Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Қазақстан Республикасында  ендi ғана жанданып келе жатқан шағын  бизнеске несие беретiн бiрден-бiр  ұйым ол – екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер болып табылады. Коммерциялық банктер көбінесе заңды тұлғаларды және қысқа мерзімді  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді  жақтайтыны – тарихи қалыптасқан  жағдай. Қазақстандық шағын және орта бизнес субъектілерінің екiншi деңгейдегi банктерден коммерциялық несиелер алуы кәсіпорындарды дамыту үшін қаражаттарды молықтырудың іс жүзіндегі негізгі  көздерінің бірі болып табылады. Алғашқы  құрылу кезінде шағын бизнес несиесіз өз жұмысын атқара алмайды. Бірақ  кішігірім компаниялар банкпен  мәміле жасаған кезде қолайсыз жағдайға келеді. Мұндай жағдайға келудің бірден-бір  себептері – ол компанияның несие  қабілеттілігінің төмендігі, өндіріс  пен мүлкінің өтімсіздігі, маркетингтік және технологиялық потенциал дамуының артта қалуы.

Республикадағы шағын  және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруді дамытуға  кедергі болып отырған негізгі  факторлар мыналар:

• несие алу барысындағы шарттардың қатал болуы;
• несиенің мерзімі мен  пайыздық ставкаларының бизнеске қолайсыздығы;
• несиені рәсімдеу процедурасының ұзақтылығы және оны сақтандыру қажеттігі;
• коммерциялық банктердің кепілге қоятын талаптарының жоғарылығы;
• әлемдік несие нарықтарындағы дағдарыстар әсерінен несиелік ресурстарға қол жеткізу қиындықтары және коммерциялық банктердің жеке ресурстарының аз болуы;
• мемлекеттік инвестициялық-несиелік институттар ресурстарының тиімсіздігі;
• Мемлекеттің қазына қоры арқылы шағын және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруге бөліп отырған қаражатының аз болуы және шартарының қолайсыздығы.

Осы ретте Қазақстан Республикасының  банктiк сферасының макроэкономикалық  өзгерiстерге ұшырауы, соның iшiнде импорттық  либерилизациялау, бағалар реформасы, фискалдық тәртiптi үдете түсу, жекешелендiру және тағы да басқа нарықтық экономикаға  тән өзгерiстер орын алды. Осылайша банктiк сектордың  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару iсiнде  де ғаламдық өзгерiстер процесi жүрiп  отыр.

Мемлекеттiк экономикалық даму жолында оған ұшырасатын өзгерiстерге байланысты несиенiң айналыс аясы мен оның орны да бiраз өзгерiстерге ұшырады. Әсiресе Қазақстан Республикасының  бұрынғы орталықтандырылған мемлекеттiк  жоспарлы экономикадан нарықты экономикаға  өту кезінде осы несиелiк қатынастар аясында несиелiк салымдар көлемi ұлғайды. Бұл процестiң жүруi нарықтың заңдылығы. Егер, бұған стандарттық  емес мынандай мәселелер /елдiң банктiк  жүйесiнiң дамымай қалуы, тыңғылықты жасалмаған ақша-несие саясаты/ әсер етпесе. Осылайша нарықты экономика  жағдайына көшуде, көшiп бiткен кезде  де несиенiң алатын орны ерекше. Жоспарлы орталықтандырылған экономика кезiнде  елдiң несиелiк ресурстары КСРО Үкiметiмен  жалпыға бiрдей жасалған несиелiк  жоспар бойынша берiлдi. Тiптi, ол несие  қандай мақсатқа, оған яғни несиеге  кәсiпорын мұқтаж ба, жоқ па оған көңiл бөлiнбедi. Ал, шаруашылықтар  осы несиелiк жоспар бекiтiлгеннен  кейiн ағымдағы тоқсанда несиеге  қажеттiлiк бiлдiрiлсе, жергiлiктi банктер  мұндай мәселелермен айналысуға құқығы жоқ және ресурстары да жоқ болатын. Бұл өз кезегiнде несие аясының  тарылуына және де шаруашылықтың  мәселелерiн жедел де тез шешу сипатын жоғалттырды. Ал, нарықты  экономика кезiнде несиенiң берiлу мәселелерi әр банктiң өз несиелiк  саясатына сай әр банк өзi жекеше шешедi. Несие берудiң барлық жағдайлары банкпен клиенттiң арасында жасалатын  несиелiк келiсiмшартта қарастырылады. Нарықтық жағдайда несиелiк қатынастарды кеңейтуге бiраз мүмкiншiлiктер ашылды. Олардың iшiнде атап айтқанда коммерциялық және ипотекалық – несие, вексель, акциялар мен бағалы қағаздарды несие алу  үшiн кепiл етiп шығару. Несиелiк  қатынастардың кең ауқымға жайылуы арқылы несие ролiнiң оң бағытқа  бұрылуында  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудiң жаңа тиiмдi әдiсi – белгiлi бiр нақты жобаны  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару / жобалық қаржыландыру/ бұл ретте банктер ұзақ мерзiмге несие қаражатын берiп қана қоймай жобаның басынан бастап, аяқталғанына дейiн бақылау жасап, несиенiң тиiмдi пайдалануын қадағалайды.

Банктер  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару процесінде, нарық қатынастарының қалыптасуына, қоғамдық өндірістің тиімділігін көтеруге, Қазақстан Республикасы егеменді мемлекеттің  экономикасы мен қаржыларын нығайтуға, айналымда ақша массасының негізсіз өсуін шектеуге, инфлияция процестерін  болдырмауға және ұлттық валютаның  нығаюына ықпал етуге міндетті.Банктер  қарыздарды өндірістің тиімділігін, оның ғылыми-техникалық деңгейін көтеруге, өнімнің жаңа жоғары тиімді түрлерін шығаруға ынталандыруға, тұрғындарға  әртүрлі қызмет көрсетуге, тауарларды халық үшін және экспортқа өндіруге байланысты мақсаттар мен шаралар  үшін береді.

шағын және орта бизнестi  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару тек қана қаржылық құралдардың шектеулiлiгiнен ғана емес, сонымен қатар екінші деңгейдегi коммерциялық банктердiң бұл секторды толығымен  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару өкiлеттiлiгiмен және оның тәуекелдiлiгi де әсер ететiндiгiн атап өту керек.

Бiрiншiден ол құрамы бойынша  бiрыңғай емес. Өйткенi Қазақстанда  коммерциялық банктер саны 39 болса, соның iшiнде олардың жарғы капиталы кем дегенде 2 милд теңге болуы  керек. Салыстырмалы Республиканың  қаржылық орталығы Алматы қаласында iрi банктердiң 70% орналасқан, ал кiшiгiрiм  банктер әр түрлi облыс орталықтарында шоғырланған.

Екiншiден, iрi банктер мен  кiшiгiрiм банктердiң мүмкiндiктерi мен ұсынатын қызмет түрлерi адекватты  емес. Қысқа мерзiмдi  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару түрiмен  негiзiнде iрi банктердiң айналысуы  шамалы, ал орта және кiшiгiрiм банктер  үлесi де аз болып отыр.

Үшiншiден, орташа банктер  шағын бизнеске несие ұсынудың орнына, iс жүзiнде олардың қаржыларға қол жеткiзуге мүмкiндiктерi тiптен жоқ. Ол қаржылар түрiнде банкаралық несиелер, қарыздар, банкаралық қаржы нарығында  орналасқан қаражаттарды айтуға болады. Осы ретте кiшiгiрiм банктердiң  шектеулi меншiктi капиталы табысты  клиенттер тартуға, депозиттiк базасын  кеңейтуге, активтiк операцияларды  толығымен жүргiзiп, осыдан түскен пайда  арқылы капитализациялануға кедергi етуде. Банктердiң шағын және орта бизнеске берiлген қысқа мерзiмдi несиелерiнiң көлемi бұл бизнестi делдалдық және сауда-саттық қызметтерiмен айналысуына әкелiп соқтырды. Ал елдегi iрi банктердің көпшiлiгi iрi қалаларда орналасқандығынан және несиелiк ресурстар жолының бiрдей емес мөлшерде бөлiнуi ауыл шаруашылығы секторын айналып өтуге мұқтаж етедi. Мемлекетiмiз бен II-деңгейдегi коммерциялық банктердiң  шағын және орта  бизнестi  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару-қаржыландыру схемасын, суб шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару ретiнде Еуропалық Даму және Қайта Құру банкi /ЕДҚБ/ мен Азиялық Даму банкiнiң /АДБ/ ресурстарымен несие беру коммерциялық банктерге жүктелген.Банк несиелерді қайтарымдылық, жеделдік, тиімділік принциптерін қатаң сақтау, несиелерді мақсатты пайдалану мен заңда қарастырылған және екі жақпен келісілген жағдайда коммерциялық негізде береді. Қазiргi кездегi банктiк жүйе – бұл алуан түрлi және дәстүрлi емес жаңа банктiк қызметтердi клиенттерге көрсету. Соның iшiнде банктердiң дәстүрлi қызметтерiнiң бiрi – несиелiк операцияларды iске асыру. Шағын және орта бизнестің күрделі мәселелерінің бірі – несиелік ресурстарды алудың қиындығы. Себебі, несие алу үшін кепілге қоятын мүлік, бизнес-жоспар жоқ. Осы себептен банктерде шағын және орта бизнесті қаржыландыруға асықпайды. Республикамызда шағын кәсіпкерлікті тиімді қаржыландыру үшін қажетті ресурстарға деген үлкен тапшылық орын алып тұр. Мұндай қаржы бойынша шешімін таппай тұрған мәселелерге:

1. несие алудың шектеулігі;
2. коммерциялық банктердің кепілдік міндеттемені жоғары деңгейде ұстауы;
3. берілетін несиенің пайыздық ставкасының жоғары болуы және қысқа мерзімділігі;
4. шағын кәсіпкерлікке микро несие берудің заңдылық негізінің жоқтығы;
5. банктердің шағын кәсіпкерлікті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару саясатының анықсыздығы.

Несиелер берілетін  мерзіміне қарай қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Несиенің жеделділігі оны қайтару, өтеу мерзімдерімен анықталады. Осылай қысқа мерзімді несиелер бір жылдан аспайтын мерзімге, ал ұзақ мерзімді бір  жылдан асатын мерзімге беріледі.

Қысқа мерзімді несие кәсіпорынның айналым қаражаттарының қалыптасу көздерінің бірі болып  табылады. Ол кәсіпорынның ағымдағы қызметі  процесінде жетіспейтін ақша қаражаттарының қажеттілігін жабуға мүмкіндік береді. Бір жылдан астам уақытқа кәсіпорын  күрделі шығындарына несие ала  алады. Бұл жағдайда несие оның дамуына, өндірісті кеңейтуге, оны қалпына  келтіруге, жаңа техниканы ендіруге, қымбат жабдықтарды алуға және басқа  мақсатты бағдарламаларға бағытталған  кәсіпорынның қарыз қаражаттары  ресурстарының көздері ретінде  жұмсалады. Қазіргі кезде шағын  және орта бизнес субъектілері арасында қысқа мерзімді несиелер іс жүзінде жиі ретте қолданылады, бұл орайда шағын және орта бизнес субъектілерінің сауда-делдалдық қызметке, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруге, қоғамдық тамақтандыру қызметтері көрсетуге бағдарлануы ескеріледі.

Қаржыландырудың бұл түрлері қарыз алушы, сондай-ақ банк үшін де тиімді болады. Несиені  беру және өтеумен байланысты мәселелер  келісім түрінде несиелік шарт жасау  арқылы, банк ережелерімен және қарыз  алушы кәсіпорын мен банк арасындағы несиелік келісім шарттарымен реттеледі.

Банктер кез келген уақытта, кез келген қарыз алуға  ниет бiлдiрген субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын несиелiк  тәуекелдi банктiң қаншалықты тиiмдi жаба алу тәуекелiне кез болады. Жалпы  отандық  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде келесідей факторлар  өз әсерін тигізеді:

Кесте-4 – Банктердің кәсіпорындарды несиелендіру кезінде әсер ететін факторлар

Кәсіпорындағы  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару тәуекелінің көп таралған түрлеріне мыналар жатады: өтімділік  тәуекелі – жоспарланған пайданы  ала алмау қауіпі; қаржы тиімділігі тәуекелі – пайданың азаюына сәйкес шығынның өсу мүмкіндігі; маркетингтік тәуекел – өнімді өткізу байланысты тәуекел; форс-мажорлық  жағдайға байланысты тәуекел – әртүрлі жағдайлардың пайда болуы, осының нәтижесінде  кәсіпорын қызметінде несиені өтеу, өндірістік құралдарды сатып алу  сияқты белгіленген жоспарлардан ауытқуы  мүмкін. Кәсіпорынның несиені тиімді пайдалануы оның өнімді өткізуден түскен түсім негізінде берілген несие  бойынша негізгі қарыз сомасы мен пайыз мөлшерлемесін уақтылы  төлеумен сипатталады.

Несие берудің  неғұрлым сирек ұшырасатын түрі ұзақ мерзімді несиелер болып табылады. Мұндай несиелерді екiншi деңгейдегi банктердің бәрі бірдей бермейді. Оларға жаңадан  құрылған компаниялардың, қызмет тиімділігі төмен компаниялардың қол жеткізуі қиынға соғады, өйткені ұзақ мерзімді несие берген кезде қарыз алушы  борышын таза пайдадан өтеуге тиісті болады. Сондай-ақ қаржыландыруды беру жөніндегі қызметтердің қосымша  түрлері де болады: олар – құжаттамалық несие операциялары – шағын және орта бизнес субъектілері барған сайын  барынша кеңінен қолданылып отырған  банк кепілдіктері аккредитивтер, вексельдер.Табысы аз азаматтардың және кәсіпкерлікті  жаңадан бастаушылардың, оның ішінде коммерциялы және кредитті рәсімдеудің  техникалық рәсімдері оңайлатылған грант негізінде жүзеге асырылатын ауылдағы кәсіпкерлердің кәсіпкерлік  бастамаларына шағын несие беру жүйесі көрсетілген схеманың тұғыры болуы тиіс. Бұл жаңа жұмыс орындарын  құруға және қосымша жұмыспен қамтуды  қамтамасыз етуге, сондай-ақ өз бизнесін одан әрі дамытуды мақсат тұтқан жаңадан  бастаушы кәсіпкерлерде несие тарихының  пайда болуына ықпал ететін болады [28].

Сонымен қатар  кәсіпорынның несиені пайдаланудың жоғары тиімділігі коммерциялық банктің  қызметінде де көрінеді. Коммерциялық банктер  несиелік ресурстарды елімізде шаруа(фермер) қожалықтарында АШК-де орналастыру арқылы жопарланған қосымша пайда алады  
Қазақстан Республикасының «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» (1998ж.) және Қазақстан Республикасының  «Жеке кәсіпкерлік туралы» (2006) заңдарына сәйкес жеке кәсіпкерліктің бip түpi болып танылды. Шаруа (фермер) қожалықтарының жіктемесі 5 – кестеде  берілген.

Кесте 5 – Шаруа (фермер) қожалықтарының жіктемесі

*Дерек көзі - Нормативті актілер негізінде автормен құрастырылған

Қазіргі күні Қазақстанның кәсіпкерлік ауыл шаруашылығында шағын және орта бизнесті дамыту аса өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Елімізде мемлекеттің ауылшаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру негізінде шаруашылықтардың әртүрлі ұйымдық-құқықтық құрылымдары құрылды. 1-ші кестеде 2003-2009 жылдардағы санаттар бойынша ауылшаруашылық құрылымдарының саны  көрсетілген.

Кесте 6 – 2003-2009 жылдардағы санаттар бойынша ауылшаруашылық құрылымдарының саны, бірлік (жыл соңына)

*Дерек көзі – Статистика Агенттігінің мәліметтері негізінде автормен құрастырылған

Статистикалық деректер бойынша, елімізде 2009 жылды 2003 жылмен салыстырғанда  жалпы ауылшаруашылық құрылымдарының саны 25,9%-ға –өскені байқалады. Қарағанды  облысы бойынша 6899 бірлік ауылшаруашылық құрылымы болса, оның ішінде: 197 ауылшаруашылық кәсіпорыны, 6702 шаруа (фермер) қожалықтары  және 126199 жұртшылық шаруашылықтары бар.

Кесте 7 - Шаруашылық санаттары  бойынша ауыл шаруашылығының жалпы  өнімі, ағымдағы бағаларда, млрд. теңге