Мемлекеттік басқарудағы әлеуметтік қатынасты қолдаудағы негізгі бағыттар

 

Алайда, кедейлікті қысқартудағы қол жеткізілген ілгерілікке  қарамастан республика халқының едәуір бөлігі төмен табыстарға ие болып, кедей  халықтың санаты қатарында қалып  қою қаупі бар. Бұл ретте, ауылдық  кедейліктің неғұрлым айқын көрінісімен  барлық өңірлерде өңірлік кедейліктің  саралануы байқалуда. Осы уақытқа  дейін ауылдық кедейлік едәуір жоғары деңгейде сақталып, қалалықтан үш есеге  дейін артық (1 диаграмма).

 

  1 диаграмма

 

Халықаралық ұсынымдарға  сәйкес Қазақстан Республикасындағы  халықтың кедейлік деңгейін есептеу  кезіңде эквивалент шкаласы, үй шаруашылықтарының  әр түрлі мөлшерлеріндегі орташа табыстардың қажет деңгейлерін  түзететін түзету коэффициенті қолданылатынын атап өту қажет. Қазақстанда бұл  көрсеткіш 0,8-ді құрайды. Эквиваленттілік  шкаласы үй шаруашылықтары шығыстарының үнемделуін олардың мүшелерінің  бірігіп тұрунуының әсерінен есебінен ескереді. Егер кедейлік деңгейін бағалауда  эквиваленттілік шкаласын қолданбаса оның мәні жоғарылайды.

Мысалы, 2010 жылғы халықтың 20-пайыздық топтары бойынша (квинтильдер) табыстардың бөлінуін қарастырып ең төменгі күнкөріс деңгейі 13 487 теңгені құраған кезде 20% үй шаруашылықтары 11 252 теңгеден кем емес табыстарға ие болды деген қорытынды шығаруға болады. Ал эквивалент шкаласын қолдану кезіңде кедейлік деңгейі 6,5% құрады, яғни үш есеге төмен.

Табыстарды квинтильді бөлу халықтың жан басына шаққандағы орташа айлық табыстарының аз өсімін соңғысынан басқа бастапқы 4 квинтильдегі халықтың жан басына шаққандағы  көрсетті. Ендеше, 3 және 4 квинтильдегі жан басына шаққандағы орташа табыс ең төменгі  күнкөріс деңгейінен 1,5-1,9 есеге арта отырып, бұл іс жүзінде республика тұрғындарының 80%-ның екі еселенген  ең төменгі күнкөріс деңгейінен аспайтын табыстарға ие екендігін көрсетеді  және олардың жартысының кедейлер санатында  болып қалу қаупі бар.

 

2 диаграмма

 

Кедейліктің сипаты ұлттық тұтынудағы халықтың ең кедей қабатының  квинтилі үлесі болып табылады. 2001-2010 жылдарда Қазақстанда ең бай халықлықтң квинтиль үлесі 5,97 пайыздық бірлікке төмендеген уақытта халықтың ең кедей қабаттары  квинтильдері үлесінің жүйелік өсімі  жалпы 3,1 пайыздық бірлікке байқалуда. Нәтижесінде соңғы және бірінші квинтильдердегі халық табыстарының арасындағы арақатынас 6,94-тен 4,02 есеге төмендеді.

Сонымен қатар, табыстар деңгейі  және халықтың экономикалық теңсіздік  шамасы бойынша қоғамның бөліну үдерістері халықтың ең көп және ең аз қамтамасыз етілген топтарының арақатынасын сипаттайтын  арнайы саралау коэффициенттерімен анықталады. Олардың бірі халықтың ең бай 10%-ның және ең кедей 10%-ның  ақшалай табыстарының арақатынасын көрсететін қорлар коэффициенті болып  табылады. 2001 жылдан 2010 жылға дейінгі кезеңде ол 1,5 есеге қысқарып, 5,7 құрады.

 

Халықтың 20 пайыздық топтары (квинтильдік) бойынша табыстардың  үлесі*

пайызбен

	Квинтильдік топтар бойынша халықтың табыстар үлесі
	бірінші (ең төменгі табыстармен) топ	екінші топ	үшінші топ	төртінші топ	бесінші (ең жоғары табыстармен) топ
2001	6,33	10,98	15,86	22,92	43,91
2002	7,71	11,92	16,30	22,67	41,40
2003	7,94	12,22	16,74	23,08	40,02
2004	8,41	12,44	16,75	22,85	39,55
2005	8,45	12,45	16,81	22,81	39,48
2006	8,44	12,50	16,37	22,01	40,68
2007	8,54	12,55	16,45	21,92	40,54
2008	9,23	13,01	16,76	22,11	38,89
2009	9,72	13,56	17,24	22,46	37,02
2010	9,43	13,24	16,95	22,44	37,94

* Баламдылық шкаласыз, қалыптасқан табыстармен.

 

Сонымен қатар, халықтың кедейлігінің нақты сипаттамасын алу үшін кедейліктің  тереңдік және өткірлік көрсеткіштері  қолданылады. Кедейліктің тереңдігі  елдің барлық халқы бойынша есептелген, кедейлік деңгейіне жетпей тұрған кедейлер табыстарының орташа шамасын көрсетеді. 2001 жылдан 2010 жылдар кезеңі бойынша  кедейлік тереңдігі 13,5 есеге қысқарып, 1,1%-ды құрады.

Кедейлік тереңдігінің қосымша  сипаттамасын кедейлер арасындағы теңсіздікті, яғни кедейлер табыстарының олардың  орташа мәнінен шашылу дәрежесін  көрсететін кедейліктің өткірлік көрсеткіші көрсетеді. Кедейліктің өткірлігі  қоғамдағы ең кедей адамның қаншалықты «кедей» екендігін көрсетеді, яғни кедей халықтың арасындағы теңсіздікті  сипаттайды. 2001 жылдан кедейлік өткірлігі 21,7 есеге қысқарып, 0,3% құрады.

Табыстар бойынша халықтың теңсіздік көрсеткіштерінің басқасы  табыстарды бөлудің әркелкілік коэффициенті (Джини индексі)¹ болып табылады. Бұл көрсеткіштің мәні табысты топтардың децильдік (10%-дық) аралықпен 0,339-дан 1,2 есеге қысқарды, ол 0,278-ге дейінгі айтарлықтай теңсіздікті сипаттайды, яғни бірқалыпты теңсіздік. 0,4-0,5 шегіндегі Джини индексінің мәні қоғамдағы табыстардың едәуір теңсіздік индикаторымен есептеледі.

 

	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Кедейлік тереңдігі, %	14,8	13,3	10,2	8,3	7,5	3,9	2,4	2,3	1,3	1,1
Кедейлік өткірлігі, %	6,5	5,5	3,9	2,9	2,5	1,3	0,8	0,7	0,3	0,3
Қорлар коэффициенті, есе	8,8	8,1	7,4	6,8	6,8	7,4	7,2	6,2	5,3	5,7
Джини индексі1) (децилдер бойынша)	0,339	0,328	0,315	0,305	0,304	0,312	0,309	0,288	0,267	0,278

 

¹⁾ Табыстарды шоғырландырудағы коэффициент немесе Джини индексі теңсіздік дәрежесін сандық бағалауға мүмкіндік береді. Халықтың сандық тұрғыдан тең топтары бойынша табыстарды нақты бөлудің оларды біркелкі бөлудің сызығынан ауытқу дәрежесін белгілейді. Табыстардың теңдігінің статистикалық өлшемі 0-ден 1-ге дейін ауытқиды, 0-де халықтың барлық топтарындағы табыстардың шүбәсіз теңдігін білдіреді, 1-де барлық табыс адамдардың бір тобына тиесілі болған жағдайда табыстрадың шүбәсіз теңсіздігін білдіреді.

       Кедейліктің аймақтық саралануы.

Бұдан бұрын айтылғандай, айтарлықтай ілгерілеуге қарамастан Қазақстандағы кедейлік деңгейі аймақтық ерекшеліктер көрінісінде ортақ факторлар қатарын сақтай отырып, әсіресе ауылдық өңірде жоғары болып қалады.

2006 жылы енгізілген ең  төменгі күнкөріс деңгейін есептеудің  жаңа әдістемесі негізінде есептелген  кедейліктің аймақтық саралануы  қысқару беталысына ие, бірақ  әлі де болса мәнді. Мәселен, 2001 жылы 9,2 есені құраған болатын: Жамбыл облысында - 70,7% және   Астана қаласында - 7,7%. 2010 жылы кедейліктің аймақтық саралануы 4,5 есеге дейін қысқарды: Маңғыстау облысында - 11,6% және Алматы қаласында - 2,6%.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2010 жылы кедейліктің неғұрлым  төмен деңгеймен аймақтар құрамына  Астана және Алматы қалаларынан  басқа 2001 жылдағыдай Қарағанды,  Павлодар және Ақмола облыстары  кірді. 2010 жылы кедейліктің ең  жоғары деңгейі Шығыс 

Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан  және Маңғыстау облыстарында байқалуда. Сондай-ақ, 2001 жылы бұл топқа Қазақстанның оңтүстік бөлігіндегі облыстар кірген болатын (Алматы, Қызылорда және Жамбыл).

Қалған аймақтар кедейліктің  орташа деңгейлі аймақтарына жатады (Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Шығыс  Қазақстан, Қостанай облыстары), сонымен  қатар олардың санына бірнеше  рет ең төменгі кедейлік деңгейлі аймақтар тобына енген Жамбыл, Алматы, Атырау және Қызылорда облыстары  кірді.

2010 жылы кедейлік  деңгейі бойынша топтар	Аймақ атауы
Төмен (2,6–4,4%)	Астана және Алматы қалалары, Қарағанды, Павлодар және Ақмола облыстары
Орташа (5,3-6,7%)	Жамбыл, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс Қазақстан, Қостанай және Қызылорда облыстары
Жоғары (8,4-11,6%)	Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан  және Маңғыстау облыстары

 

            Кедейлік деңгейіндегі аймақтық  өзгешеліктері аумақтық тиістілік  өзгешеліктері бойынша да ерекшеленеді (қала/ауыл). Ауылдық кедейліктің  айтарлықтай қысқару ауқымына  қарамастан (соңғы 10 жылда оның  деңгейі 5,9 есеге қысқарды) 2010 жылы  оның көрсеткіші едәуір жоғары  болып қалуда 10,1%.

Жалпы ел бойынша ауылдық  кедейлік қалалық кедейліктен екі  есеге дейін артық болуы жалғасуда. 2010 жылы ең жоғары ауылдық кедейлік Маңғыстау облысында сақталып отыр – 21,2%, жалпы облыс бойынша – 11,6%. Сонымен қатар, орташа республикалық деңгейден жоғары ауылдық кедейлік көрсеткіші Оңтүстік Қазақстан, (13,3%), Шығыс Қазақстан (12,8%), Атырау (11,6%), Ақтөбе (11,1%) және Қостанай (10,6%) облыстарында белгіленген. Ауылдық кедейлік деңгейі қалалықтан 4 және одан жоғары есеге Атырау (9,7), Павлодар (6,6), Қостанай (4,1) облыстарында артық. 2010 жылғы ел бойынша ең жоғары қалалық кедейлік деңгейі Оңтүстік Қазақстан облысында байқалған – 8,5%, ол оған аймақтағы ауылдық өңірдегі кедейлік деңгейінің жоғарылығымен қатар жоғары кедейлік деңгейлі аймақтар тобында 2 орынды қамтамасыз етті («2010 жылғы кедейлік деңгейі бойынша топтар» кестесін қарау).

 

Индикатор-лар	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Табысы ең төменгі  күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен  халықтың үлесі1), %
барлығы	46,7	44,5	37,5	33,9	31,6	18,2	12,7	12,1	8,2	6,5
қала	36,0	33,0	24,7	23,4	20,2	13,6	6,9	8,1	4,1	3,7
ауыл	59,4	58,4	53,2	47,1	45,6	24,4	18,1	15,9	12,1	10,1
Табысы азық-түлік  қоржыны құнынан төмен халықтың үлесі1), %
барлығы	16,1	13,8	9,1	6,3	5,2	2,7	1,4	1,2	0,6	0,4
қала	10,7	8,6	4,9	3,9	2,4	1,8	0,7	0,6	0,2	0,3
ауыл	22,6	20,1	14,2	9,4	8,5	3,8	2,1	1,7	0,9	0,6
Үй шаруашылықтарының  табыстары (тұтынуға қолданылған), орташа жан басына шаққанда, теңге
барлығы	5 729	6 518	7 569	8 387	9 751	13 723	16 935	20 037	21 348	26 152
қала	6 787	7 799	8 988	9 860	11 504	16 121	19 865	23 365	25 008	30 529
ауыл	4 477	4 989	5 828	6 560	7 599	10 527	13 687	16 271	17 136	20 985
Тұтынуға пайдаланылған  таыбстың күнкөрістің ең төменгі  деңгейі шамасымен арасалмағы, %
барлығы	101,3	108,6	117,2	123,6	128,0	163,2	175,4	162,1	168,6	193,9
қала	120,0	129,9	139,2	145,3	151,0	191,7	205,8	189,0	197,5	226,4
ауыл	79,2	83,1	90,3	96,7	99,8	125,2	141,8	131,6	135,4	155,6
Орташа жан  басына шаққандағы халықтың ақшалай  шығыстары, теңге
барлығы	4 918	5 671	6 674	7 500	8 800	12 602	15 516	18 324	19 718	24 460
қала	6 255	7 267	8 424	9 349	10 990	15 535	19 172	22 569	24 220	29 755
ауыл	3 336	3 765	4 527	5 206	6 111	8 691	11 465	13 520	14 537	18 209
Үй шаруашылықтарының  орта мөлшері, адам
барлығы	3,7	3,6	3,6	3,5	3,5	3,4	3,4	3,3	3,4	3,4
қала	3,2	3,1	3,1	3,1	3,0	3,0	2,9	2,9	3,0	3,0
ауыл	4,6	4,5	4,3	4,3	4,2	4,1	3,9	3,9	4,0	4,0