Шағын және орта бизнесті несиелеуді басқаруын жетілдіру мәселелері

16-кестеден көріп отырғандай, барлық  елдердегі шағын және орта  кәсіпорындар саны айтарлықтай  үлкен. 1000 тұрғынға есептегенде бірінші  орынды АҚШ – 74,2 кәсіпорын,  содан кейін Италия – 68 және  Жапония – 49,6 алатындығын көреміз.  Кәсіпорындардың аз саны ҚР  – 7,3. Жұмыспен қамтылған жұмыскерлердің  ең көп саны 70,2 млн адам сондай-ақ  АҚШ және ең азы ҚР – 0,632 млн адам. Жұмыспен қамтылғандардың  жалпы санындағы ұсақ кәсіпорындардың  үлесі де келесілерді сипаттайды: бірінші орында Жапония (78%) және  Италия (73%) екендігін. Ең төменгі  көрсеткіш ҚР – 10,3%. Елдің ЖІӨ  шағын кәсіпорындардың үлесі  негізінен қарастырылған барлық  елдерде 50%-н жоғары, ол Қазақстандағыдан 3,1 есе жоғары. Сонымен, ҚР шағын  және орта кәсіпкерлікпен қол  жеткен нәтижелер экономикасы  дамыған елдермен салыстырғанда  жақсартуды талап етеді.

Шағын және орта кәсіпкерлікті тарату және оның ролін көтеру дамыған елдерге  ғана емес, сонымен бірге Азия, Африка және Латын Америкасына көптеген дамушы мемлекеттеріне тән екендігін  атап өту қажет. Қазіргі кезде  дамушы мемлекеттердің едәуір бөлігінің  экономикалық саясатының негізгі бағыты экономикасы дамыған елдер тәжірибесі мысалында ұсақ өндірісті дамыту және оның орта және ірі кәсіпкерлікпен байланысын нығайту болып табылады.

Шағын және орта бизнес субъектілерін  қаржыландыруды жандандыру отандық  экономиканы дамытудың ең өзекті мәселелерінің бірі. Себебі, олар арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың көптеген мәселелерін шешеді: өндіріс өнеркәсібін модернизациялауды және кеңейтеді, бәсекеге қабілетті өнімдерді шығарады, жұмыс орны санын өсіреді, халықтың әл-ауқатының жалпы деңгейін көтереді [36 ].

Банктер алдында тұрған бiрден-бiр  мәселе несиелiк саясатын түзету ғана емес, сонымен қатар  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару процесiн  ұйымдастыру мәселесiн де шешуi керек  сияқты. Көбiнесе отандық коммерциялық банктердiң шағын бизнестi  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқаруде  – мынадай тәжiрибесiн, яғни жобалық  қаржыландыру мен активтермен  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқаруiн  айта кеткен жөн. Нәтижесiнде қамтамасыз етiлген несие-табысты бизнеске, жақсы  қаржылық көрсеткiштерi бар белгiлi бiр  қарыз алушы типiне несие берiледi. Бұл шын мәнiнде өте қатаң  талап, көптеген қарыз алушылардың  мұндай талапты несие түрiне қол  жеткiзуi мүмкiн емес. Осыған қарамастан банк несиелерiнiң 70 % стандартты деп  алынса, ал қалған 30 % күмәндi және үмiтсiз  несиелер қатарына жатқызылады [28].

Барлығына мәлім, шетел мемлекеттерінің  тәжірибелері көрсеткендей, кәсіпорынды  қаржыландырудың кең таралған көздерінің бірі – коммерциялық банктердің жеке инвестициялары болып табылады. Банктiк  несиеге деген сұраныс күннен-күнге  өсуде, ал оған шағын бизнес субъектiлерiнiң  қол жеткiзе алмауы көкей тестi мәселелердiң  бiрi болып отыр. Әлеуметтiк-экономикалық ақпарат және жобалау институты  жүргiзген анкеталық сұрау бойынша  Қазақстанның шағын бизнес субъектiлерiнiң 84% несиеге тәуелдi екендiгiн көрсеткен. Сондай-ақ осы институттың мәлiмдеуi бойынша банктен алынатын несиелер мына мақсаттар үшiн жедел қажет:

• айналым қаражаттарын толықтыру – 63,5 %;
• құрал-жабдықтарды ауыстыру және жөндеу – 42,9 %;
• ғимараттарды салу және жөндеу – 25,4 %;
• жалақыны өтеу – 3,2 %;
• жал және коммуналдық қызметтердi өтеу – 2,1 %.

Берілген елдер Үкіметімен жүргізілетін саясат экономиканың осы секторының жедел өсуіне әкелді (17-кесте).

Кесте 17 – Шағын және орта кәсіпорындар шектерінің орташа есептелген критерийлері және елдердің әр түрлі топтарында жекеленген көрсеткіштер бойынша алынған  экономикадағы олардың орны

17-кесте мәліметтері бойынша,  экономикасы дамыған елдерге  қарағанда негізгі капиталдың  мөлшері 30-40 есе төмен, дамушы  елдерде ұсақ бизнес  
2-5 есе жоғары. Ұлттық өндірушілердің жалпы санындағы ұсақ кәсіпкерлердің үлесі өнеркәсібі дамыған елдердің сәйкес көрсеткішінен 1,5 есе жоғары. Сондай-ақ, ЖІӨ, халықты жұмыспен қамтудағы шағын кәсіпорындардың үлесі дамыған елдердегі нәтижеге жақындауда. ҚР шағын және орта кәсіпорындар қызметінің барлық көрсеткіштерінің арасында тек ұлттық өндірушілердің 92,7% үлесі дамыған елдер шамасына сәйкес келеді. ҚР шағын және орта кәсіпкерлігінің қалған көрсеткіштері дамыған елдермен қоса, дамушы елдермен қол жеткен көрсеткіштер деңгейінен төмен [27].

Осы ретте  шағын және орта  бизнес үшiн қаржы көзi болып екінші деңгейдегi коммерциялық банктер мен қорлар табылса, шағын және орта  бизнестi жандандыру үшiн берiлетiн несие  әдiстерiн жетiлдiрiп қана қоймай, сол шағын бизнес субъектiлерiне қарыз қаражаттарды алу мен табу көздерiн iздестiрудi де ойлау қажет. Бүгiнгi күнi Қазақстан шағын және орта  бизнестi  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару бағытындағы  өзiнiң азғана жиған тәжiрибесi бойынша  шағын бизнес субъектiлерiмен банктерден алынған қаржы-қаражаттарын тиiмдi пайдалана  алмай отырғаны белгiлi. Ал, халықтан әр түрлi қаражат тарту /жергiлiктi деңгейде/, өзiнiң корпоративтi бағалы қағаздарын шығару, басқа да iрi компаниялар  субъектiлерiмен бiрiккен консорциумдар  құру, мүмкiн шағын бизнестi басқарудың жетiлуiне, акционерлiк ұжымдық шешiм  түрiнде орта бизнес кәсiпорындарына  айналуларына жол ашар едi. Бiрақ  бұл жағдайда кәсiпорын екi түрлi мәселенi қолға алар едi;

1. Капитал нарығында iшкi және сыртқы көздерден қарыз алар едi.

2. бiрақ шағын кәсiпорын бұл жұмыспен айналысуға оның бұл бағытта тәжiрибесi жоқ, өзiнiң меншiктi бағалы қағаздары жоқ, және оны шығару механизмiмен таныс емес екендiгi себеп болады.

Республикамызда кәсіпкерлерге несиелердің  көп мөлшері Алматы (62%) қаласында, ал Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе областарында жергілікті органдардың шағын бизнеске көңіл аудармауы мен төмен  қолдауына байланысты жалпы берілген несиелердің (1,5%). Ал Алматы облысының  үлесіне барлық банктік несиелердің 13%, Шығыс Қазақстан – 6%, Жамбыл облысының  үлесіне небары 1%.

Экономиканың тамыры болып табылатын  бұл сектор алдындағы мәселелер  тез де тиiмдi түрде шешiлмесе, әсiресе оны қаржыландыру мәселесi, онда негативтi процестердiң әсерiнен шағын және орта бизнестiң жоқ болып кету қауіпi тууы мүмкiн. Сонымен, Қазақстан  Республикасында ендi ғана жанданып келе жатқан шағын бизнеске несие беретiн бiрден-бiр ұйым ол екiншi деңгейдегi коммерциялық банктер болып табылады. Осы ретте Қазақстан Республикасының банктiк сферасының макроэкономикалық өзгерiстерге ұшырауы, соның iшiнде импорттық либерилизациялау, бағалар реформасы, фискалдық тәртiптi әдете түсу, жекешелендiру және тағы да басқа нарықтық экономикаға тән өзгерiстер орын алды. Осылайша банктiк сектордың  шағын және орта бизнесті несиелеуді басқару iсiнде де ғаламдық өзгерiстер процесi жүрiп отыр [29].

Шағын және орта бизнестің тұрақты  дамуына банктің ұзақ мерзімге беретін  несиесі негіз болады. Халықаралық  қаржы институттарының бағдарламаларын  қолданудың мақсаты Қазақстан Республикасында  шағын, орта кәсіпкерлікке қысқа  мерзімді және орта мерзімді несиелерді ұсыну жолымен бәсекелі жеке секторды кеңейтуді ынталандыру. Сонымен  қатар, шағын кәсіпорындарды  шағын  және орта бизнесті несиелеуді басқару  тәуекелін төмендету есебінен республиканың  банк секторын нығайту мақсаты да қарастырылған. Қазіргі кезде ірі  банктер Қазақстандағы шағын  және орта бизнесті қолдау саясатының жалпы ауқымында халықаралық  қаржы институттардың қаражаттарын тарту және олармен ынтымақтасу  негізінде шағын және орта бизнес субъектілеріне жеңілдікті несие берудің  әртүрлі бағдарламаларын жүзеге асыруда (18-кесте).

Кесте 18 – Қазақстандағы шағын  және орта бизнес субьектілерін қаржылан-дырудың  халықаралық көздері

Бұл бағдарлама шағын бизнестің  несиелік ресурстарға ерікті қол  жеткізуіне және несиелерді айналым  капиталын толықтыруға, шикізат  пен қосымша құрал-жабдықтарды  сатып алуға (кәсіпорынның қызметіне  яғни, саудамен, өндіріспен немесе қызмет көрсету түріне байланыссыз беріледі), негізгі капиталды және жеңіл  транспортты орналастыруға, ғимаратты  жөндеуге және құрылысты қаржыландыруға бағытталған.

Жалпы шағын бизнес сферасына бағытталған  қаржы-несие ресурстарының негізгі  көздерінің бірі Азия Даму банкісі  мен Еуропалық Даму және Қайта  Құру банкiсінің несие желісінің  құралдары болып табылады.

Азия Даму банкісінің несиелері  банктер арасында былайша бөлінген:

• «Банк Центр Кредит » АҚ – 5 жоба 3100600 АҚШ доллары сомасына;
• «Цесна банк» АҚ – 4 жоба 1370000 АҚШ доллары сомасына;
• «Семей қалалық акционерлік банк»АҚ – 5 жоба 4886280 АҚШ доллары сомасына;
• «Газпром банк» АҚ – 5 жоба 1470000 АҚШ доллары сомасына;
• «Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі мен шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» ААҚ – 2 жоба 340000 АҚШ доллары сомасына;
• «Бизнес банк» АҚ – 5 жоба 3100600 АҚШ доллары сомасына;
• «Тұран Әлем банкі» АҚ – 7 жоба 7952950 АҚШ доллары сомасына;
• «Ақмола қоры » АҚ – 1 жоба 7952950 АҚШ доллары сомасына.

Азия Даму банкінің несиелері бойынша  қазіргі кезде қарқынды дамып  отыр. Бұл банктің 2003 жлғы экономика  салаларына берген несиесі саусақпен  санарлықтай.

Кесте 19 – Азия Даму банкінің несиелік ресурстарының аймақтарға бөлуі