Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

Осы арада елдің аймақтары бойынша  кәсіпкерлікпен айналысудың жай-жапсары  қандай деген сұрақтың туындайтыны  орынды. Бұл орайда алдымен шағын  кәсіпкерліктің дамуына барынша  қолайлы жағдай туғызған Оңтүстік Қазақстан, Алматы обылыстары мен Алматы қаласын атауға болады. Бұл аймақтардағы шағын бизнес нысандарының саны тиісінше 105788, 62923,63338 бірлікті құрайды. Осыдан байқалып отырғандай, шағын кәсіпкерліктің дамуы Оңтүстік Қазақстан обылысында қарқынды, оның өсімі басқа өнімдерге қарағанда, Қазақстандағы кәсіпкерлік субъектілер жалпы санының 19 пайызына дерлік санын құрап отыр [30].

Шағын бизнес саласында жұмыспен қамтылғандардың  саны жағынан  
261,6 мың адамды немесе шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың жалпы санының 17 пайыздан астамын құрайтын Оңтүстік Қазақстан облысы бүгінгі таңда көш басында келеді. Бұдан кейінгі орында Алматы облысы мен Алматы қаласы, тиісінше ол – 166,6мың және 200,1 мың адамды құрайды. Ал ең соңғы орында бар болғаны 32 мың адамды ғана жұмыспен қамтыған Қызылорда облысы тұр.

Жағдайдың бұл саладағы осындай  ала-құлалығына тосқауыл қою, бұл істі одан әрі жандандыра түсу мақсатында өткен жылы Республика Үкіметі шағын  және орта кәсіпкерлікті дамытуды жеделдете  түсу жөнінде номері 450-ші қаулы қабылдап, онда бірқатар шараларды жүзеге асыруды  белгілеген болатын. Мұндағы негізгі  көзделіп отырған жай-желілік кластерлерге көңіл бөлуді жақсарту арқылы шағын  және орта бизнесті қолдау мен дамытуды арналы бағытқа қарай бейімдеу. Яғни басқа сөзбен айтқанда, мемлекет пен  бизнестің арасындағы қарым-қатынасты  саясаттандыру, ал бұл дегеніміз, мемлекеттің  өзіне тән емес істерге айналысуын болдырмау, шағын және орта бизнеске толығымен еркіндік беріп, осы іспен  шұғылданатын адамдарға берілетін  несие көлемін көбейте түсу.

Әрине үкімет тарапынан қабылданып жатқан шаралар өзінің түпкілікті оң нәтижелерін беретіндігі сөзсіз. Бұл орайда Индустрия  және сауда  министірлігі де қарап қалмай, «Жеке  кәсіпкерлік туралы» заң жобасын  республикамыздағы кәсіпкерлік  бірлестігімен бірге әзірлеп  те қойды. Бұл жобалар нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау кезіндегі бизнес қауымдастықтары мен мемлекеттік  органдардың өзара тығыз байланыста болуы, ұйымдастыру ісінде жүйелі шешімге  қол жеткізу жайы әр қырынан жеке қарастырылған. Әсіресе,  аудан, облыс, республика деңгейіндегі кәсіпкерлік  деңгейіндегі бірлестіктерін құру жайы кеңінен қамтылған. Өйткені, «жалғыз  жүріп жол тапқанша, көппен бірге  адас» демекші ортақтаса, бірлесе  қыймылдауда ғана ілгері басушылыққа  қол жеткізуге, бизнесті серпінді дамытуға болатындығын бүгінгі күннің шындығын айғақтап отыр.

Өздеріңізге мәлім, осыдан біраз жыл  бұрын шағын және орта бизнестің  адамын аштырмай, билік және тексеруші  органдар тарапынан оларға қысым  жасаушылық азайтылатын және жұмыс  істеп тұрған кәсіпкерлік нысандарының қарқынды дамуына, ілгері басуына, қаржылық қорының көбейтілуіне жағдай туғызудың  барлық жолдары кеңінен қарастырылған. Ал бұл бұлардағы еңбек өнімділігін  арттыруға, өндірісін жүйелі жолға  қоюға мүмкіндік береді.

Бұл ретте Қазақстан кәсіпкерлері мен жұмыс берушілерінің  «Атамекен» деп аталатын жалпыұлттық одағының атқарар рөлі айрықша болмақ. Өйткені  бұл одақ кәсіпкерлік қызметтің  нормативтік-құқықтық базасын жетілдіруге, біздің елімізде орта тапты деңгейдегі кәсіппен айналысатындар санын көбейтуге ықпал етеді, экономикалық төрешіліктің  жолын кеседі, әкімшілік кедергілерді жояды, лицензиялық рұқсаттар алудағы қызмет түрлерінің санын  қысқартады деп біледі. Себебі кәсіпкерлікпен айналысатындарға барынша ашық, оңтайлы жағдай туғызылғанда ғана біздегі өрге басатындығын қазір әркім жете түсінген.

Сонымен қатар, Үкімет тарапынан 2006–2008 жылдарға арналған кәсіпкерлікті дамытудың  бағдарламасын қабылдауы да, бұл  салаға тың серпіліс береді деп ойлаймын. Олай дейтінім, әлемдегі мейлінше дамыған, бәсекелестікке қабілетті 50 елдің қатарына ену, дүниежүзілік сауда ұйымының санатынан  көріну елімізде шағын бизнестің  қаншалықты дамып, талап пен талғамға жауап бере алатындығына байланысты. Бұл үшін кәсіпкерлікті дамытуға және жеке меншік институтын жетілдіруге  баса мән берілгені абзал. Өйткені, елбасымыз мемлекеттік саясатта бәсекелестік негіздер мен жеке капиталдың іске араласуына барынша қолайлы  жағдай туғызылуы қажеттілігін осы  себептен де баса айтып келеді. Себебі әлемдегі дамыған елдердің қай-қайсысы  да осы шағын және орта бизнесті өркендету, бұл саланың жұмысын  бірінші орынға қою арқылы өркендеген.

Демек, қазіргі экономикалық даму үрдісінде шағын және орта бизнеске барынша қолдау көрсету, жұмыстарын кеңінен көрсетіп, талдап және саралып  отырудың маңызы зор болмақ. Әсіресе, ауыл шаруашылығындағы шағын бизнесті көтеру-мұндағы ұқсатушы және өңдеуші  кәсіптерді өндірістік жолға қоюға  мүмкіндік бермек [31].

90-шы жылдардан басталған кәсіпкерлік  көтеріліс ең алдымен, кәсіпкерлікке  білімді, қажетті ақпаратқа ие  және кішкене болса да бастапқы  капиталы бар ғылыми-техникалық  интелегенцияның келуімен түсіндіріледі.  Ал 2007ж.І тоқсанының нәтижесі  бойынша  Алматы қаласында  тіркелген шағын бизнесте жұмысбастылардың  саны 162 000 жуық адамды құрды, бұл көрсеткіш 2005 жылмен салыстырғанда 2 есе (88646 адам) көп.

 

Сурет 8 – 2002–2007 жж.тіркелген шағын және орта бизнес  
субъектілерінің саны

Қазақстанда шағын және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару 1992 жылы олардың құқықтық және әлеуметтік базасын құру және бекітілуінен кейін басталды. 1997 жылғы 8 сәуірдегі  №100 «Коммерциялық банктердің шағын  кәсіпкерлік субъектілерін  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқарудің минималды мөлшері туралы» ҚР Ұлттық Банкі басқармасының қаулысына  сәйкес екінші деңгейлі банктер шағын  бизнес саласын банктің несие  портфелінің кем дегенде 10%-ын  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруі міндетті.

 

 

Сурет 9– Екінші деңгейлі банктердің шағын бизнес субъектілеріне

берген несиелер динамикасы

 

Ескерту – ҚР ҰБ-ның статистикалық  бюллетені мәліметтері бойынша  құрастырылған

 

Сондықтан да екінші деңгейлі банктердің жүргізіп жатқан несие саясатының арқасында  да соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемінің қарқынды өсіміне қол  жеткізуге мүмкіндік туды: республикада ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілген несиелердің жиынттық мөлшері 2007 жылдың ақпан айында  
205 322 млн теңгені құрады.

Диаграмма мәліметтері шағын кәсіпкерлік  субъектілеріне берілетін банктік  несиелерінің жыл сайын өсіп бара жатқанын көрсетеді. Бұндай өзгерістер банктердің депозиттік базасының өсуімен, экономиканың негізгі салалары жұмысының  тұрақтылығымен, шетел несие желілерінің  және халықаралық қаржы институттарының  инвестицияларын тартумен түсіндіріледі.

Ұлттық банк тарапынан шағын  және орта бизнес субъектерін  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқаруді  ұлғайту коммерциялық банктердің қызметтеріне жанама әсер ету арқылы жүргізіледі. Ұлттық банктің қайта қаржыландыру ставкасын 7%-ға дейін төмендетуі және ұлттық валютаның салыстырмалы тұрақтануы шағын және орта бизнес субъектілеріне банктік несиелер бойынша ставкаларының төмендетілуіне ықпал етті.

Валюта түрлері бойынша шағын  бизнеске берілген несиелер динамикасы, яғни екінші деңгейлі банктердің шағын  және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерінің валютасы бойынша құрылымының  көп бөлігін шетел валютасындағы  несиелер алады және олардың сәйкес кезеңдер аралығында өсу тенденциясы  байқалады. Бұл жағдай ұлттық валюта бағамының жүйелі төмендеуін көрсетеді, әсіресе ол 1999 жылы қалқымалы валюта тағамына көшуге байланысты аса айқын  болды. Дегенмен, 2007 ж. кішкене азаю байқалғанымен, ұлттық валютада берілген несиелер көлемі де жоғарлауда. 2007ж. ақпан  айында ұлттық валютада берілген несиелер көлемі 2002 жылға қарағанда 9 есе көп. Бұл теңге бағамының тұрақтануымен, қарыз алушылардың теңгеге деген  сенімділігінің артуымен түсіндіріледі.

Екінші деңгейлі банктердің шағын  және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерін мерзімі бойынша қарастырсақ, ұлттық валютадағы қысқа мерзімді несиелер 2006 жылы ең үлкен үлесті алса (122230 млн  теңге), қалған несиелер, әсіресе ұзақ мерзімді ұлттық және шетел валютасындағы  несиелер өте кішкентай деңгейде болды.

Жалпы берілген несие көлемі көбейгенмен, жыл сайын ұлттық және шетел валюталарына ұзақ мерзімді несиелердің көлемі төмендеп, ұлттық және шетел валюталарында  қысқа мерзімді несиелердің көлемі ұлғайды. Ол көбіне банктердің «ұзын» ақшалардың көбеюімен, яғни жоғарыда аталған  шетелдік несие желілерін және халықаралық  қаржы институттарының инвестицияларын  тартумен түсіндіріледі.

Жеке кәсіпкерлер ретінде тіркелгендер – 2060 адам, 2002 жылдың сәйкес кезеңімен  салыстырғанда 48%-ға көп. Бұл аталған  сандар Алматы қаласында шағын және орта бизнестің қарқынды дамуын қөрсетіп отыр. Алайда республиканың басқа  да аймақтарында «тірілу» байқалуда. Мәселен, несиелерге деген динамиканың оңды өзгеруі бұған дәлел бола алады (13-кесте).

 

Кесте-13. Екінші деңгейлі банктердің аймақтары бойынша шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелері (млн тенге)

 

Аймақтар	2003 ж.	2004 ж.	2005 ж.	2006 ж.	2007 ж.
Астана қаласы	2704	1632	9804	14592	14830
Алматы қаласы	50108	13543	95403	112467	120768
Ақмола	1775	208	1154	1636	1344
Ақтөбе	1904	1091	3798	7096	6255
Алматы	3203	126	440	676	520
Атырау	578	161	1744	3173	3084
Шығыс Қазақстан	3621	1111	7848	11288	12106
Жамбыл	506	569	1340	2203	1889
Батыс Қазақстан	787	394	2487	3412	3466
Қарағанды	1252	667	4044	8047	8267
Қостанай	1144	990	3975	6675	7387
Қызылорда	384	248	344	306	366
Маңғыстау	971	487	1785	2838	2987
Павлодар	2992	1054	5745	9907	10693
Солтүстік Қазақстан	861	1419	1900	1875	1916
Оңтүстік Қазақстан	1431	374	4703	10019	9444
*Көзі: ҚР Ұлттық статистикалық бюллетені

Екінші деңгейлі банктердің аймақтары  бойынша шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерінің құрлымында дербес кәсіпкерлік қаласы – Алматы ең үлкен орынды алады. Бүгінде бұл  ұран шын мәніне сәйкес келеді.

Ресми статистика мәліметтері бойынша (2007 ж.) Алматы қаласында 27677 кәсіпорын  жұмыс істейді. Олардың ішінде сауда  саласында – 13764 (50,3%), өнеркәсіпте  – 2742 (9,8%), құрылыста – 2661 (9,5%), көлік  пен байланыста – 1820 (6,5%), қонақ үйлер, мейрамханалар және басқа да қызмет түрлері – 6690 (23,8%).Кесте мәліметтеріне  сәйкес мерзімдер бойынша Алматы, Астана қалаларында, сондай-ақ Шығыс  Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар облыстарында берілген несиелер көлемінің өскендігі  көрінеді.

Қарастырып отырған мерзім аралығында екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлікке  экономика салалары бойынша несиелері  құрылымы айтарлықтай өзгерген жоқ. Диаграммадан көріп отырғанымыздай, екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлікке  экономика салалары бойынша несиелерінің жартысына жуық бөлігі сауда саласындағы  кәсіпорындарға жұмсалды.

Сауда қызметі шағын кәсіпорындарға неғұрлым қол жетерлік, себебі үлкен  капитал жұмсалымын, тауарлы-материалды запастарды қажет етпейді.

 

 

Сурет 10 – 2007ж. 1 наурызына екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлікке экономика салалары бойынша несиелері

 

Сонымен, шағын және орта бизнесті  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару жағдайын талдау барысында  мынандай қортындыларға келуге болады:

• шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелер көлемі жыл сайын өсуде: республика ЕДБ-нің шағын кәсіпкерлік жиынтық мөлшері 2007 жылдың ақпан айында 205322 млн теңгені құрады;
• екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнес субъектілеріне берілген несиелердің валютасы бойынша құрылымының көп бөлігін шетел валютасындағы несиелер алады;
• екінші деңгейлі банктердің аймақтар бойынша шағын және орта бизнес субъектілеріне берген несиелерінің құрылымында дербес кәсіпкерлік қаласы – Алматы ең үлкен орынды алады, әйтсе де Астана қаласында, сондай-ақ Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Павлодар облыстарында берілген несиелер көлемінің өскендігі көрінеді;
• екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлікке экономика салалары бойынша несиелерінің жартысына жуық бөлігі сауда саласындағы кәсіпорындарға жұмсалды.

Азиялық даму банкі кәсіпкерлікті  қолдау мақсатында республикамызға 100 миллион доллар несие беріп отыр.

Шағын кәсіпкерлікке қаржылық көмек көрсетуде географиялық дисбаланс  байқалады. Өйткені қаржының басым  бөлігі Алматы, Павлодар, Шымкент, Ақтөбе, Астана қалаларында шоғырланған. Ал екінші қалалар мен ауылдың шағын  және орта кәсіпорындары несиелік ресурстарға  өте зәру болып отыр, яғни несие  ресурстары аймақтық жобалардан тыс  қалып отыр. Өйткені коммерциялық банктердің аймақтармен байланысы  және аймақтық кіші және орта жобаларды  қаржыландыруға олардың ынтасы жоқ. Сонымен қатар банктік нормативтер  де шағын бизнесті қаржыландыруға олардың  ынтасы жоқ. Банк коммерциялық құрылым  болғандықтан оның басты мақсаты  табыс табу, сондықтан да банк кіші жобалармен жұмыс істеуге бейімделген. Қазіргі кезде аймақтарда: ұсақ сауда  орнын, кафе ашу сияқты өте қарапайым  жобалар ғана ұсынылады.