Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

  «Дәрменсіздік» ұғымы  шаруашылық тұрмысында өзінде  жүріп жатқан үдерістер мәніне  байланысты тек дәрменсіздікке  жақындаған, бірақ әлі «дәрменсіз»  болып саналмайтын ШОБ кәсіпорындарына  қатысты жиі қолданылатынын атап  өткен жөн. Нақты айтқанда, шаруашылық  тұрмыста да терминдерді осылай  қолдану әдепсіздік болар еді,  одан да тек төлем қабілетсіздігі  туралы айтқан дұрыс. Басқа  сөзбен келтірсек, егер кәсіпорынның  банкроттығы (дәрменсіздігі) «бизнестің  өлуі» болса, онда төлем қабілетсіздігі  – тек оның «ауыруы». Экономикалық  қатынастардың қандай да бір  субъектісінің төлем қабілетсіздігі  «дәрменсіздік» категориясынан  ерекшеленетіндігі сөзсіз және  қажетті, бірақ жеткіліксіз түрдегі  шарты болып саналады.

Экономикасы жаңа-жаңа дамып  отырған елдер үшiн орта және шағын  бизнестi жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн  дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр  сара жолы болып отыр. Шағын және орта бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты  секторы. Оның аясында жалпы iшкi өнiмнiң  үлес салмағы артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды тұрғындар жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды, дамыған экономикасы бар және өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған  елдер экономикасы үшiн тым  жағымды көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр  маңызды элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың  кең етек алуы экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса, шағын бизнес аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс орындарын ұсына отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол бәсекелестiкке сай келе алатын динамикалық диверсификациялық бағытта халықтың жұмыспен қамтамасыз етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын көтеретiн шын мәнiндегi қуатты экономикаға жол ашады.

2006 жылы шағын кәсіпкерлік  субъектілері тауарлар сату мен  қызметтер көрсетуден 625,5 млрд. теңгеге  жуық сомада кіріс алды. Елдің  жалпы ішкі өнімінің құрылымындағы  шағын кәсіпкерліктің үлесі осы  жылдың алдын ала жасалған  қорытындылары бойынша 2005 жылмен  салыстырғанда 2,9%-ке өсуге және 19,5%-ті құрауға тиіс. Шағын кәсіпкерлікті  реттеудің нормативтік- құқықтық  негізі құрылды. 2004–2006 жылдардың  ішінде Қазақстан Республикасының  Салық кодексіне шағын бизнес  субъектілері үшін салық ауыртпалығын  одан әрі төмендетуге байланысты  өзгерістер мен толықтырулар  енгізілді. Банк секторының тұрақты  дамуы қаржылай қызметтер көрсету  нарығын дамытуға және шағын  кәсіпкерлік кәсіпорындары активтерінің  ұлғаюын ынталандыратын қаржы-кредиттік  қамтамасыз етудің көп деңгейлі  жүйесін әзірлеуге мүмкіндік  береді [10]. 

шағын және орта  бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті және олар терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта бизнестің дамуына кері әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады:

Екінші жағынан, реформа  кезеңінде қалыптасатын дәрменсіздік қатынастарының өзі де ел экономикасының жүйесіне, онда жүріп жатқан қайта  құруларға елеулі әсерін тигізеді. Қазақстан экономикасындағы жүйелік  жаңғыртулар мен дәрменсіздік қатынастары  дамуының тап осылай өзара қатар  өрілуі мен өзара себептелуі осымен байланысты қарама-қайшылықтарды толық, әрі жете зерттеуді талап етеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша  республикадағы төлем қабілетсіздігіне ие кәсіпорындар саны 3519 болды.

2006 жылдың басынан бастап  банкроттық процедурасына тартылған  дәрменсіз ұйымдар құрылымы 1- суретте  ұсынылған. 

1 - сурет -  2007 жылдың 1 қаңтарындағы  жағдай бойынша дәрменсіз ұйымдар  құрылымы

Ескерту - ҚР Қаржы министрлігінің Дәрменсіз борышкерлармен жұмыс  жүргізу комитетінің мониторинг туралы есебінің мәліметтері бойынша  құрылды

Төлемге қабілетсіз ұйымдардың салықтық берешегінің жалпы көлемі 45144,3 млн. теңгені, оның ішінде негізгі  қарыз 24434,7 млн. теңгені құрады.

Төлем қабілетсіздігіне ие құрылымдардың жалпы санының 82,4%-ы  немесе 2899-ы әрекетсіз және орнында  жоқ борышкерлер болып саналады.

Төлем қабілетсіздігіне ие ұйымдардың жалпы көлемінде сан  бойынша Алматы қаласы – 1121 ұйым (31,8%) және Шығыс Қазақстан облысы – 401 ұйым (11,4%) алда келеді.  

Төлем қабілетсіздігіне ие ұйымдардың ең төменгі шегінің аймақтық базасы Ақтөбе – 61 (1,7%) және Атырау – 73 (2,1%) облыстарында көрініс тапты.

2007 жылдың 1 қаңтарындағы  жағдай бойынша банкроттық процедурасы  502 ұйымда жалғасуда, оның ішінде:

• жою стадиясындағылары – 480;
• сауықтыру (реабилитация) процедурасындағылары – 22.

Банкроттық процедурасы  арқылы сауықтыру үдерісіне тартылған  ұйымдардың басым көпшілігі мына аймақтарда:

• Қарағанды облысы – 17,5%;
• Шығыс Қазақстан облысы – 10,2%;
• Алматы қаласы – 10,2%.

Ал ең аз мөлшері Қызылорда (2,7%) мен Атырау (3,2%) облыстарында орын алды.

Жалпы 2006 жылы банкроттық процедурасы (конкурстық өндіріс + сауықтыру) арқылы дәрменсіз ұйымдарды қаржы-экономикалық тұрғыдан сауықтырудың нәтижесінде  бюджетке барлығы 2278,1 млн. теңге келіп  түсті. Тізбеге (реестрге) енгізілген талаптар бойынша 1163,3 млн. теңге өтелсе, әкімшілік  шығындар құрамында ағымдық төлемдер 1114,8 млн. теңге көлемінде іске асырылды. Есепті кезеңде өткізілген банкроттық процедурасы барысында салықтық берешек 40614,9 млн. теңгеге, оның ішінде бюджеттік 003 «Банкроттық пен қайта  ұйымдастыру процедураларын өткізу»  бағдарламасы шеңберінде 14379,7 млн. теңгеге  қысқарды.

2007 жылдың 1 қаңтарындағы  жағдай бойынша оңалту рәсімінен  22 кәсіпорын өткен. 

2 кесте – 2007 жылдың 1 қаңтарына  оңалтудан өту үстіндегі ұйымдар  туралы мәліметтер

Қазіргі кезде оңалту рәсімін  өткізуге бірқатар жағымсыз факторлар, атап айтқанда, шығындарды жаппайтын  қолданыстағы тарифтер, сауықтырылушы  ұйымдардың тендерлерге қатысуына  мүмкіндік бермейтін мемлекеттік  сатып алулар туралы қолданыстағы заңнамалар, мердігерлердің өз міндеттемелерін  орындамауы, тұтынушылардың төлем қабілетсіздігі, жүргізілетін жұмыстардың маусымдылығы және т.б. әсерін тигізеді. Аталған мәселелерді  салық заңнамасында шешу үшін мыналар  қажетті болып келеді:

• жаңа өндірістік-инновациялық кәсіпорындарға салық салудың жеңілдетілген режимін енгізу;
• өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық салу процедурасын қайта қарау;
• ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама қаржылық талдау көрсету;
• салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.

Келтірілген мәліметтерден  көріп отырғанымыздай Қазақстан  нарығында шағын кәсіпорындардың  тиімді қызмет етуіне кедергі болып  отырған мәселелердің бірі – салық  саясатының жетілмегендігі. Қазақстандағы  шағын және орта бизнесті дамыту факторларын  атайтын болсақ онда мына төмендегі  жағдайды көруге болады.Экономикалық қатынастар аясында кәсіпорын басшысы  акционерден гөрі көбірек ақпаратқа  ие болады, яғни ақпарат олардың  арасында басқа қатысушы ие бола алмайтындай  етіп бөлінген.

3 кесте - 2008 жылдың 1 қаңтарындағы  жағдай бойынша әр түрлі меншікке  ие кәсіпорындар мен ұйымдардың  міндеттемелері бойынша берешектерінің  бөлінуі, млн.тг

        Ақпараттық артықшылыққа ие болғандықтан, басшылар келісім-шарттық міндеттемелерінен жалтарып кету мүмкіндігін иеленеді, сөйтіп мінез-құлық принципсіздігін (оппортунизмді) көрсетеді.

Оппортунистік мінез-құлық  категориясын сипаттайтын келесідей  құрылымдық элементтерді бөліп қарайды: контрагенттер мүдделерінің сәйкес келмеуі; ақпараттың асимметриясы; агенттің зиян шегуі, яғни оппортунистік мінез-құлық  нәтижесінде тараптардың бірі өз пайдасын бір жақты бағытта арттырады  да, екінші жақтың пайдасын кемітеді.

Шағын бизнест реттеу  жұмысына кедергі болатын мәселелердің екінші түрі – жалпы  экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни : АҚШ  доллары бағамының тез қалқымалылығы, макроэкономикалық негативті өзгерістерге байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер.

Үшінші орында кәсіпкерлер  несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған  бұл мәселе субъектілердің өзінің инвестициялық  және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының  жоқтығы болып табылады. Республика бойынша   шағын және орта  бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді анкеталық сұраудың мәліметтері  бойынша, шағын бизнестің алдында  тұрған ең негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолы [11].

Төртінші мәселе – шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі. Өнімді  өткізу кезінде қиыншылықтардың  пайда болуының бірде-бір себебі – бәсекелестік ортаның жоғарлылығы. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер ететін басқа да факторлар шағын  кәсіпкерліктің қызметін реттейтін  қолданыстағы заңнамадағы нормалардың  жетілдірілмеген және кей жағдайда нақты нормалардың болмауы болып  табылады, бұл әкімшілік кедергілерді ұлғайтуға әкеледі.

Көп өңірлерде кәсіпкерлердің біліктілігі мен оларды оқыту  проблемасы шешілмеген күйде қалуда. Жүргізілген талдау шағын кәсіпкерлікті  қолдау жұмыстары өткен жылдардың  тәжірибесі негізінде жүйелеу жолымен  экономикалық, құқықтық және институтционалдық-құрылымдық рефор-маларды тереңдету қажеттігі  туралы қорытынды жасауға мүмкіндік  береді. Шағын бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі мемлекеттік саясатты жасап, жүргізу  үшін мынадай факторларды бөліп  көрсетуге болады. Ал бұл факторлар  өз кезегінде шағын бизнестің  дамуын тежеуге және бірінші кезектегі  міндеттерді анықтауға мүмкіншілік  береді.

1.2 Қазақстан Республикасындағы  шағын және ортбизнсті  дамыту  және   шағын және орта бизнесті  несиелеуді басқарудің механизімі