Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

ign:justify">Елдегі шағын кәсіпкерлік  бірінші кезеңнің аяғында ғана кең  өріс ала бастады. Соған қарамастан ол жылдам дамыды, оны қысқа уақыт  ішінде ШКС қызметімен қол жетілген нәтижелер дәлелдейді. Экономиканың осы сферасының өмір сүруі, өз ісін бастаушы адамдардың кешенді қолдауымен, кедейлікті және жұмыссыздықты жою  бойынша белсенді әрекеттерімен, ауыл, шағын және орташа қалаларды дамыту мүмкіндіктерімен, меншік иелерінің  орташа тобын – мемлекеттің маңызды  тірегін қалыптастырумен қамтамасыз етілген. Оның дамуының бірінші кезеңінде  шағын кәсіпкерлікпен қол жеткен нәтижелер экономиканың бұл сферасының Қазақстанның болашағына әлі шешуші әсер етпейтінін, оның ұлттық экономиканы  көтеруге қосқан үлесі экономикасы  дамыған елдермен салыстырғанда  өте төмен екендігін көрсетеді.

Шағын кәсіпкерліктің дамуының екінші кезеңінде шағын  кәсіпкерліктің нормативті-құқықтық базасының  жетілдірілуі жалғастырылуда. 2002 жылдың бірінші жартысында Республиканың  әлеуметтік-экономикалық дамуының нәтижелері қарастырылған, Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Н.Ә. Назарбаев «... біз көп жыл бойы шағын және орташа бизнесті, шикізаттық емес салаларды дамыту, импортты алмастыру, қосымша құнды көтеру, жаңа шектерді енгізу қажеттілігі туралы айтудамыз, бірақ бұл сферадағы жетістіктер әлі де көп емес» деп айтып өтті.

Міне, сондықтан, «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007–2009 жыл-дарға арналған бағдарламасы»  кезектегі құжатындағы шағын  кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың  негізгі бағыттары болашақта  мемлекетпен жүргізілетін әлеуметтік-экономикалық саясатпен тығыз байланысты [18].

Өткізу  нарықтары үшін ШКС арасында болып  жатқан күрес біздің кәсіпкерлерді  бәсекеге қабілетті тауарды өндіруге мәжбүр етеді. Осыған байланысты, шағын  кәсіпкерліктің екінші кезеңінде инновациялық процестермен, жаңа өнімдерді өндіруді қамтамасыз ететін, жаңа технологиялар, ұйымдастыру мен басқарудың жаңа әдістері және басқалар тығыз байланыстырылады. Инновациялық дамудың 2001–2015 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасына, инновациялық жобаларды енгізуге бюджеттен  қаражаттарды бөлуге, 03.07.2002 жылы «Инновациялық  қызмет туралы» заңды бекітуге қарамастан, Республикадағы инновациялық шағын  кәсіпкерлік дамудың бастапқы кезеңінде  тұр. Біздің ойымызша, Республикадағы шағын кәсіпкерліктің дамуының бұл  кезеңіне негізінен имитациялық  кәсіпкерлік тән, яғни жаңашылдардың  жаңалықтарын белсенді түрде пайдалану. Берілген қорытынды ШКС белгілі  жолды өту қажеттілігімен қамтылған.

Республикада  ШКС үшін жаңа бизнес – үлгілерді  енгізу тенденциясы байқалды. Оларға франчайзингті жатқызуға болады. Қазіргі уақытта франчайзинг  әлемдік кәсіпкерліктің әйгілі түрлерінің бірі болып табылады және Германияны, Францияны, Австрияны, АҚШ және тағы басқаларды қоса алғанда, әлемнің 80 елдерінде  кеңінен қолданылады. Қазақстанда  халықаралық франчайзингті ұтымды қолданудың жеке мысалдары бар. Бұл  – Coca cola,  
Pepsi, Xorox, Kodak, Zepter, Hamle және басқалар. Берілген бизнес – үлгісі  
ТМД жеке елдерімен салыстырғанда бұған дейін Қазақстанда кеңінен қолданылмағандығын атап кету қажет. Елде франчайзингтік қатынастарды, соның ішінде ШКС арасында, кең тарату үшін «Кешенді кәсіпкерлік лицензиялар (франчайзинг) туралы» заң қабылданған, ол келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік береді: елдегі өндірісті дамыту, халықтың жұмысбастылық деңгейін көтеру, жоғары білікті мамандарды қалыптастыру, ішкі нарықты сапалы тауарлармен толтыру. Сонымен, елде ШКС жаңа формаларын дамыту үшін нормативті-құқықтық базаны жетілдіру жалғасуда [19].

2003 жылдың  қазан айында өткен кәсіпкерлердің  соңғы Форумында еліміздің Президенті  қазіргі кезде отандық бизнес  өзінің дамуына ықпал етіп  қоймай, сонымен бірге жалпы елдің  экономикасын тұрақтандыратындығын  атап өтті. Бұл жағдайда кәсіпкерлер  экономикалық өсудің жоғарғы  қарқынын ұстап тұруға, экономиканың  диверсификациялануы мен кедейлікті  жеңуге көмек көрсетуі қажет.  Ал бұл үкімет пен кәсіпкерлер  арасында толық өзара түсінушілік  болған жағдайда мүмкін. Осы Форумда  Президент мемлекеттік органдардың ғана емес, сонымен бірге кәсіпкерлердің де алдында тұрған проблемалар шеңберін баяндады. Мемлекеттік органдар:

• кәсіпкерлікке, жеке меншікке өзінің қатынасын түбегейлі өзгертуі;
• кәсіпкерден оған тән емес шығындарды алып тастауы;
• бақылаушы органдардың санын қысқарту, бақылау қызметтерінің бір бөлігін мемлекеттен алып әр түрлі азаматтық-құқықтық институттарға жүктеуі;
• лицензиялау – тіркеуге алу рәсімдерінің санын қысқартуы;
• банк несиелерінің пайыздарын азайтуы;
• шет елдегі отандық бизнесті қорғауы;
• жаңа техника мен технологияны енгізу процедурасын жеңілдетуі;
• жұмыс берушілер есебінен жұмыскерлерді оқытумен байланысты, заңнамасын қайта қарастыруы;
• кәсіпкерлерді және білікті жұмысшыларды дайындауды ұйым-дастыруы;
• Үкімет, парламент және соттар алдында олардың мүдделерін қорғайтын қоғамдық ұйымдардан бастап, стандарттау мен серти-фикациялау мәселелерін шешетін, салалық бағдарламаларды және әкімшілікпен өзара әрекет етудің өңірлік құрылымдарын дайындайтын салалық бірлестіктермен аяқтап, кәсіпкерлерге қызмет көрсететін жүйені құруы қажет. 

Берілген  салаларды жүзеге асыру кәсіпкерлердің елдің экономикалық өсуі мен индустрилизациялау мәселелеріне белсенді қатысқан жағдайында мүмкін болады.

Шағын және орта бизнесті әрі  қарай дамыту мақсатында ҚР шағын  кәсіпкерлікті дамытудың және қолдаудың 2007–2009 жылдарға арналған бесінші мемлекеттік  бағдарламасы қабылданды, оның негізгі  мақсаты қосымша құны жоғары жаңа технологиялық өндірістерді құруға бағытталған шағын кәсіпкерлікті  дамыту арқылы орташа топты қалыптастыру болып табылады. Бұл мақсатқа шағын  кәсіпкерлікке салық әкімшілігін  жүргізу жүйесін же-тілдіру; шағын  кәсіпкерліктің несие ресурстарын  қол жетімділігін жеңілдету; қолдаудың  бірыңғай білім беру және тиімді ақпараттық-әдістемелік  жүйесін құру; кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру және басқалар тәрізді  мемлекеттік қолдау түрлерін көрсету  арқылы жету жоспарланған [20].

Берілген  бағдарлама шараларын іске асыру 2007 жылы шағын және орта бизнес субъектілерінің  санын 550 мыңға дейін, шағын кәсіпкерлікте  жұмыс істейтіндердің санын 1,6 млн  адамға дейін ұлғайтуға мүмкіндік  береді, ал ЖІӨ шағын кәсіпкерліктің үлесі 27%-ға тең болады.

Сөйтіп, қабылданып жатқан шаралар кешені екінші кезеңнің аяқталуымен шағын кәсіпкерлікке  бәсекеге қабілетті өнімді өндіруді қамтамасыз етуге, жергілікті кәсіпкерлер  арасында шынайы бәсекелестік ортаны құруға, оның арасында шағын және орта бизнес елдің экспорттық потенциалына қатысуына, экономиканың негізгі салаларындағы  үлесін арттыруға, оның дамуының иммитациялық бағыттылығын қамтамасыз етуге және меншік иелерінің жаңа табын құруға мүмкіндік береді. Екінші кезеңнің аяқталуы мен үшінші кезеңнің басталу шекарасын елдің экономикасына шағын кәсіпкерліктің қызметінен қосылатын үлесін осы сферадағы экономикасы дамыған елдердегі жетістіктерге тең болған, уақытпен шартты түрде белгілеуге болады. Едәуір нақты күндер үшін шағын және орта бизнестің негізгі көрсеткіштерінің болжамы қажет.

Шағын кәсіпкерліктің дамуының үшінші кезеңінде нормативті-құқықтық актілерін әрі қарай жетілдіру  мен оларды орындауды бақылауды  күшейту, инфрақұрылымды және оны пайдалану  тиімділігін көтеру, қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау, өңірлік  деңгейде мамандарды дайындау мен үйрету процесі жалғасады. Ал үшінші кезеңнен күтілген нәтижелер – бәсекеге қабілетті  өнім мен қызметтерге деген халықтың сұранымын толық қанағаттандыру, жаңа жұмыс орындарын ұсыну, шынайы бәсекелестік ортаны отандық кәсіпкерлер  арасында ғана емес, сонымен бірге  қиыр және таяу шет ел кәсіпкерлерімен  құру, меншік иелерінің көпшілік тобын  әрі қарай қалыптастыру, елдің  экспорттық потенциалын көтеру, шағын  кәсіпорындар ірі және орта кәсіпорындарды құру үшін негіз болады және де шағын  және орта бизнес субъектілерінің иммитавциялық  қызметімен бірге инновациялық қызмет қолдау алады [21].

Қабылданған нормативті-құқықтық актілердің кешені және оларды белсенді жүзеге асыру ҚР-ның шағын кәсіпкерлігінің  белгілі нәтижелерге қол жеткізуіне мүмкіндік береді.

3. Шағын және орта бизнесті несиелендірудің шет мемлекеттердегі және Қазақстандағы  шетелдік несие желісі есебінен  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару мәліметтерін талдау

Шағын бизнес тиімді әрі ырғақты даму үшін мемлекет тұрғысынан қаржылық-несиелік және инвестициялық  қолдаудың қолайлы саясаты алдыңғы  орынға шығады.

Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті  дамытудың және қолдаудың 2004–2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Респуб-ликасының 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған Даму стратегиясын және Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау туралы Қазақстан  Республикасында Шағын кәсіпкерлікті  дамытудың және қолдаудың 2004–2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі кезеңге арналған Даму стратегиясын және Шағын кәсіпкерлік  Заңын  
және Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының  
2003–2005 жылдарға арналған стратегиясын Қазақстан Республикасы Пре-зидентінің 2003 жылғы 31 қазандағы Қазақстан кәсіпкерлерінің 11 форумында берген тапсырмаларын іске асыру мақсатында әзірленеді [22].

Кәсіпкерлік табиғи жолмен қалыптасқан, ал оны мемлекеттік  қолдаудың нысандары мен әдістері әлеуметтік-экономикалық ұзақ реформаларды жүргізу барысында жетілдірілген  экономикасы дамыған елдерге  қарағанда, республикадағы кәсіпкерліктің даму тарихы небары он жылдан астам  мерзімді құрайды. Осы кезеңде кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың төрт мемлекеттік бағдарламасы қабылданды және іске асырылды. Қазақстанда осы сектордың қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсері жалпы ішкі өнімнің жартысынан астамы оның үлесіне тиетін Батыс Еуропаның, Американың және Оңтүстік Шығыс Азияның өнеркәсібі дамыған ел-деріндегідей аса елеулі болмағанмен, Шағын кәсіпкерлік біздің елімізде іскерлік өмірдің бұқаралық, серпінді дамушы бөлігі болып отыр.

Мемлекет  басшысы шағын кәсіпкерлікті  одан әрі дамыту мақсатында жеке секторды қосылған құны жоғары өндірістерді құруға ынталандыратын шағын бизнесті қолдаудың  таяу перспективаға арналған, оның ішінде кәсіпкерлік ахуалды, бәсекелі ортаны қалыптастыруға, жоғары қосылған құны бар жеке секторды ынталандыратын қоғамдық институттар жүйесін қалыптастыру жөніндегі негізгі бағыттарды айқындады.

Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікке  «Шағын кәсіпкерлікті дамыту» қорынан  басқа оннан аса халықаралық  ұйым қаржылық көмек көрсетеді. Халықаралық  ұйымдар әр түрлі жобаларды қаржыландырумен  қатар кәсіпкерлерге техникалық, консультациялық көмектер көрсетеді. Бұл  халықаралық ұйымдар ішінен мынадай ұйымдарды ерекше атаған дұрыс: Еуропалық Даму және Қайта  Құру банкi, Азия Даму банкі, Кәсіпкерлікті  қолдаудың Ортаазиялық-Американдық  қоры. Еуропалық Даму және қайта  құру банкi Қазақстанда екі қор  құрды:

• Жарғылық қоры 122 миллион доллар болатын «Амекс-Юнит» қоры;

•     «Постприватизационный фонд» акционерлік қоғамы, бұл қордың жарғылық қоры 45 миллион доллар, банк қоғамының 90%-на ие болып отыр.

Кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-Американдық  қоры 50 миллион доллар көлемінде  әр түрлі жобаларды қаржыландырады.

Кәсіпкерлікті қолдау мақсатында республикамызға 100 миллион доллар несие беріп отыр [23].

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003–2006 жылдарға арналған бағдарламасы шағын бизнесті мемлекеттік қолдаудың нысандары  мен әдістерін жетілдіру жөнінде  одан әрі белсенді жұмыс жүргізуді  көздейді. Шағын кәсіпкерлік саласын  дамытуды бизнестің тиімділігіне кедергілерді жою үшін атқарушы органдар қабылдайтын  шешімдердің әсерін бағалау және осы процеске кәсіпкерлер мен  олардың қоғамдық ұйымдарын тарту  жолымен қамтамасыз ету болжанып отыр.

Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті  дамытудың және қолдаудың 2004–2006 жылдарға арналған бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 29 желтоқсанындағы  №1268 Жарлығымен бекітілген. Бұл бағдарламаның  негізгі әзірлеушісі – Қазақстан  Республикасының Индустрия және сауда министірлігі. Сонымен қатар  осы бағдарламаның мақсаты мен  міндеттерін атап өтетін болсақ:

Мақсаты – неғұрлым көп қосылған құны бар  жоғары жаңа технологиялық өндірістерді құруға бағдарланған шағын кәсіпкерлікті  дамыту есебінен орташа топты қалыптастыруға бағытталған институтционалдық  жағдайларды жетілдіру болып  табылады.

Алған мақсатқа жету үшін мынадай  міндеттерді шешу қажет:

1. Шағын кәсіпкерлікке салық әкімшілігін жүргізу жүйесін жетілдіру;
2. Шағын кәсіпкерліктің кредит ресурстарына қол жетімділігін жеңілдету; шағын кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік және мемлекеттік емес институттарының тиімділігін арттыру;
3. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуді оңтайландыру;
4. Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың біріңғай білім беру және кәсіпкерлікті тиімді ақпараттық - әдістемелік қолдау жүйесін құру;
5. Кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті-құқықтық базаны жетілдіру.

Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау бағыттарының бірі – мемлекеттің  қаржы-несиелік және инвестициялық климат жасау және  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару жүйесін жетілдіру басты  мәселелер болып саналады. Шағын  кәсіпкерлікті қаржы-несиелік және инвестициялық тұрғыдан қолдау мынадай  жолдармен жүзеге асырылады:

• Екінші деңгейдегі банктердің шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторына жергілікті және республикалық бюджеттің, сондай-ақ мемлекет кепілдік берген, мемлекеттік емес сыртқы қарыздардың есебінен, заңдарда белгіленген тәртіппен несие беруі;
• Шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие беруді, сондай-ақ несие алған кәсіпкерлердің міндеттемелерін орындауын қамтамасыз ету үшін, аймақтарда қалыптасатын кепілдік қорлар есебінен екінші деңгейдегі банктерді ынталандыру тетігін әзірлеу;
• Тиісті жылдарға арналған  республикалық бюджетте аталған мақсатқа қаражат көзделген жағдайда жобаларды екінші деңгейдегі банктермен қоса, бюджеттен қаржыландыру;
• Қоғамдардың өзара несие беру және өзара сақтандыру қызметін ұйымдастыру тетіктерін әзірлеу.