Менеджменттегі интеграциялық процестер

   Атап өткеніміздей, шешімдер әр түрлі және сансыз көп болып келеді. Сондықтан, шешімдер көпшілігін реттеу үшін және олардың даму тенденциясын анықтау үшін оларды классификациялағанымыз жөн. Ғылыми әдебиеттерде классификацияның әр түрлі критерийлері қолданылады. Б.Гурней шешімдерді олардың қабылдану деңгейі мен маңыздылық белгілері бойынша классификациялайды. Сонымен бірге автор бұдан да басқа критерийлер қолдануға болатынын айтып кеткен.

   Басқару шешімдерін классификациялауда олардың жеке түрлері бойынша емес, шешімдердің барлық түрлеріне тән критерийлері бойынша жасаған дұрыс. Мұндай критерийлер ретінде: субъективті-объективті қатынасты, шешімнің мазмұнын, шешімнің формасын және шешімнің орындалу уақытын келтіруге болады.

   Субъективті-объективті қатынас басқару жүйесінің тек ортақ белгілерін білдірмей, сонымен қатар оның ерекшеліктерін көрсетеді.

   Мысалы, басқару шешімдердің әр  түрлі субъектісі және бір  объектісі болуы мүмкін. Сонымен  қатар бір объектіге әр түрлі  мазмұнды шешімдер мен әр құбылысты әр түрлі тәсілдермен реттеуге болады. Сондай-ақ шешім қабылдауды талап ететін объект осы басқару жүйесінің шегінде немесе одан да кең болып басқа да басқару жүйелерінің ықпалында болуы мүмкін.

   Субъективті-объективті белгісі бойынша классификацияланатын шешімнің басқа да түрлері — субъект туғызылған, бірақ сонымен бірге объект  түрінде болатын шешімдер. Мұндай жағдайды жұмысшылардың немесе олардың кейбір топтарының шешім даярлау мен қабылдауға қатысуынан көруге болады.

   Шешімдерді классификациялаудың  екінші белгісі оларды мазмұны  бойынша айыру болады. Мұнда да  бірнеше аспектілер бар, олардың  бірі реттелетін қатынас сферасы.  Осыған оның экономикалық, әлеуметтік, ұйымдастыру сұрақтары бойынша  шешімдерді ажыратуға болады.

   Күрделілік дәрежесі бойынша  қарапайым, күрделі бірегей шешімдер  деп ажыратуға болады. Шетел әдебиетте  мұндай шешім классификация түрлері  жете зерттелген. Г.Саймон екі  негізгі түрін: программаланған  және программаланбаған деп ажыратқан.  Біріншісі, белгілі шаблондық және олардың қайт элементтерімен айрықшаланады, сол себептен ол шешім формализациялау және қабылдау жеңіл тиеді және творчесті элементерді көп қажет етпейді. Шешімнің екінші түріне оның оригиналды қасиеттері, жаңа құбылыстарды бағалауға негізделген стратегиялық маңыздылық және бұрын белгісіз міндеттер де тән. Ал бұл жерде творчестволық талдауды қажет ететін керек.  

   Шешімдер бірінен-бірі өзін құрайтын  әр элементтер салмағымен, бағыты  бойынша, яғни басқару процесінің  стадиясында пайда болып және қандай мәселе шешу арналғаны бойынша айыруға болады. Бұл жерде шешімдерді түріне, реттеуші, бақылайтын, ұйымдастыратын тағы басқа болады. Жалпы айтқанда шешімді мазмұны бойынша класссификациялау басқару процесінде туатын мәселелерді шешу, тиімді тәсілдер мен керекті құралдарды дұрыс бағалауға мүмкіншілік береді.

   Шешімнің үшінші классификациялық  белгісі ретінде қай түрде  (формада) болатындығын алуға  болады. Шешімнің ауызша және  жазбаша формасын ажыратқан дұрыс.  Шешімнің басты формасы — жазбаша  түрде болуы. Бұл шешім формасы тұрақтылық элементін, реттелікті және мәліметті тіркеуді енгізгендіктен маңызы басқаға қарағанда зор боп келеді.

   Шешімдерді форма бойынша классификациялау, олардың шешімді табу және  қабылдау тәртібіне қарай ажыратуға  болады. Осыған сүйеніп индивидуальды (жеке тұлғалық) және топтық (алқалық) шешімдер деп бөледі.

   Біріншісі, өзінің қызмет бабынақатысты  өкілетті қызметкерлердің қабылдайдын  шешімдері. Екіншісі, бірігіп қабылдайтын  шешімдерді қамтиды. Бұл –  осы проблемаға терең талдау жасауға, әр түрлі тұжырымдарды салыстыруға, талқыланатын варианттар санын көбейтуге және қателесу қауіп-қатерін төмендетуге мүмкіншілік береді.    

   Классификацияның келесі белгісі  — шешімді орындалу уақыты  бойынша ажырату. Әр мәселенің  қойылуы оның орындау құралдары және нақты орындалу уақытымен өлшемдесуі қажет. Сондықтан шешімдер өзіне қажет уақыт ұзақтығы бойынша ажыратылуы елеулі роль атқарады.

   Орындау мерзімі бойынша шешімдерді  оперативті, тактикалық және стратегиялық  деп бөлуге болады. Сонымен қатар, үздіксіз орындалатын шешімдер және белгілі мақсаттарды шешу үшін белгілі уақыттарда туындайтын шешімдер деп ажыратуға болады.

   Сондай-ақ, салыстырмалы ұзақ мерзім ішінде белгілі мақсаттарды шешу үшін қолданатын қысқа мерзімді немесе бір реттік шешімдерді ажыратуға болады. Әдетте, мұндай мәселені шешу үстінде осыған ұқсаса немесе мазмұны өте жақын қосымша мәселелер туады.

    Шешімдердің орындалу уақыты  бойынша классификациялау олардың  басқару процесінде ескеруге  тиіс циклдік, белгілі бір хронологиялық тізбектік принциптерін білдіртеді.

   Шешімдер теориясы екінші дүние  жүзілік соғыс кезінде операцияларды  зерттеу тәсілдерімен байланысты  пайда болғанын атап кеткеніміз  жөн. Оптимальды шешім бір-бірімен  байланысты факторларды бейнелейтін  көптеген варианттардан таңдалынады. Осыған орай кестелік жоспарлау және басқару, ойындар теориясы тағы басқа тәсілдер кең қолданылады. Шешімдер теориясының көрнекті өкілі Г.Саймон болып табылады. Ол шешімдер теориясын экономика, математика және психология салаларындағы жетістіктерді қолданып дамытты. Оның тұжырымы бойынша адам қызметін модельдеу, өзгермелі жағдайларда адамдар мен ұйымдардың икемді және тиімді бейімделуіне жаңа мүмкіншіліктер ашады. Оның концепциясының тұтастығы келесідей элементтердің бір-бірімен тығыз байланыстылығымен түсіндіруге болады: сыртқы ортаның динамикалығы, ұйымдастыру және оның деңгейлері, тұлғалар иерархиясы, альтернативаны бағалау және оптимизациялаудың критерийлері, басқару процесінің сандық көрінісі, модельдеу.

   Шешім теориясы логикалық және тұтас қамтитын концептуалды схеманы құруға бағытталған, сонымен қатар ғылымдар мен нақты фактілерге және техникалық мақсаттарды шешуге сүйенеді. Бірақ күрделі шешімдерді қабылдау кезінде көптеген факторларды және қарым-қатынастарды сандық түрде көрсету қиын, осы себептен олардың дәл моделін құру тіпті болмауы да мүмкін. Мұндай жағдайларда менеджер өз тәжірибесіне және интуициясына сүйенуге тура келеді.

   Саймон ұсынған концепция өте  «өмірлі» болып шықты. Қазіргі  таңда бұл концепция көптеген  жаңа сфераларда қолдау табуда. Алдымен әскери қызметкерлерге қолданылғанымен, кейінірек іскерлік қатынас пен мемлекет басқару сфераларын қамтыды.

   Шешім қабылдау процесі. 9-суретте,  шешім қабылдау мен орындау  процессінің   келесі этаптарын  атап көрсетуге болады:

   1. Мәселенің (проблеманың) пайда болуы.

   2. Мәселенің мәнін түсіну.

   3. Шешімді іздеу.

   4. Шешім қабылдау.

   5. Шешімді орындау.

   6. Нәтижені бағалау

                 9-сурет. Шешім қабылдаудың негізгі  этаптары:

І. Проблеманың 

 пайда болуы

ІІ.Проблеманың             ІІІ. Шешімді                ІV. Шешімді                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                     

 мәнін түсіну                         іздеу                           қабылдау

         кері байланыс          VІ. Нәтижені                V. Шешімді

                                              бағалау                        орындау                               

   Әрине бұл этап тәртібін басшы  дұрыс шешімге келу үшін бәрін  міндетті түрде орындау керек  дегеніміз дұрыс емес. Кейбір этаптары орындалмауы да мүмкін. Мақсат пен одан туатын міндеттер алдынала белгілі болуы мүмкін (мысалы, «белгілі мерзімге шаралар жобасын жасау» деген бұйрық мақсат пен міндеттерді белгілеп отыр). Кейбір себептерге байланысты альтернативті шаралардың болмауы мүмкін (мысалы, информацияның болмауы). Мәселен қойылған міндеттер қарапайым стандартты болуынан жаңа бір нәрсе табу қажеті жоқ, мұндай жағдайда басшы «ақырғы шешімдерді таңдау» жүргізбей бұрынғы тәжірибе бойынша шешім қабылдайды.

   Дегенмен, шешім қабылдау мен орындау процесінің этаптары мен подэтаптарын ажырату:

• Әр түрлі шешім варианттарын талдап, оны бағалап іріктеуді, қандай мотивтер таңдау кезіндегі орын тепті – осыларды анықтауды жеңілдетеді;
• Шешім қабылдау да пайда болатын қиыншылықтардың себептерін табуды жеңілдетеді;
• Шешімді орындау кезінде ауытқу себептерін анықтауды жеңілдетеді;
• Басшының үйрету мақсатымен белгілі тәсілдер мен құралдарға әуестілігін талдау жасауға мүмкіншілік тудырады.

   Осы келтірілген этап тізбегі  тек осындай ғана болады, - деуіміз дұрыс емес. Кей кезде бұл тәртіпке параллель, кейбір күрделі шиеленіскен түрде өтуі мүмкін.

   Проблема әдетте  - сыртқы ортаның әсерінен немесе материалды-заттық процесстердің жүргізу кемдігінен пайда болуы мүмкін, яғни, жүйенің қалаған жағдайы мен нақты жағдайдың үйлеспеуі. Бұл жағдайда басқару процесі пайда болған проблемалар бойынша дәйекті түрде шешім қабылдау деп қарастырылады.

   Проблемаларды төрт типке бөлуге  болады: стандартты, жақсы құрылымдалынған,  нашар құрылымдалынған, құрылымдалынбаған.

   Стандартты проблемаларды шешерде  мақсаттары альтернативалары мен  қажетті шығындар анықтылығы  және бірыңғайлығымен көзге түседі. Оларды жете зерттеу үшін алдын-ала жасалған процедуралар мен ережелер қолданылады, мысалы, бизнес-жоспарды жасау методикасы, белгіленген өндіріс программаға сәйкес қажетті жабдық, материал, жұмыс күшін есептеу.