Менеджменттегі интеграциялық процестер

   Қызметтің мақсатына орай шешімдерді  жоспарлау-экономикалық, технологиялық  қаржы және әкімшілік сипатта  бөледі. А.И.Пригожин «Басқарудың  әлеуметтік жағдайлары» кітабында  басқару шешімдерін былайша жіктейді:

   1.Мұқият айқындалған типтік шешім, оның мазмұнына басшының дербес ерекшеліктері әсер етпейді немесе шамалы әсер етеді. Бұған кадр мәселелері (жұмысқа қабылдау және шығару), агрономиялық, инженерлік және зоотехникалық-малдәрігерлік жұмыстарды ұйымдастыру және тағы да басқалары жатады. Мұндай шешімдерді ойластырғанда алдыңғы тәжірибелер міндетті түрде ескеріледі.

   2.Ынталы шешім, яғни онша айқындалмаған шешім, мұнда басшының жекелей үлесі басым болуы мүмкін.

   3.Творчестволық шешім белгілі бір стратегиялық мақсатты және соған жетуді көздейді. Әдетте мұндай шешім ұжымның алдында тұрған күрделі мәселелерді қозғайды. Мұндай шешімнің мысалына кәсіпорындағы ғылыми-техникалық прогрессті, оның әлеуметтік жағдайын дамыту бағдарламалары жатуы мүмкін. Атап көрсететін жайт, мұндай мәселелер бойынша шешім әзірлеуге міндетті түрде сол шаруашылықтың жұмыскерлері, оның қоғамдық ұйымдары кеңінен қарастырылуы тиіс. 

   Шетел авторлары ұйымдық шешімдерді  бағдарланған (запрограммированный)  және бағдарланбаған (незапрограммированный)  деп жіктейді. Бағдарланған шешім  — дегеніміз жоспарлардың немесе  іс-әрекеттердің белгілі бір жүйемен  жүзеге асу нәтижесі, былайша  айтқанда, шешімнің математикалық теңдеуі. Әдетте балама мүмкіндіктерінің саны шектеулі, сондықтан да таңдау ісі ұйым белгіленген бағыт шебінде болуы тиіс. Бағдарланбаған шешім — біршама жаңа, ішкі құрылымы қалыптаспаған немесе белгісіз факторлар жағдайында қабылданады. Мұндай шешімдерге мыналар жатады: ұйым мақсаты қандай болу керек, басқару бөлімшесінің құрылымын қалай жақсарту керек.

   Осы жағдайлардың кез келгенінде  проблеманың нағыз себептері  аталған факторлардың біреуі  болуы мүмкін. Мұндайда басшының  таңдауында көптеген варианттар болады. Практикада таза түрінде бағдарламаланған немесе бағдарламаланбаған шешімдер сирек кездеседі, барлық шешімдер шектеулі варианттардың аралығында болады. Осы келтірілген жіктеулер басқару шешімдерінің барлық жағын қамтымайды, алайда едәуір мәні бар. Оның өзі алуан түрлі шешімдерді түсінуді оңайлатады, әрі барлық түрін қарастыруға көмектеседі. Сонымен қоса бұлайша жіктеудің практикалық пайдасы да бар. Соның арқасында басқарудың әр түрлі буынындағы қызметкерлер жағдайды мұқият талдап алады, сондай-ақ басқарудың әр түрлі деңгейінде шығарылатын шешімдерді өзара келісуге мүмкіндік береді. Жоғарыда атап көрсетілгендей, нақты басқару шешімдері өзінің мазмұндық ерекшеліктері жағынан бір-бірінен айырмашылығы бар. Алайда, көптеген шешімдерді өзара салыстырғанда, олардың арасында елеулі ұқсастық, заңды белгілер бар екендігін аңғаруға болады.

   Басқару шешімдерінің ішкі мазмұнының  бір тұтастығы проблема қалай  шешілуі керек деген сауалға  жауап береді. Бұл — шешімнің  маңызды бөлігі. Шешімнің ұйымдық бөлігіне мынадай мәселелер жатады: іс-әрекеттің бірізділігі мен реттілігі, календарлық мерзімдер (ақырғы және аралық), орындауға жауаптылар (ұйымның, қызмет адамының аты және фамилиясы көрсетілген), орындаушылар арасындағы үйлестіру және өзара әрекеттесу мәселелері есеп беру тәртібі. 

   «Шешім» түсінігін анықтауда  негізгі екі көзқарасты келтіруге  болады. Біріншісінде — шешім альтернативті таңдау актінің нәтижесі ретінде беріледі де, ал «шешім қабылдау» осы альтернативаны таңдау процесі түрінде беріледі. Осындай тұжырымға сүйенген Г.Саймон шешім процесін құруды үш фазаға бөледі:

   1. Интеллектуальды белсенділікпен және қоршаған ортада шешімді қабылдауды қажет ететін жағдайды іздеумен сипатталады.

   2. Шешімдерді таңдау, яғни болашақ іс-қимылдардың бағыттарын анықтау.

   3. Шешімнің нақты вариантын таңдап, оны бағалау.

   Шешімді анықтауда екінші көзқарас  бойынша, «шешім» тек оны қабылдау  үшін іс-қимылдар мен шаралар  жиынтығы ғана емес, сонымен қатар  іс жүзіне асыру деп біледі. Б.Гурней шешімді сипаттайтын төрт негізгі элементті бөледі: біріншіден, шешім нышаны болып таңдау бар болуы, шешім қабылдайтын адамның болашақ іс-қимылының бірнеше варианты болуы; екіншіден, таңдау ойлау процесінің нәтижесі болуы қажет. Инстинктивті акт немесе ойланбаған импульсті іс-әрекет шешім болып табылмайды; үшіншіден, таңдау бір немесе бірнеше мақсатқа бағытталуы қажет. Төртіншіден, таңдау нақтылы іс-әрекетпен аяқталу қажет, яғни шешім өзін жүзеге асыру үшін бір мақсатқа бағытталған іс-қимылдар тізбегін тудыру керек.

                

              2.3.Шешімдерді қабылдау және шығару технологиясы.

   Шешімді қабылдау мен оны орындау  органикалық үзілмейтін бірлік  болғандықтан, екінші көзқарасты  дұрыс деп қарастыруымыз жөн.

   Басқару процесінде шешімнің  және оның орындалуының орны қабылданған шешімдердің сол ұйымның мақсаттарына сәйкестігімен анықталады. Сонымен қатар, басқару шешімінің нұсқаушылық, міндеттілік белгілерін атап айту керек, өйткені олар басқарылатын жүйенің жоғарыдан түскен нұсқауды, әмірді сөзсіз орындауын қамтамасыз етеді.

   Басқару шешімдерінің тағы бір  белгісі – алға қойылған мақсаттарға  жету үшін қажет құралдар мен  тиісті іс-әрекеттерге жауапты  адамдар белгілеу және шешімдердің  орындалу мерзімін анықтау болып  табылады. Осыған қоса, шешімнің  тағы мына қасиеттерін көрсеткен жөн, ол – шешімді қабылдау, талқылау, күшіне ену, өзгеріс енгізу және оны болдырмау туралы ережелер жүйесі болуы. Басқаруда, сондай-ақ адамдардың басқа да іс-әрекет салаларында өнерді, тәжірибені, теориялық білімді практикалық мақсатта қолдана білу істің ажырамас бөлігі болып саналады. Әсіресе, басқару шешімдерін қабылдағанда және жүзеге асырғанда бұл айқын көрінеді. Шешім қабылдау процесінің интуитивтік, пайымдауға негізделген немесе тиімді сипаты болады. 

   Интуитивтік шешім — бұл бір нәрсенің дұрыстығын сезуге негізделген таңдау. Мұндайда шешім — бұл бір нәрсенің дұрыстығын сезуге негізделген таңдау. Мұндайда шешім қабылдайтын адамдар әрбір балама варианттарға «келісу» және «қарсы болу» жағын қарастырып жатпайды. Мұны адамның өз таңдауы біледі.

   Пайымдауға негізделген шешім  — бұл білімге немесе жинақталған  тәжірибеге негізделген таңдау. Бұрынғы ұқсас жағдайларда не  болғанын біліп, нақты жағдайда  балама варианттардың нәтижесін  болжалдау үшін білімін пайдаланады.  Сөйтіп, ол бұрынғы жеткен табысы бойынша балама варианттарды таңдайды. Пайымдау негізінде шешімді тікелей басшының өзі қабылдайтындықтан, оны қабылдаудың біршама артықшылықтары бар.

   Шешімді жасау процесі үш негізгі  кезеңнен тұрады: шешімді әзірлеу,  қабылдау және жүзеге асыру. Төменде басқару шешімін жасау, қабылдау және орындау кезеңдерінің үлгі 8-суретте келтірілген:

    8-сурет. Басқару шешімдерін  жасау, қабылдау және орындау  кезеңдері:

Шешім       Проб-         Жинақ-     Шешім        Мәселе      Шешім-     Орындалу

қабыл-       лемалар      талған        мәселе-     бойынша    нің орын-   барысында

даудың       мәселе-      мәлімет-    лерінің        шешімді    далуын        бақылау

қажет-        сін қою      терді           негіз-          таңдау          ұйым-          және

тілігін                            талдау        делуін        және қа-     дастыру      нәтижені

анықтау                                            бағалау      былдау                            бағалау

 

   Шешімді жасаудың және қабылдаудың принципі осы схемасы, шешімді қабылдаудың «технологиялық» процесінің енгізілу-енгізілмеуіне қарамастан, оның барлық кезеңдері мен линиясы шешім түріне байланысты. Қарапайым міндеттерді шешкен кезде аталған кезеңдердің барлығын пайдалану міндетті емес, және де керісінше, біршама күрделі міндеттерді, әсіресе перспективалық мәселелерді шешкен кезде шешім қабылдауға, әдетте барлық кезеңдер енгізіледі. Келтірілген кезеңдердің көрсеткеніндей, басқару шешімін жасаудың және қабылдаудың қатаң логикалық құрылымы болады, әрі қабылданатын шешімге қарай айқын бірізділікті қажет етеді. Алайда, кез келген жағдайда, бұл жұмыстың барлық сатысы әзірлік, негізгі және қорытынды кезеңдерге бөлінеді.

   Шешімді қабылдаудың әзірлік кезеңінде кез келген деңгейдегі басшы өндірістік, экономикалық, әлеуметтік жағдайларды бағалаудан бастауы тиіс. «Жағдай» ұғымына шешім қабылдауға тура келетін, әрі басқару жүйесіне ықпал етіп, оны жаңа жағдайға ауыстыратын ішкі және сыртқы жағдайлардың барлық жиынтығы енеді. Жағдайдың өзі тұтастай ауыл шаруашылығы кәсіпорындарын немесе оның жекелеген өндірістік бөлімшелерін, жұмыскерлер тобын, жекелеген орындаушыларды қамтуы мүмкін. Жағдайдың қалыптасу сипатына қарай қабылданатын басқару шешімінің де өзіндік типі болады. Жағдайды дер кезінде бағалау және түсіну көбінесе басқару шешімін қабылдау уақытына байланысты. Басшы қалыптасқан жағдайды жете ұға білуі тиіс. Жағдайды бағалау процесінде қабылданатын шешімнің мақсаты қалыптасады. Бұл — міндетті шешу процесінің бірінші кезеңі. Мақсат дегеніміздің өзі басқаратын объектіге қолайлы, әрі қажетті ықпал ету болып саналады, соның нәтижесінде қалаптасқан жағдай тиімді шешілетін болады. Проблема мен мақсат дұрыс тұжырымдалған жағдайда міндеттің шешілуі 50%-ға қамтамасыз етіледі деп есептеуге болады. Басшының міндеті — өндірістік-техникалық, экономикалық, сондай-ақ әлеуметтік сипатта басқару жүйесінде пайда болуы мүмкін проблемаларды дер кезінде айқындау. Басшы кез келген проблеманы ең алдымен ұйымдық, басшылық тұрғысында қарастырады. Басшының басқару объектісі проблемаларын шешудегі ерекше көзқарасының өзі, міне, осында. Проблеманы тұжырымдау көп жағдайда басшының біліміне, тәжірибесіне, іскерлігіне, осы жұмысқа мамандарды, шаруашылық белсенділерін жұмылдыра білуіне байланысты. Нақты мәселені, міндеттің не себепті қойылғандығын қарастырған кезде басшы жағдайды — оның пайда болу себептерін, орындауды неғұрлым тиімді ұйымдастыру мүмкіндіктерін тағы да басқаларды айқындайды. Шешімді ойдағыдай орындау үшін мақсаттың дәл, әрі айқын болуының айрықша маңызы бар. Кейде біртұтас мақсатты айқындау оңайға түспейді, өйткені: өндірісте күн сайын көптеген міндеттер туындап жатады. Сондықтан басты буын принципі бойынша міндетті негізгі мақсатқа бағындыру қажет. Мұндайда орындауға тиісті мақсаттың да болатындығын ескеру қажет. Мақсаттар қарама-қайшы болуы да мүмкін. Мұндай жағдайда да басты буын принципін ескерген жөн. Мақсаттар туралы өткен тауарларда толық баяндалды. Мақсатты дәл анықтаудың психологиялық мәні де бар, өйткені: мұндай жағдайда шешімді орындаушылар батыл әрекет ете алады. Дұрыс шешім қабылдау жеткілікті, әрі айқын мәліметтер болғанда ғана мүмкін болады. Мәлімет көлемі қарастырылатын міндеттер күрделігіне, сондай-ақ шешімді қабылдайтын адамның біліктілігі мен тәжірибесіне байланысты. Перспективалық шешімдерді ойластыру үшін алуан түрлі, әрі көлемді мәліметтер қажет. Жедел мәселелер, технологиялық жағдайлар туралы шешім қабылдағанда мәліметтің онша көп болуы қажет емес.

   Шешім қабылдау мақсатында мәлімет  жинау үшін қолда бар типтік  мәліметтерді пайдаланады. Арнайы жасалған нышан бойынша сұрау салады, жекелей бақылау жүргізеді, мамандармен және қарапайым жұмыскерлермен әңгіме өткізеді, қалыптасқан жағдаймен танысады, эксперттердің пікірін таңдайды. Егер мүмкіндік болса, социологиялық зерттеу жүргізеді. Алынған мәліметтерді талдаған кезде, оның сипатына қарай әр түрлі тәсілдерді де пайдаланады. Мәселен, сапалық мәліметтер дегенді зерттеу үшін белгілі логикалық амалдарды: салыстыруды, синтезбен талдауды, абстракциялауды, жинақтауды, индуктивтік және дедуктивтік қорытындылауды, әр түрлі дәлелдеу тәсілдерін пайдаланады. Егер мәліеттер қалыптасса, оны талдаудың сандық тәсілдерін қолданып, мұндайда компьютерлік техника мен экономикалық-математикалық тәсілдерді пайдаланады. Шешімдер варианттарын (баламаларын) тұжырымдау. Шешімдер варианттары санының (баламаларының) болуы проблемаларды шешудің ең қолайлы жолын таңдауға мүмкіндік береді. Бір вариантты ғана ойластырып қою, әдетте, қолайлы шешімді қамтамасыз етпейді. Мұндай жағдайда болжалдау дегеніміз – ұсыныс түрінде келіп түскен міндеттерді алдын ала сынама вариантта шешу. Алдын ала түскен вариантты шешу, әдетте, міндетті тұжырымдау кезеңінде пайда болады. Барлық варианттарды, тіпті алғашында орындауға болмайтын сияқты вариантты да қарастыру керек. Ол үшін осыған ұқсас міндетті шешкен кезде жинақталған тәжірибені пайдалану қажет. Шешілетін варианттарды таңдау үшін сандық талдауды да эвристикалық тәсіл деп аталатындығы да қолданылады. Күрделі мәселелерді шешкенде көптеген факторлар болғанда, ал шешімнің дұрыс болмауы қосымша шығынға ұшырататындықтан, міндетті шешудің қазіргі математикалық тәсілдерін пайдалану ұсынылады. Маркетинг принциптері негізінде кәсіпорынды басқарудың нарықтық экономикасына көшкенде, шешім қабылдар алдында нақты жағдайға талдау жасалады да, мұндайда кәсіпорынның қандай жағдайда екендігі анықталып, болжалдау жүргізіледі, сыртқы орта ықпалы анықталады. Осыдан кейін маркетингтік синтез жүргізіледі. Мұның мәнісі мақсат ұсыну, мақсатты бағалау, тек содан кейін ғана шешім қабылдау. Шешімнің қолайлы вариантын таңдау. Шешім варианттарының бірнешеуін ойластырғаннан кейін, әр вариантты жеке қарастырады. Шешім қабылдаудың бұл сатысында әр түрлі варианттардың қиындық дәрежесі мен орындау мүмкіндігін айқындау қажет.

                         

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                 2.4. Шешімдер классификациясы.