мәселе мақсаттың өзі, анықтаудың
әр түрлілігімен байланысты. Экономикалық-математикалық
әдістерді қолданған кезде, әдетте, оптимизациялаудың
бірден-бір критерийі бар деп есептейді.
Алайда ұйымда ол бірнешеу болуы мүмкін.
Егер мақсаттар бір-біріне қайшы келмесе,
онда олардың біреуіне қол жету басқаларының
орындалуына кедергі жасамайды. Мысалы,
пайданы арттыру мен өнім өндіруді ең
жоғары деңгейге көтеру мақсаттары қарама-қайшы
келмейді. Ал бір уақыт мерзімінде өнім
көлемін көбейту және шығынды азайту мүмкін
емес. Бірнеше тиімділік критерийі бар
тапсырмаларда «тиімді» шешім әрқашанда
біреу ғана болмайды. Сондықтан да таңдау
мәселесінің аясы тарылып, бұл жағдайда
түпкілікті шешім үшін формалды емес көзқарас
қажет.
Экономикалық-математикалық әдістердің
түрлері. Сызықтық программалау
айнымалылар арасындағы сызықтық
тәуелділікті білдіреді және үлкен, әрі
шағын жүйелердегі экономикалық мәселелерді
шешу үшін қолданылады. Оларға өнім шығаруды
фирма бөлімдері арасында тиімді бөлу,
жаңа салынып жатқан объектілердің қуаттылығын
анықтау, материалдарды ұтымды қиыстыруды
жоспарлау, қолайлы қоспаларды белгілеу
және тағы да басқалары жатады.
Динамикалық программалау өзара
байланысқан шешімдер сериясын
қамтитын тапсырмаларды шешу
тәсілі. Шешімді бірнеше сатының
әрқайсысында таңдап алуға болады,
соның өзінде бір сатыда қабылданған
шешім келесі шешімдерді таңдауға түрткі
болады. Әрбір шешімнің салдарын есептеп
шығару мен келесі шешімдерге арналған
тиімді стратегия қолдануға таңдау ережелері
белгіленеді.
Статистикалық шешімдер, кездейсоқ
процесстер теориялары белгісіздік
жағдайдағы, яғни қабылданатын шешімге
ықпал ететін барлық факторлар туралы
толық ақпарат болмаған кездегі іс-қимылдар
ережелерін жасауға бағытталған.
Қызмет көрсетуді ұйымдастырумен
байланысты басым көпшілік мәселелер
жаппай қызмет көрсету теориясын
қолданады. Қызмет көрсетуге қойылатын
талаптардың келіп түсу мерзімінің әркезділігі
ескеріледі, қызмет көрсетуші жүйелердің
жұмыс тәртібі (режим) мен санын іздейтін
математикалық әдістер ойланады, тиісті
жүйе қызметінің сапасын бағалайды және
қызмет көрсету сапасының нормативтерін
қолдануды көздейді. Мысалы, мәлімдеме
ағынын талдау мен реттеу, транспорт маршруттарын
таңдау, сатып алушыларға қызмет көрсету
үшін және тағы сол сияқты.