Мемлекеттік басқарудағы әлеуметтік қатынасты қолдаудағы негізгі бағыттар

  Ал Қазақстанның әлеуметтік аясын қаржыландыру механизмінің ерекшелігіне тоқталатын  болсақ, 1999 ж. дейін негізгі қаржыландыру көзі болып бюджеттен тыс қорлар, яғни зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, жұмыспен қамту, міндетті медициналық сақтандыру сияқты қорлары есептеледі. Ал бүгінгі таңда мұның бәрі әлеуметтік салықпен ауыстырылған және қаржыландырудың негізгі көзі болып мемлекеттік және жергілікті бюджет көре түседі. /22.13-15б./

Осы әлеуметтік аяны бюджетпени қаржыландыру қажеттілігі, қоғамдық  тауар ретіндегі әлеуметтік  қызметтердің қасиеттеріне және олардың, еліміздің  әлеуметтік – экономикалық дамуындағы қаржыландыруды шектеу, әлеуметтік аядағы мекемелердің атқаратын  нарықтық қызметін  кеңейтудің тұрақты тенденциясын қалыптастырды.

 

2007-2010 жыл аралығындағы  Республиканың бюджетінің әлеуметтік саланы қаржыландыру құрылымы.

Әлеуметтік саланың құрылымы	2007	2008	2009	2010
	Млн. теңге	Млн. теңге	Млн. теңге	Млн. теңге
Білім беру	455 430,1	572 403,0	660 917,1	688 241,8
Әлеуметтік қамтамасыз ету, әлеуметтік көмек	502 381,4	622 016,7	758 308,4	835 883,3
Денсаулық сақтау	299 380,5	363 209,9	450 892,5	482 380,8
Мәдени, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк	122 209,9	163 968,6	173 618,1	199 257,8
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	100 955,1	170 364,8	168 117,9	176 001,7

 

Осы кестеде көріп отырғанымыздай, Қазақстандағы әлеуметтік саланы қаржыландыру деңгейі төмен екендігін көреміз. Әлеуметтік шығындардың ішіндегі ең ірі болып әлеуметтік қамтамасыз ету мен әлеуметтік көмек, одан соң  білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт және ақпаратпен қамтамасыз ету, ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастар баптары орын алады. Кестеде көрсетілген жылдар аралығындағы көрсеткіштерге көңіл аударсақ, осы салаға жұмсалған қаржы деңгейінің, 2007 ж. бұл көрсеткіш жалпы республикалық бюджет шығындарының  36% -ін құраса, ал 2010 ж бұл 51,5 %-ке дейін өскенін, яғни жылдан жылға әлеуметтік саланы қаржыландыру деңгейінің өскенің байқаймыз.

 Бүгінгі күні әлеуметтік  саясат мыналарды қамтуы тиіс:

• тиімді демографиялық саясат;
• адамдық  капиталдың дамуы мен кедейлікті төмендетуге жағдайлар жасау;
• қоғамдық капиталды дамыту немесе халықтың қоғамдық өмірге қатысу мүмкіндіктерін кеңейту.

Адамзаттардың Конституциялық құқықта  байланысты әркімнің жеке табысына қарамастан жалпы білімге, жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз етілуіне, мүгедектікке асырушы адамын жоғалтуының байланысты, балалардың тууы мен тәрбиеленуіне, жұмыссыздарға  және ауруына байланысты тегін дәрігерлік көмекке құқықтары бар. Басқаша  айтқанда, әлеуметтік аяда, нарық механизмінің әрекеті әлеуметтік мемлекеттің  имандылық принциптерімен шектеледі. /2.176-192б./

Қазақстанның ертеңі зор  мүмкіндіктер табалдырығында тұр. 2030 ж  қарай Қазақстан Орталық Азия Барысына айналады. Және өзге дамушы елдер  үшін үлгі болады деп сенеміз. Дегенмен 2030 ж. осындай Қазақстан өзінен-өзі  пайда болмайды. Оны біз өз қалауымызбен  және табысқа жетуге  талпынған  ерік –жігеріміз арқылы тұрғызамыз. Егер біз осы мүмкіндікті сәтімен  пайдалана алмасақ, егер біз болашағымызға  жоспар құрмай және бүгінгі күні нақты  іс-қимылдары іске асырмай, күндер мен  апталарды уымыздан шығарып  алсақ, егер сәтсіздікке ұшырсақ, онда өзімізден  басқа ешкімге кінә арта алмаймыз.

Салауатты әрі гүлденген  экономика құрамайынша, біз қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра аламаймыз, демографиялық, экологиялық және әлеуметтік міндеттерді несие алмаймыз, әрбір  адамның жеке басының қадір-қасиеті  мен әл-ауқатын артыра алмаймыз. Адамдардың әл-ауқатының өсуі біздің күллі күнделікті жұмысымыздың Күретамыры болады. Еліміздің мұраты: ұлттық біртұтастың, әлеуметтік әділеттілік тән әрі  күллі халқының экономикалық әл-ауқаты артқан  тәуелсіз, гүлденген және саяси тұрақты Қазақстанды сомдау деп есептейміз.

2030 ж. Қазақстан ауасы  таза, мөлдір сулы, жасыл желекті  елге айналуы тиіс. Өндіріс қалдықтары  мен  радиация бұдан былай  біздің үйлеріміз  бен  бақтарымызға  енбейтін болады.

2030 ж. Қазақстан әлі  де барынша кемелдене алмайды.  Ол әлі әлемдегі ең бай, ең  білімді, ең дамыған ел бола  қоймайды, бірақ ол күрделі жолдан  ойдағыдай өткен және дамудың  келесі кезеңіне нық қадаммен  аяқ басқан ел болады. /21.4-8б./

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Қазақстан Республикасы халқының әлеуметтік экономикалық даму көрсеткіші.

Халықтың әл-ауқат деңгейі  мемлекеттің демократиялық және экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табыла отырып, елдегі және одан тыс жердегі статистикалық  ақпаратты пайдаланушылар үшін үлкен  қызығушылықты білдіреді.

Халықтың тұрмыс деңгейі  интегралдық көрсеткіш бола отырып, бағалауда көрсеткіштердің шектелген  жинағымен тоқтап қалмауы қажет, олардың құрамы және саны едәуір деңгейде географиялық орналасу, халықтың саны, экономиканың деңгейі, саяси тұрақтылық, табиғи ресурстарға қолжетімділік, демократиялық құқықтардың даму деңгейі мен азаматтар бостандығы, экологиялық жағдай, қоғамдық институттардың бар болуы және олардың белсенділігі және т.б. сияқты факторлармен негізделген.

Мыңжылдық декларациясында  мемлекеттермен ұсынылған 2015 жылға  дейін миллиондаған адамдардың өмір сүру жағдайларын жақсарту мақсаттарына жетудің нақты және өлшенетін  көрсеткіштері 2000 жылғы қыркүйек айында Нью-Йоркте әлемдік басшылармен  және Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә. Назарбаевпен қоса мақұлданған  болатын. Қазіргі таңда Қазақстан  Республикасы Статистика агенттігімен (бұдан әрі - Агенттік) өзінің веб-сайтындағы арнайы бөлімде тиісті көрсеткіштерді жариялау арқылы Қазақстанның Мыңжылдықтың даму мақсаттарындағы (бұдан әрі - МДМ) жетістіктеріне мониторингілеу жүргізілуде.

Агенттікпен жыл сайын  демографиялық ахуал, халықтың табыстары  және олардың бөліну әркелкілігі, халық  үшін тауарлар мен қызметтер туралы ақпарат, тұрғын үй жағдайы, әлеуметтік қамсыздандыру және халыққа әлеуметтік көмек, денсаулық жағдайы және медициналық  қызмет көрсету, білім беру және мәдениет, қоршаған орта жағдайы және қылмыстылық  деңгейі туралы статистикалық материалдар  көрсетілген «Қазақстандағы тұрмыс деңгейі» жинағы жарияланады. Біршама  көрсеткіштер Қазақстан Республикасы аймақтары бөлінісінде көрсетілген.

Тұрмыс деңгейінің негізгі  көрсеткіштері елдер-аралық салыстырылымда қолданылады, ұлттық стратегиялық және бағдарламалық құжаттарды (2020 жылға  дейінгі ҚР стратегиялық даму жоспары, Елбасының Қазақстан халқына  жыл сайынғы жолдаулары, 2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығын жаңғырту бағдарламасы және т.б.) жүзеге асыру  индикаторлары болып табылады, сонымен  қатар елдің кейбір рейтінгтік бағалауларындағы есептеу Әдістемелерінде қолданылады (бәсекеге қабілеттілік, жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділігі және т.б.)

Бұл жұмыстың мақсаты –  халықтың табыстары және олардың  тұрмыс деңгейі бөлігінде кедейлер қатарында болып қалудың ең жоғары қаупіне ұшырауы мүмкін ең әлсіз  үй шаруашылықтары топтарына екпін  жасай отырып салыстырмалы өзгеріс  талдауын (олардың жоқтығы) жүргізу.

 

Жүргізілген талдау барысында  халықтың тұрмыс деңгейін сипаттайтын  көрсеткіштердің аса ауқамды  көрсеткіштер спектрін қолданудың кешенді  тәсілі қолданылмады (макроэкономикалық, демографиялық, инфрақұрылымдық және т.б.) себебі, жұмыс фокусы ең төменгі  табысы бар үй шаруашылықтарына, яғни кедейлер мен олардың арасындағы теңсіздікке бағытталған болатын.

Қандай да бір ел халқының әл-ауқат деңгейін бағалаудың интегралдық  әдістері көп жағдайда халықаралық  ұйымдардың сарапшылары (экономисттер), сонымен қатар зерттеу орталықтары, ғылыми ұйымдар және аталған сұрақты  зерттеуге мамандандырылған басқа  да статистикалық ақпараттың пайдаланушылары  қолданады.

Осы жұмыс аясында Агенттікпен  елдегі жалпы кедейлік жағдайы зерттелді, 2001 жылдан 2010 жылға дейінгі кезеңдегі  статистикалық деректерге салыстырмалы талдау жүргізілді, қазақстандықтар  арасында кедейлік жағдайына жеке факторлардың әсер етуіне бағалау берілді.  

         Үй шаруашылықтары табыстарының теңсіздік деңгейін сипаттайтын негізгі көрсеткіштерін салыстырмалы талдау.

          2001 жылдан 2010 жылдардағы кезең бойынша СҚП бойынша халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ үлесі 16 203,3 АҚШ долларын құрап үш есеге өсті, 2010 жылы жедел деректер бойынша орташа жан басына шаққандағы соңғы тұтынуға шығыстар 744,4 мың теңгені құрады, бұл 2001 жылдағы (118,5 мың теңге) көрсеткіштен 6,3 есеге жоғары. Ұлттық экономика көрсеткіштерінің өсу көрінісінде атаулы ақшалай табыстардың өсімі байқалуда. Осылайша, атаулы  ақшалай табыстардың деңгейі (бұдан әрі - ААТ) 10 жыл ішінде орташа жан басына шаққанда айына 5,3 есеге өсті және алдын-ала деректер бойынша 40 473 теңгені құрады. 

Елдің экономикалық дамуының оң серпіні әлемдегі қаржылық жағдайдағы тұрақсыз айқындамасына қарамастан республикадағы кедейлік деңгейіне  оң әсерін берді.

2001 жылдан бергі кезеңде  ең төменгі күнкөріс деңгейінен (бұдан әрі - ЕТКД) төмен халық  үлесі жалпы республика бойынша  7,2 есеге қысқарды және 2010 жыл  қорытындысы бойынша қалалық  және ауылдық өңірде оң серпінін  сақтай отырып, 6,5%-ды құрады.

1.МДМ-ның «Ең төменгі  күнкөріс деңгейінен төмен табысы  бар адамдардың үлесін екі  есеге дейін қысқарту» 1 міндетін  Қазақстан 2004 жылы орындады, алайда  ел үшін кедейлік едәуір күрделі  мәселе болып қалуда, әсіресе  ауылдық өңірлерде. Осыған байланысты, 2008 жылы ел алдында МДМ «1+»:  ауылдық өңірде тұратын ең  төменгі күнкөріс деңгейінен  төмен табысы бар адамдардың  санын екі есеге қысқарту жаңа  міндеті қойылған болатын.

 

 

 

 

 

 

 

      Кесте басы

Көрсеткіш атауы	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
СҚП бойынша халықтың жан  басына шаққандағы ЖІӨ, АҚШ доллары	5566,7	6213,7	6920,4	7742,6	8700,1	10992,0	13172,5	15173,0	15092,5	16203,3
Халықтың атаулы ақшалай  табыстары, орта есеппен халықтың жан басына шаққанда, бір айда, теңге (бағалау)	7 670	8 958	10 533	12 817	15 787	19 152	25 226	32 984	34 282	40 4731)
Орташа айлық атаулы жалақы, теңге	17 303	20 323	23 128	28 329	34 060	40 790	52 479	60 805	67 333	77 611
Тағайындалған айлық зейнетақының орташа мөлшері (жылдың соңына)3), теңге	4 947	5 818	8 198	8 628	9 061	9 898	10 654	13 418	17 090	21 238
Тағайындалған мемлекеттік  әлеуметтік жәрдемақының орташа мөлшері (жылдың соңына), теңге	3 630	4 095	4 394	4 602	6 627	7 528	8 366	11 319	12 888	14 037
Тағайындалған мемлекеттік  әлеуметтік жәрдемақының орташа  мөлшері (жылдың соңына), теңге	-	-	714	778	835	827	922	1 162	1 130	1 194
Ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы4) (орта есеппен халықтың жан басына шаққанда), теңге	5 655	6 003	6 457	6 785	7 618	8 410	9 653	12 364	12 660	13 487
Ең төменгі күнкөріс деңгейі  шамасымен арасалмағы4) (орташа жан басына шаққанда), пайызбен:
жан басына шаққандағы ақшалай табыстары	135,6	149,2	163,1	188,9	207,2	227,7	261,3	266,8	270,8	300,1
орташа айлық атаулы жалақысы	306,0	338,5	358,2	417,5	447,1	485,0	543,7	491,8	531,9	575,5
тағайындалған айлық  зейнетақысының орташа мөлшері2)	87,5	96,9	127,0	127,2	118,9	117,7	110,4	108,5	135,0	157,5
1)  Жедел деректер 2) Тұтыну бағасының индексіне түзетумен
3) Әлуетті құрылымдарды есепке алғандағы деректер,базалық зейнетақы төлемдерін есептемегенде             4) Осы жерде және бұдан кейінгі кестелерде 2006 жылғы деректермен салыстыру мақсатында, 2006 жылғы 1 қаңтарда бастап енгізілген, күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасын есептеудің жаңа әдістемесіне қайта есептелген 2001-2005 жылдардағы деректері көрсетілген