Жыццёвая прастора насельніцтва Беларусі XIV-XVI ст

     Разнастайным  у сельскага насельніцтва быў і асартымент сталовага посуду, які служыў для ўжывання прадуктаў (міскі, талеркі, кубкі, конаўкі і г. д.). Асабліва распаўсюджанымі гэтыя віды посуду становяцца ў XVI—XVIII стст. [2, с. 79].

     Вясной  запасаў ежы бракавала, у меню дабаўлялі шчаўе, крапіву, лебяду, карэнне  заячай капусты, бацвінне, маладыя парасткі хвоі, «мязгу» - яшчэ не зацвярдзелую абалонку асіны і бярозы. Голад быў звычайнай  з'явай у жыцці прыгоннай вёскі, а ў часы неўраджаяў, войнаў, эпідэмій – таксама ў гарадах.

     Фрукты і ягады спажываліся амаль выключна мясцовыя (яблыкі, грушы, слівы, вішні, парэчкі).

     Асноўным  сродкам кансервацыі і галоўнай формай спажывання малака быў тварожны сыр, які елі пераважна ў святы. Сыр высушваўся да крамянасці, яго крышылі нажом і смакталі як цукеркі.

     Сярод мясных прадуктаў асноўнае месца займалі вырабы са свініны, значна меней спажывалася бараніны, яшчэ менш – ялавічыны. Са свойскай птушкі найбольш звыклымі былі куры, качкі, гусі; у XVI ст. з'явіліся індыкі. Асноўнай мэтай гадоўлі птушкі было атрыманне яек. У сялянскім рацыёне птушынае мяса было рэдкасцю, яго спажывалі пераважна як дыетычную ежу пры хваробах, часцей прадавалі на рынку ці выплачвалі ў якасці натуральнай даніны. Традыцыйным далікатэсам былі вэнджаныя «паўгускі», вяленыя качкі.

     Разам з соллю прывозілі селядцоў (галандскіх, нарвежскіх, шатландскіх), якія з'яўляліся адным з галоўных артыкулаў імпарту.

     Як  самастойны прадукт увозіўся таксама  лёк (селядзечны расол). Селядцы былі амаль адзінай марской рыбай, даступнай, хаця б на святы, усім пластам  грамадства. 3 салодкіх прадуктаў з  глыбокай старажытнасці быў шырока вядомы мёд.

     Сяляне  ў якасці дэсерту ўжывалі саладуху, кулагу - стравы з соладу, мукі, ягад, часам з дабаўленнем мёду.

     Самымі  старажытнымі алкагольнымі напіткамі і славян, і балтаў былі піва і мёд. Піва выраблялася толькі верхняй ферментацыі, звычайна малога мацунку (2-3 аб'ёмныя %), але спажывалася ў вялікай колькасці, замяняючы шляхце і мяшчанам прахаладжальныя напіткі (што тлумачылася недаверам да пітной вады, якая ва ўмовах нізкай гігіены часта служыла крыніцай захворванняў). Піва было нетрывалае, але яго варылі (асабліва ў фальварках) даволі часта, таму натуральным лічылася мець вялікія запасы соладу [9, c. 89].

     Адзенне сялян выраблялася з матэрыялаў, якія можна было атрымаць з сялянскай  гаспадаркі. Гэта найперш даматканае палатно, сукно і аўчына. I мужчыны, і жанчыны насілі світку (капоту) – суконную доўгую адзежыну з рукавамі і каўняром-стойкай. Світкі былі белага, сіняга, бурага колеру, жаночыя шыліся з адкладнымі каўнярамі і ўпрыгожвалі вышыўкай і каляровымі шнуркамі. У дрэннае надвор'е апраналі насоў – адзежыну накшталт плашча, пашытую з грубага палатна. Сялянская вопратка была ў асноўным з даматканых тканін.

     У сялянскім асяроддзі ўпрыгожвалася  ў большай ступені жаночае  адзенне.

     Акрамя  нашыўных усе саслоўі насілі здымныя  ўпрыгожанні: сялянкі –пацеркі-каралі, пярсцёнкі, завушніцы;

     Часам сяляне рабілі каўнер, манжэты і  верх кашулі з кужэльнага палатна, а  ніз – са зрэбнага. Мужчынскія і жаночыя кашулі шылі доўгія, на іх апраналі плечавое і паясное адзенне. Мужчынскія сялянскія кашулі выкарыстоўваліся як паўсядзённае і як святочнае адзенне. Сяляне апраналі 2 кашулі, у такім выпадку другая была карацейшая за першую.

     У сялянскага насельніцтва саянам называлася жаночая спадніца з прышыўным ліфам. Гэты тып адзення блізкі да рускага сарафана.

     Насілі  і сярмягу якое было пераважна сялянскіх адзеннем шэрага ці карычневага колеру з тоўстага сукна. Латуха спачатку была вялікай хусткай, якую насілі жанчыны ў непагадзь, але з цягам часу яна наблізілася ў кроі да світы.

     Порткі былі адзіным відам паяснога мужчынскага адзення.

     Узімку  насілі звычайна кажух, які шылі з аўчыны футрам уніз, з рукавамі і адкладным каўняром. Жаночы кажух быў карацейшы за мужчынскі і прыталены [9, с. 92-94].

     Неабходнай  часткай складанага галаўнога ўбора  была тканіца ці брамка. Сяляне выраблялі тканіцу са скруткаў ільняных куручоў, на якія накручваліся

валасы. Замужнія жанчыны на чапец і тканіну накручвалі ручніковыя галаўныя ўборы, дзяўчаты маглі насіць тканіцу самастойна [9, с. 85].

     Сялянскія футравыя галаўныя ўборы з аўчыны не фарбаваліся, мелі натуральны колер. Каўпакі шылі з чырвонага сукна, аксаміту і падшывалі футрам, часцей за ўсё ліса.

     3 цягам часу сярод мяшчан і сялян пашырыліся лямцавыя конусападобныя шапкі-магеркі.

     У дробнай шляхты папулярныя былі канфедэраткі – шапкі з 4-вугольным дном, кармазінавыя ці гранатавыя, абшытыя аўчынай, з чырвоным, зялёным, чорным верхам. У простага люду – саламяныя шлыкі [9, с. 95-96].

     Мяшчане і сяляне насілі ў асноўным чорны абутак. Святочным абуткам гараджан і сялян былі чаравікі – мяккі скураны абутак. Усе слаі насельніцтва насілі боты, чобаты з цвёрдымі падэшвамі і насамі, загнутымі ўверх.

     У сялянскім асяроддзі найбольш папулярнымі  былі лапці са скуры ці плеценыя з лыка [9, с. 96].

     Такім чынам, жыллё сярэдняга класа ахоплівала не толькі жылыя памяшканні, але і падсобныя гаспадарчыя і прамысловыя пабудовы, кожная з якіх выконвала пэўныя функцыі ў сістэме сядзібы. На вёсцы найбольш распаўсюджаным было 2-камернае жыллё (хата + сенцы). Сялянскае жыллё мэблі як рухомых прадметаў абсталявання амаль не мела.

     У XVI ст. горад прыцягваў вялікую колькасць збяднелых сялян (“чорных людзей”). Асабіста вольнае збяднелае сялянства – “лёзныя” і “гульцяі” - з’яўляліся гарадскімі жыхарамі (мяшчанамі), аднак паўнапраўным не лічыліся, бо не мелі нерухомасці “оселости”. “Лёзныя” і ”гульцяі” арандавалі жылое памяшканне ў гараджан. У крыніцах яны фігуруць як “каморнікі”. Частка “чорных людзей” працавала па найму (“найміты”, ”парабкі”, ”слугі”) ці займаліся купляй-продажам тавараў (“перакупнікі”). “Лёзных” наймалі на гандлёвыя караблі для аховы купецкіх абозаў (“молодцы”) [13, с. 232]. Маргінальныя групы гарадской беднаты (“лёзныя” і ”жабракі”) складалі да 10% насельніцтва [15, с. 43].

     Гарадская бедната мела дамы ў выглядзе прымітыўнага тыпа адназрубнай клеці з невялікімі вокнамі, пакрытай двухсхільнай страхой. Яны звычайна стаялі на зямлі і нічым не адрозніваліся ад беднай вясковай хаты. Гэты дамы былі курныя, некаторыя мелі ў жылой пабудове прыруб у выглядзе маленькай нізкай клеці пад особнай страхой, якая была халодная і мела службовае прызначэнне. У Віцебску да такіх пабудоў належала значная частка дамоў на пасадах і крам на рынку. Такая ж карціна назіралася і ў Полацку. Можна заўважыць, што сцены дамоў бедных гараджан некалькі разоў на год (да каляд і Вялікадня) маглі бяліцца вапнай, але ад густога дыму яны хутка зноў чарнелі [13, с.228].

     Жылыя пабудовы гарадской беднаты падзяляліся  на белыя і чорныя. У белай знаходзілася печ з адкрытым вусцем, якое нярэдка  выходзіла ў стайню ці куратнік. Насупраць вусця размяшчалася гліняная лава  [13, с. 232].

     Такім чынам,  найбольш кансерватыўным быў  побыт бяднейшай часткі гарадскога насельніцтва, які мала чым адрозніваўся ад вясковага.

     У XIV-XVI стст. элітарнае насельніцтва пражывала ў замках. Мэбля палацаў, замкаў, багатых сядзіб спалучала мясцовыя традыцыі і заходне-еўрапейскія канструкцыйныя і мастацкія дасягненні, вызначалася масіўнасцю, трываласцю, прастатой прысадзістых форм.

     Жыллё сярэдняга класа ахоплівала не толькі жылыя памяшканні, але і падсобныя  гаспадарчыя і прамысловыя пабудовы, кожная з якіх выконвала пэўныя функцыі  ў сістэме сядзібы, утвараючы  адзіны жыллёва-бытавы комплекс.

     Асабіста  вольнае збяднелае сялянства  – “лёзныя” і “гульцяі” арандавалі жылое памяшканне ў гараджан. Адзенне насельніцтва было разнастайным і адметным для саслоўяў беларускага насельніцтва. Да XVI ст. меню шляхты, мяшчанства і сялянства не паспелі істотна разысціся. Заможныя пласты грамадства ў асноўным спажывалі тыя самыя прадукты харчавання, што і нізы, толькі лепшай якасці і больш. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ЗАКЛЮЧЭННЕ

     Такім чынам, свецкае саслоўе ў XIV-XVI стст. было нешматлікім, але ў яго руках знаходзілася самае вялікае багацце тако часу – зямля, як і ў духаўнікоў. Найвышэйшы княжацкі тытул у дзяржаве займаў вялікі князь, які меў шырокае кола паўнамоцтваў. Заможнейшымі былі паны радныя.  Галоўным паказальнікам прыналежнасці да шляхецкага стану была служба з зямлі. Асноўную масу шляхты ўтваралі сярэднія і дробныя землеўладальнікі—баяры, баяры-шляхта, зямяне.

     Духавенства ў ВКЛ ΧІV-ΧVІ стст. складалася з прафесійных служак культу праваслаўя, рымска-каталіцкай, грэка-каталіцкай (уніяцкай), пратэстанцкіх, іудзейскай і мусульманскай канфесій. Заканадаўства дазваляла духоўным асобам у свецкіх судах абараняць свае ўласныя і абшчынныя інтарэсы. Жыццёвы ўзровень многіх святароў амаль не адрозніваўся ад становішча паспалітага люду, і яны нярэдка былі вымушаны займацца таксама сельскагаспадарчай  працай.

     Клас-саслоўе феадальна залежнага сялянства сфарміраваўся да сярэдзіны XVI ст. як група насельніцтва, што належала да людзей "простага стану", займалася сельскагаспадарчай дзейнасцю, працуючы на чужой зямлі. Развіццё фальваркава-паншчыннай сістэмы гаспадарання, іншыя пераўтварэнні вялі да ліквідацыі шматлікіх адметнасцей розных груп сялянства, паступова ствараючы адзіны кангламерат феадальна-залежных сельскагаспадарчых працаўнікоў.

     Уся сістэма горадабудаўніцтва  ў ΧІV-ΧV падзяляецца на два выразныя перыяды. Першы з іх звязаны з пяпярэднім часам існавання горада і наяўнасцю галоўных структурных складаючых: дзядзінца, вакольнага горада і неўмацаванага пасада, злучаных паміж сабой. У некаторых старажытных гарадах вакольны горад адсутнічаў, але дзядзінец уяўляў значную па плошчы частку горада. У першым перыядзе развіцця ( ΧІV-ΧVстст. - першая палова ΧVІ стст.) гэтыя старажытныя часткі гарадоў у заходнім і цэнтральным рэгіёнах захоўвалі сваю плошчу, а на ўсходзе і поўначы – скарачаліся. Змены адбываліся толькі ў адносінах узвядзення новых, адпаведных перыяду абарончых збудаванняў.

     Можна сцвярджаць, што ў рамках планіровачнай эвалюцыі мястэчак адбываўся пераход ад вёскі да горада ў агульнапрынятым разуменні гэтага слова, з плошчамі і разгалінаванай сеткай вуліц. Для беларускіх мястэчак у адрозненне ад большасці гарадоў не ў такой меры быў характэрны знешні пояс абарончых (так званых «мескіх») умацаванняў, які разглядаецца даследчыкамі як важны элемент спецыфікі гарадской планіроўкі .

     Існавалі два шляхі закладання мястэчак – на новых месцах (“на сырым корню”) і на аснове ўжо існуючых вёсак. Забудова мястэчак, як і планіроўка, залежала ад сацыяльна-эканамічных умоў узнікнення паселішчаў і геаграфічных асаблівасцяў іх размяшчэння. Вылучаюцца тры асноўныя тыпы гістарычнай планіроўкі мястэчак Беларускага Панямоння: аднавосевая, дзвюхвосевая і радыяльная. Галоўным звяном забудовы мястэчак з'яўлялася рынкавая плошча («рынак»).  На рынку назіралася шчыльнае размяшчэнне двароў.

     Планіроўка  сельскіх паселішчаў залежала ад умоў геаграфічнага асяроддзя, узроўня  развіцця і характара вытворчых  сіл, эканамічнай структуры грамадства, а таксама ад шчыльнасці рассялення насельніцтва. Сярод сельскіх паселішчаў можна адзначыць, з аднаго боку, такія, якія ўзнікалі стыхійна і ў працэсе  гістарычнага развіцця паступова змянялі  свае формы, з другога боку, такія, што засноўваліся і забудоўваліся  па вызначаным плане. На тэрыторыі Беларусі ў ХІV-ХVІ стст. існавалі паселішчы  з кучавой, радавай, вулічнай забудовамі. У працэсе рассялення з XIV па XVI стст. значна ўзрасла доля водападзельнага тыпу паселішчаў, што было звязана з актыўным засваеннем водападзелаў.  3 часоў правядзення аграрнай  рэформы 1557 г. пачалося масавае ўпарадкаванне планіроўкі сельскіх паселішчаў, якое рэгулявалася ўладамі, у выніку чаго вулічная забудова стала пануючай. 

     Па  свайму прызначэнню пабудовы можна падзяліць на жылыя, грамадскага і гаспадарчага прызначэння.