Менедженттің метедологиялық негіздері

1. Кіріспе

 

Менеджмент түсінігі шет тілінінен аударғанда « өндірісті басқару », басқаша айтқанда өндірісті басқару қағидаларымен, әдістері, құралдарымен формаларының жиынтығы деген мағынаны білдіреді. Олар өндірістің тиімділігін арттыру және пайданы көбейту мақсатымен жасалып қабылданады. 

Менеджер дегеніміз - өндіріс өткізу және қызмет көрсету саласындағы ұйымдастыру және басқару жөніндегі дербестігі бар іскер адам өз ісін мамандандырылған басшы.

Нарықтық экономикаға  өту кезеңінде басқару жүйесін  одан әрі дамыту және дамыту кезеңге тән жаңа қағидаларды басшылыққа ала отырып, экономикалық жандандыру бүгінгі күнгі өзекті мәселелерінің бірі. Осы мәселелерді шешу жөніндегі негізгі тұтқалардың бірі  өндірісті, жалпы экономиканы іскерлікпен басқару, нарықта экономикалық қатынастарды дамыту, оларды құқықтық тұрғыдан реттеу, ақша, несие, валюта қатынастарын жүзеге асыру.

Менеджмент процесінің барысында жоспарлау, ұйымдастыру, ынталандыру функциялары орындалады. Аталған функциялардың көмегімен  менеджерлер ұйымдағы қызметкерлерге алға қойған мақсаттарға, белгілі нәтижелерге жету үшін өнімді тиімді еңбек жағдайларын жасайды.

Өндірістік менеджменттің  функцияларына жататындар: жоспарлау, ұйымдастыру, топтастыру, ынталандыру, бақылау.

Өндірістік менеджменттің  әдістеріне мыналар кіреді: ұйымдастырушылық әдістер, әкімшілік әдістер, экономикалық әдістер, әлеуметтік – технологиялық әдістер.

Өндірістік менеджменттің  негізгі принциптері басқарудың мақсаттылығы, ғылыми негізделуі, функционалдық, мамандандырылуы, басқару процесінің кезектілігі, басқару жүйесінің орталықтандырылған реттеумен өзін-өзі реттеу, қызметкерлердің жеке қасиеттері мен ерекшеліктерін есепке алу, құқықтарының, міндеттерінің және жауапкершіліктерінің сәйкестілігін қамтамассыз ету, басқару процессіне қатсушыларды мақсатқа жетуде қызықтыру, ынталандыру.

 

2 Тақырып:  Менедженттің метедологиялық негіздері.

 

1. Басқару ұғымы.
2. Басқару ғылымының негіздері.
3. Басқару ғылымының әдістері.

 

Кең мағынада алғанда  басқару дегеніміз – қоғам ұдайы өндірісті нысаналы түрде үйлестіріп отыру. Басқару табиғатына барлық құбылыстарына тән. Бүкіл айналадағы дүниеде 3 компаненті бар.Олар:

1. Өлі табиғат.
2. Тірі табиғат.
3. Адам қоғамын бөліп көрсетуге болады.

Мұның өзі басқару  процесін былайша ірі көлемде  саралауға мүмкіндік береді.

1. Өлі табиғат- техникалық жүйелерді басқару, адамдардың қатысуымен станоктар мен механизмдерді басқару. Бұл жүйемен техникалық ғылымдар айналысады.
2. Тірі табиғат- биологиялық жүйеде басқару. Бұл басқару процесінде философиялық сипат береді. Басқарудың бұл саласы – жаратылыстану ғылымын зерттейді.
3. Адам қоғамын әлемдік жүйеде басқару. Шын мәнінде келгенде  адамдарды басқару. Қоғамның ең басты «өндіргіш күші » ретінде адамдардың табиғатпен қоғам заңдарын танып, олардың материалдық игіліктерін өндіру мен тұтыну процесінде пайдаланады.

  

Өндірісті басқару ғылымы басқару қатынастарын зерттей отырып, басқарудың заңдылықтарын қалыптастыру, принциптерін әзірлеу жолымен оның теориясын жасауы тиіс. Сондықтан  басқару ғылымының мазмұны - өндірісті  басқару заңдылықтарын анықтау, басқару жүйесі мен басқарылатын жүйенің бірлігі мен арақатнастарын зерттеу, өндірісті басқару процесіндегі адамдардың нысаналы қызметінің қағидасын, функциясын, әдістерін әзірлеу.

   Өндірісті басқару  ғылымының міндеті – басқару  қатнастарының механизімін түсіндіру. Мұндағы міндетті басқаша айтқанда – басқаруды азын аулақ адамның шамасы келетін өнерден, осы салаға маманданушы әрбір білікті адам істей алатын ғылыми жүйеге айналдыру болып табылады.

 

Өндірісті басқару  ғылымы 5-ке бөлінеді.

1. Өндірісті басқару методологиясы мен теориясы.
2. Өндірісті басқару басқару объектісі мен субъектісі құрылысын ұйымдастыру.
3. Басқарушының ықпалды қалыптастыруының әдістері.
4. Басқару процесі.
5. Басқару жүйесіндегі еңбекті ұйымдастыру жүйесі.

 

 

Басқару ғылымының  әдістері.

1. Диалектикалық әдісі.
2. Жүйелік құрылымының әдісі.
3. Социологиялық әдісі.

 

1. Диалектикалық  әдіс бүкіл қиындықтарына қарамастан, басқару қатынастары тек қана диалектика тұрғысынан зерттелуі мүмкін. Басқару қатнастарын зерттеуге диолектикалық көзқарас танымының талдау мен индукция, дедукция, гипотиза мен эксперемент, бақылау мен салыстыру және басқалары сияқты әдістермен іске асырылады.

 

2. Жүйелік – құрылымдық әдіс ол бір жағынан жүйелі серпінді дамитын тұтас нәрсе ретінде қарастыруды, екінші жағынан, жүйені өзара іс-қимылына қарай құрылымдық болып табылатын элементтерге  бөлшектеуді көздейді.

 

3. Социологиялық әдіс ( сауал – сұрақ және басқалары) маңызы мынада: оның көмегімен басқару қатынастары, олардың адамдарға және солар арқылы қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға жасайтын ықпалы тұрғысынан зерттеледі.

Өндірісті басқару ғылымында  бірқатар арнаулы ғылыми әдістер, басқару  қатнастарын зерттеудің ерекше құралдары: ұйымдық нормалау, ұйымдық диогностика, факторлық талдау, ұйымдық жобалау, графикалық әдістер, үлгілеуәдістері және басқалары болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Тақырып:    Басқару ғылымының қалыптасуы  мен әдісі.

 

1. Басқару теориясына шолу, негізгі басқару мектептері.
2. Классикалық немесе әкімшілік басқару мектебі.
3. Адамдар арасындағы қатынастар мектебі.
4. Империкалық мектеп.

 

Осы күнге дейін мыңдаған жылдар бойы еңбекті тиімді ұйымдастыру  жөнінде көптеген зерттеулер жүргізіліп келеді. Ертедегі египеттіктер мен  гректердің бізге қалдырған жазба  ескеткішінде басқару жөнінде көптеген мазмұндамалар көрсетілген. Мысалы: Платон жұмысты бөлшектеу еңбекті кәсіби байланысты мамандану жөнінде пікір айтса . Ал Сократ басқаруды өте бір ерекше кәсіпкерлік ретінде көрсетеді. Сократтың ойынша басқарудың ең негізгі басты ережесі: Негізгі керекті орынға қажетті адамды тауып, оған тапсырылған міндеттерді орындауды талап ету. Басқару ілімде өндіріс күшінің дамуында ғылым мен техниканың өркендеуі арқылы басқару теориясында бірнеше мектептер дамыды. Басқару сапасының дамуында қоғамдық өзгерістердің ашқан жаңалықтары мектептердің пайда болуына әкеп соқты.

 

1. Ғылыми басқару мектебі.
2. Классикалық немесе әкімшілік басқару мектебі.
3. Адамдар арасындағы қатынастар мектебі.
4. Империкалық білім мектебі.
5. Әлеуметтік жүйелер мектебі.
6. Басқарудағы жаңа мектептер, жаңа бағыт.

 

1. Ғылымм басқару мектебінің негізін қалаушысы американдық инженер Фридрих Тейлор. Ол 1911 жылы өзінің әйгілі еңбегін жазған «принципы научного менеджмента». Ф. Тейлор бұл бағыттың негізінде еңбек процесінің жеке әлемдерге бөліп, олардың орындарының озат әдісін анықтап, жұмысшыларды осыған оқып үйреткен. Оның жұмыстарының мақсаты:

 а). Оқып үйрету.

 б). Ынталандыру.

 в). Достық қарым-қатынасы.

 

2. Классикалық немесе әкімшілік басқару мектебі – басқаруды жетілдіруді дамуының негізі ретінде ұйымды тұтасымен алады. Тұтас жүйе ретінде қарайды.

  Басқаруды жетілдіру,  дамыту негізі ретінде ұйымды  тұтасымен алады. Бұл       бағыттардың негізін қалаушы  француз зерттеушісі  Анри  Файол.  Ол 30 жыл бойы үлкен  компанияның бас директоры болып  қызмет атқарған. Ол компанияға  келгенде, ол өндіріс орны ең нашар халде болады. Ал ол кеткен кезде бұл компания  дүниежүзілік ең ірі компанияның бірі болды. Бұл кісі қазіргі менеджменттің әкесі деп аталады.

          Классикалық  немесе әкімшілік  басқару мектебінің  негізгі мақсаты:

Басқару ортақ жалпылама принципін ойлап табу. Осы принципті күнделікті жұмысқа қолдану арқылы үлкен табысқа жетуге болады. 

 Анри Файол тұжырымдамалары бойынша, басқару дгеніміз- қолдағы бар мүмкіндіктерді, ресурстарды, қорларды барынша пайдалану, кәсіпорынның алға қойған мақсаттарына  алып бару.

 

Анри Файол әкімшілік, басқарудың бірнеше принциптерін ұсынады.

 

1. Билік пен жауапкершілік әрқашанда бірге.
2. Маманданумен қатар еңбекті бөлшектеу екрек.
3. Жарлық бірлігінің болуы.
4. Тәртіп барлығына бірдей болуы керек.
5. Басқарру бірлігі.
6. Жеке бастың мүддесін жалпы мүддеге бағындыру.
7. Сіңірген еңбегі үшін сый беру.
8. Жұмысты орталықтандыру.
9. Төмен шендегілердің жоғары шендегілерге бағынуы.
10. Тәртіп принциптері.
11. Әділеттік принциптері.
12. Жұмыскерлердің тұрақтылығы.
13. Ынталылық, ықыластық принциптері.
14. Жұмыста коллективтік, ұйымдық рухтың болуы.

 

      Классикалық  немесе әкімшілік басқару мектебінің  әрі қарай дамуына 2 бағытта  дамыды.

 

1. Өндірісті жетілдірудің бағыты.
2. Басқарудың жалпы прблемаларын зерттеу.

 

       Бұл  бағытта Г.Эмерсонның сіңірген  еңбегі зор еді. Ол инженер – механик болып жұмыс істеген. Ол Германияда білім алып, АҚШ-та жұмыс істеген.

Г. Эмерсон 1911 жылы «Еңбек өнімділігін өсірудің 12 принципі»  деген ғылыми еңбегін жазған.

 

Г. Эмерсонның принциптері:

 

1. Алғаш мақсатты айқын  қою.

2. Болашақ мақсатты ескере отырып, әрбір жаңа процесті талдауға шынайы көңіл бөлу.

3. Білікті кеңес беру, Кеңес беруде кәсіпорынға ғалымдарды, специолистерді шақыру керек.  Оған қаржыны аямау керек.

4. Нақты белгіленген  тәртіп пен ережеге бағыну

5. Қызметкерлерге әділетпен қарау

6. Дер кезінде толық  әрі сенімді есеп беру

7. Ұйым қызметін мұқият  және жедел басқару

8. Көрсеткіштері мен  жұмыс кестелері 

9. Жағдайды нормалау, тұрақтандыру

10. Операциялар көрсеткішін  жасау 

11. Үлгі  нұсқауды жазбаша  дайындау

12. Еңбек өнімділігін  арттыру үшін сый – ақы беру

 

3. Адамдар арасындағы қатынастар мектебі.

 

 Негізгі бағыты  психология  жағдайында болады.

Психология дегеніміз -  адамдардың мінез - құлқын, тәртібін зерттеу, оның өндіріске деген көзқарасын зерттеу.

 

Бұл мектептің негізін салушы Эдуард Мейо. Ол шағын өндірістегі жұмысшылардың еңбек жағдайын зерттей келіп, мынандай қорытынды  шығарды. Жұмысшылардың еңбек өнімділігі тек қана жұмысшының жалақы мөлшеріне байланысты емес. Ол жұмысшылар ортасының психологиялық және әлеуметтік жағдайына байланысты  Э. Мейо « Неформальды топ» деген ұғымды басқару теориясына енгізеді. Жұмысшылар кейінгі кезде басшылардың ақшасының ықпалынан «Неформальды топтың » әсеріне қатты бағынады. Осы нәтижеге сүйеніп, бұл бағыттың өкілеттіктері мынандай қорытынды жасайды.

 Егер басшылар өз  қарамағының жұмысшылардың жағдайын  ескеріп, оларға әрдайым қамқорлық  жасаса, онда жұмысшылардың еңбекке  деген ықыласын артып, еңбек  өнімділігін көтеруге мүмкіндік  болады.

 

4. Империкалық білім мектебі.

 

Империка - латын сөзінен аударғанда «күнделікті тәжірибе» деген мағынаны білдіреді.  Көбіне империкалық бақылау арқылы қорытынды шығарып  ары қарай кеңес, ақыл, нұсқау беру жолдары империкалық мектептің негізі. Бұл бағыттың өкілдері: К.Девис, Нью Мэн т.б.

 Бұл бағыт өкілдері негізгі мақсаты: жергілікті материалдарды жинап, оны зерттеп, ықшамдап, одан белгілі – бір қорытынды шығарып, басшы алдындағы іс- әрекеттеріне жаңа нұсқаулар жасап беру.

 

Басшылардың еңбегі өзгерерде  оның өзгермейтін 2 қасиеті анықталады.

1. Басқарушы басшы қолдағы бар ресурстар негізділген толық, біртұттас жүйе құра білу керек.
2. Оның әр шешімі, іс- әрекеті, кәсіпорынның болашақ дамуына бағытталуы қажет. Бұл бағыттың ерекшелігі басшының іс- әрекетін жан-жақты қамтитын  комплексті болуына көіл аударады. Басқарудың ерекше бір өнер түрі ретінде қарап оны насихаттап және күнделікті өмірде қолданып, тек қана таңдаулы мамандардың қолынан келеді деп есептеу. Тағы бір ерекшелігі қазіргі заман басшысы тек бір жақты маман болуы керек.