Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Германияда басқа елдерде  сияқты ШОБ несиелік операциялар  негізгі орынды алады. Бұл елде сыртқы сауданың дамуымен рамбурстық несие  кеңінен қолданылады. Ол шикізатты  әкелу мен жартылай және дайын  өнімдерді шығару кезінде қолданылып, коноссамент кепілі формасында жүреді. Кейде бұл несие сатып алушының тауарды еркін басқару құқын  сақтап қалуы шартында беріледі. Ол, әрине, бірінші класты қарыз алушыларға беріледі. Сондай-ақ, Германия мемлекеттік  қорларының, қалалық зайым облигациялары, темір жол акциялары мен облигацияларын кепілдікке ала отырып несие береді. Неғұрлым «тиімді» банктер қамтамасыздандырылғанмен бірге бланктік несие де береді. Өтелген және өтелмеген ШОБ несиелер екі жақты берілуі мүмкін. Қарыз  алушы не банктен ақша алады, не вексельді  акцепттеуіне болады. Соңғысында қарыз  алушы ақша алу үшін басқа банкте вексельді есепке алады. Мұндай несиенің ерекше түрі авальды несие болып  табылады. Мемлекеттік жабдықтау, салық  органдары алдында алымдарды  кейінге қалдыру туралы сұрау  кезінде заңды тұлғалар өз міндеттемелерін  орындауға кепіл беруі керек[19,138б] .

 

Кесте 9. Ішкі банктік  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудің ЖІӨ-ге қатынасы (%)

	1991			2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011
Дамыған елдер
Швейцария	188,0		182,6		184,8	189,1	183,4	181,8	183,8	178,7	185,2	179,5	173,5
Германия	118,6		124,4		134,5	140,2	127,4	134,9	140,1	145,8	148,1	148,1	146,5
Жапония	138,7		139,1		139,3	137,8	132,3	130,6	129,5	133,8	139,1	141,7	137,7
Англия	120,2		119,5		117,4	119,2	122,3	126,2	125,3	122,4	125,5	134,7	140,5
АҚШ	82,2		80,2		79,2	76,5	76,7	76,9	78,1	81,4	83,0	85,3	87,8
Жаңа индустриалды елдер
Оңтүстік Корея	57,9			58,0	58,9	60,9	56,6	61,0	69,4	79,0	85,4	91,9	100,1
Сингапур	62,5			61,5	60,2	59,5	62,5	67,3	73,6	88,7	86,1	79,2	94,2
Турция	26,3			27,1	28,0	29,0	27,6	33,7	36,5	39,3	48,3	53,0
Өтпелі экономикасы бар  елдер
А) Қытай және Шығыс Еуропа елдері
Қытай	99,2			102,0	95,2	98,4	91,1	97,2	106,2	119,5	130,4	132,7
Чехия					81,7	86,6	75,9	72,2	72,3	64,2	60,2	55,2
Польша	34,9			38,2	40,7	39,2	32,0	33,2	34,1	35,1	37,6	35,5	37,7
Б) ТМД елдері
Молдавия							23,7	23,4	26,0	32,8	28,7	25,2	27,5
Ресей					25,9	31,7	23,6	23,9	24,6	41,3	33,2	23,9	24,3
Украина				83,2	30,6	24,2	15,5	15,2	17,2	24,3	25,9	23,4	23,8
Грузия								6,8	9,2	11,6	19,8	21,9	20,5
Беларусь							15,0	16,1	17,7	37,4	20,8	19,2	17,1
Қазақстан				65,3	49,5	13,5	9,5	7,9	6,5	8,7	10,1	12,3	11,4
Қырғызстан							25,6	26,1	18,0	19,8	14,7	12,6	9,7
Армения							9,0	9,0	7,9	10,7	10,7	11,5	9,7
Азербайджан								3,0	13,0	12,9	10,6	9,6	9,1

*көзі:«Международная финансовая  статистика», МВФ, раздел монетарный  или банковский обзор.

 

Қорта айтқанда мемлекеттік ШОБ  инвестициялау  саясатты іске асыруға туындатылған басқа аса маңызды институт ретінде  Қазақстан инвестициялық қоры болып  табылады, оның негізгі мақсаты –  Қазақстандағы, сондай–ақ, шетелдегі  кәсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік және бақылаушы емес қатысу арқылы экономикадағы өңдеуші өнеркәсіптің жеке секторындағы бастамаларға қаржылық қолдау көрсету.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2  ҚР-дағы шағын және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді  басқарудіҢ басқаруын  талдау  бағыттары 

2.1 ҚР-дағы банктердің  шағын және орта бизнесті несиелендіруді  басқаруын талдау  жолдары .

Қазақстанның 2030 жылға дейін дамуының стратегиялық жоспарындағы ең маңызды мақсаттардың бірі – ауылдың ең елеулі проблемаларын  шешу және кедейлік пен жұмыссыздықпен күресу. Бұл мәселелерді шешу үшін шағын және орта бизнесті дамытудың, Қазақстанның неғұрлым көп халық  санын кәсіпкерлік қызметке жұмылдырудың маңызы үлкен.

Негізінен, «шағын» деген сөздің өзі ең алдымен  сандық сипатқа меңзеп тұр емес пе? Ал көп елдегі шағын кәсіпкерлік  туралы заңдарды қарап шыққанда олардағы сан өлшемі әр алуан екені белгілі  болады. Мәселен, Жапонияда шағын  кәсіпкерлікке 50 адамға дейін, Италия мен Францияда – 100, Ұлыбританияда  – 200, ал АҚШ-та тіпті 500-ге дейін адам жұмыс істейтін кәсіпорындар жататын  көрінеді. Сондықтан АҚШ экономикасында шағын кәсіпкерліктің үлес салмағы  үлкен деген кезде осы жәйтті ескерген жөн және экономикада жұмыс  істейтін барлық адамның, жалпы соның  неше пайызы шағын кәсіпкерліктер екенін айтады, яғни бұл өнім көлеміндегі  үлес салмағы емес.

Сонымен қатар шағын кәсіпкерлік  жайлы әңгіме болғанда сан өлшемімен  қатар сапалы сипаттамаға да көңіл  бөлу қажет сияқты. Мәселен, олардың  экономикадағы бәсекелестік орта тәуелсіз субъект болмауға лажы жоқ, оларға бәсекелестік табиғаты тән. Шағын кәсіпорындар заң  жүзінде дербес шаруашылық болып  саналады және тәуелсіз түрде өз шешімін  қабылдай алады. Сондай-ақ олар шаруашылық қызметтің қай саласында болмасын (ірі кәсіпорындардай емес) үстемдік жасамайды және сондықтан да өз тауарын  сатып алушыларға бағаны күштеп таға алмайды.

Батыс елдерде ШОБ-ті бәсекелі нарық  экономикасының субъектісі ретінде  қарап, оның сан өлшеміне аса көңіл  аудармауы оларда «шағын» кәсіпкерлікпен қатар «ұсақ» бизнес дегенді есепке алатыны бар. Мәселен, АҚШ-та ұсақ бизнеске 20-ға дейінгі адам жұмыс істейтіндердің 27-30%-ы шоғырланған. Бұл ұсақ кәсіпкерлік  бизнеспен шұғылдана бастаушылардың алғашқы қадамы іспеттес және оларға мемлекет тарапынан көмек қажет.

Қазақстанның отбасылық  коэффициенті 3,5 деп санайтын болсақ,  
4 миллионнан астам адам өз еңбекақыларын осы мекемелерден тауып отыр. Бұл еліміз халқының төрттен бірін құрайды деген сөз.

Табыстың орташа көрсеткіші 18%-ға өсті. Біздің халқымыздың осы  салалардан табатын жалақылардың жалпы  көлемі 500 миллиард теңгеге жеткен. Бұл – өте жоғары көрсеткіш, биік жетістік.

Шағын және орта бизнес қызметін белсендетудің негізгі нәтижелері  
6-кестеде көрсетілген.

 

Кесте 10 – Шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің құрылымы

 

Көрсеткіштердің аталуы	Өлш бір.	Жылдар						2007ж. 2002 жылға
		2002	2003	2004	2005	2006	2007
1.Тіркеуге алын- ған ШКС саны соның ішінде: шағын кәсіпорындар жеке кәсіпкерлер	мың бір.   мың бір. мың бір.	514,4   318,4   196,0	331,5   109,0   225,5	372,5   110,1   262,5	388,2   111,7   276,6	408,5   103,2   305,2	449,9   114,8   335,1	87,5   36,1   151,7
2.Қызмет ететін ШКС саны, соның ішінде: -шағын  кәсіпорындар	мың бір.   мың бір.	248,2     52,2	280,9     58,4	329     66,5	353,7     77,0	382,2     77,0	376,4     97,1	156,4     185,8
3.Тіркеуге алын- ған субъектілердің жалпы санындағы қызмет ететін ШКС үлесі соның ішінде: -шағын кәсіпорындар 4.Тіркелген шағын кәсіпорындардың  жалпы санындағы қызмет ететін ша- ғын кәсіпорындар- дың үлесі	%       %           %	48,3       10,1           16,4	84,7       17,6           53,6	99,2       17,9           60,5	91,1       19,9           69,0	93,7       18,8           74,5	83,7       21,6           84,6	173,3       213,9           5,2 есе
Ескертулер: 1. ҚР Шағын кәсіпкерлікті  қолдау және дамыту жөніндегі  агенттігі есепті мәліметтері. 2. ҚР шағын кәсіпорындары  қызметінің негізгі көрсеткіштері, 1-бөлім/ҚР Статистика жөніндегі  агенттігі, 2007 б. 3. ҚР әлеуметтік-экономикалық  дамуы/Айлық ақпараттық-аналитикалық  журн.

 

10-кесте мәліметтері бойынша, 2002 жылы тіркеуге алынған ШКС жалпы саны 514,4 мың бірлікке тең болды, оның шағын кәсіпорындар үлесіне 61,9 %, жеке кәсіпкерлерге, соның ішінде шаруа (фермерлік) қожалықтарына 38,1% келді. Бұл жылы 318,4 мың шағын кәсіпорындар тіркеуге алынды, олардан тек 16,4 % ғана қызмет ететіндер. Көріп отырғандай, жыл ішінде «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» және  «Жеке кәсіпкерлік туралы» негізгі заңдарды қабылдау нәтижесінде ШКС санының күрт өсуі байқалады.

 

Кесте 11 – ШКС жұмыс істейтіндер  санының динамикасы

 

Көрсеткіштер-дің аталуы	Өлш. бір.	Жылдар						2007ж. 2002ж.- ға %
		2002	2003	2004	2005	2006	2007
ШКС жұмыс  істейтіндердің саны соның ішінде: – шағын кәсіп- орындарда – жеке кәсіпкерлікте	мың адам     мың адам   мың адам	930,7       465,3     465,4	1280,9       549,8     731,1	1445,5       607,7     834,7	1564,3       623,3     941,0	1614,6       624,9     989,7	1407,6       692,2     715,4	151,2       148,8     153,7
*Ескертулер: 1 ҚР Шағын кәсіпкерлікті  қолдау жөніндегі агенттігінің  есептілік мәліметтері. 2 ҚР шағын кәсіпорындары  қызметінің негізгі көрсеткіштері, 1-бөлім/ҚР Статистика жөніндегі  агенттігі, 2007, 25 б. 3 ҚР әлеуметтік-экономикалық  дамуы/Ай сайынғы ақпараттық-аналитикалық  журнал, №1, 2007, 44б.

 

11-кесте мәліметтерінен көріп отырғандай, қарастырылған аралықта шағын кәсіпкерлік сферасындағы жұмыс істейтіндер саны 930,7 мың адамнан 1407,6 мың адамға дейін немесе 51,2% көбейді. Жеке кәсіпкерліктегі жұмыскерлер санының өсу қарқыны шағын кәсіпорындарға қарағанда жоғары. Егер базалық жылда қарастырылып отырған субъектілердің жұмыскерлер саны өзара тең болса, онда 2007 жылы жеке кәсіпкерліктегі жұмыскерлер саны 715,4 мың адамға тең, ал шағын кәсіпорындарда 692,2 мың адам, ол жеке кәсіпкерліктегі жұмыскерлер санынан 23,2 мың адамға жоғары. 2007 жылдың 1 қаңтарына базалық кезеңмен салыстырғанда шағын кәсіпкерлік аймағындағы жұмыскерлердің саны Алматы облысында – 367,5%-ға, Жамбыл облысында – 74,1%-ға, Атырау облысында – 72,9%-ға ұлғайды. Осы кезде Қарағанды облысындағы жұмыскерлер санының 17,5% төмендегендігі байқалды.

Жалпы алғанда ШКС жұмыскерлердің жалпы саны 2002-2007 жылдар аралығында 51,2% өсті, соның ішінде шағын кәсіпорындарда 48,8%, жеке кәсіпкерлер 53,7%. 8-кестеде  қарастырылған аралықта республиканың  барлық өңірлері бойынша ШКС, соның  ішінде шағын кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар және жеке кәсіпкерлер  санының өсу қарқынының өзгеру динамикасы көрсетілген.

 

ШКС өндірілген өнім мен қызметтер  көлемдерінің өсуі бір жағынан оны  интенсивті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарумен қамтамасыз етілген. Кәсіпкерлерде өз айналым қаржыларын толықтыруға, қажетті жабдықты және құралдарды сатып алуға мүмкіндігі пайда болды. ШКС қаржылы-несиелік қолдауды көрсетуші негізгі субъектілерге  екінші деңгейдегі банктер, несиелік серіктестер, республикалық және жергілікті бюджеттер, ломбардтар, әр түрлі қорлар, шетелдік инвесторлар, қайырымдылық және басқа  да ұйымдар жатады. Көрсетілген қаржы-несиелік қолдау несиелер, гранттар, бюджет қаржыларын және өтеусіз көмекті беруден  тұрады.

ҚР Ұлттық банкінің мәліметтері  бойынша, қарастырылған алты жыл  аралығында, ШКС берілген несиелердің  ағымдағы портфелі 145,4 млрд теңге құрады. Қысқа мерзімді несиелер үлесі 55,9%, орта және ұсақ мерзімді несиелер – 44,1%-ға тең. Қысқа мерзімді несиелер үлес салмағының жоғарлығы екінші деңгейдегі банктердің тез айналатын сауда-делдалдық  операцияларды  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудегі қызығушылығын  көрсетеді. Орта және ұзақ мерзімді несиелердің  төменгі үлесі өндіріс және ауыл шаруашылық секторын қаржыландыру қызығушылығының  жоқтығын көрсетеді, ол кепілдікке қойылатын  мүліктің жоқтығына, несиелерді алудағы  құжаттарды реттеу қиыншылықтарына  және банктердің басқа да талаптарына  байланысты. Жалпы алғанда ШКС  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруге өсу тенденциясы тән.

 

Кесте 12 – ШКС  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқарудің негізгі  көрсеткіштері

 

Көрсеткіштердің аталуы	Өлшем бірлігі	Жылдар
		2002	2003	2004	2005	2006	2007
1. Экономика салалары  бойынша барлық несиелер, с.і.  – ШКС	млрд теңге   млрд теңге	71,6     22,9	93,4     24,3	148,8     39,9	276,2     74,2	489,8     122,0	672,4     145,4
2.  шағын және орта  бизнесті несиелеуді басқару  мерзімдері бойынша ШКС несиелері: – қысқа мерзімді – ұзақ мерзімді	млрд теңге     млрд теңге	20,1       2,8	17,7       6,7	20,4       19,5	40,1       34,1	60,2       61,8	67,6       77,8
3. ШКС барлық несиелері:  – ұлттық валютада – шетелдік валютада	млрд теңге   млрд теңге	13,0     9,9	17,1     7,2	2,3     17,6	40,7     33,5	75,4     46,6	53,2     92,2
*Ескерту-Қазақстанның ұлттық банкі.Жылдық есептері